М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

Қуаттың шығыны әр түрлі қашықтыққа жүзу кезінде олардың ұзақтығына және жұмыс қуатына байланысты. 100 – 1500 метрге жүзу кезінде 100- ден 450 ккал-ға дейін қуат жұмсалады.

Үлкен және субмаксимальді қуаттағы жұмыс кезінде қанда эритроциттер, дейкоциттер, гемоглобин мөлшері және сүт қышқылының концентрациясы жоғарлайды, сілтінің қоры төмендейді.

Суық суда жүзушінің ұзақ болуы жылудың жоғалуына және дененің салқындауына соқтырады. Бірақ машықтанған жүзушіде дененің тұрақты температурасын сақтау жақсы жетілген. Сонымен, жүзу денені шынықтырудың нәтижелі құралы болып табылады.

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  Ескек есу
  
• 
  Тірек-қимыл аппараты
  
• 
  Тыныс алу жүйесі
  
• 
  Қуат шығыны.
  
• 
  Жүрек қан тамырлар жүйесі
  
• 
  Бөліп шығару жүйесі.
  

Ескек есуші орындайтын жұмыс субмаксимальді және үлкен қуаттағы жұмысқа жатады. Тек 10 000 метр қашықтыққа байдаркада (жеңіл 1 кісілік жарыс қайығы) және каноэда ( екі кісілік ескек қайығы) ескек есуде жұмыс орташа қуатта орындалады.

Көздік бақылау – суда ескектің қозғалысы кезінде қажет (әсіресе қос ескекті қайықпен ескек есу кезінде). Бұл көру аймағының өсуіне әкеледі. Оның ұлғаюына сонымен қатар жарыс кезіндегі қарсыластың қайығын бақылау қажеттілігі әсер етеді.

Кіреберіс аппаратынан келетін импульстер тұрақсыз спорттық қайықта тепе – теңдікті сақтауды қамтамасыз етеді. Ескек есу кезінде кіреберіс аппаратының үнемі тітіркенуі болады және ол оның қызметін жетілдіреді.

Екеулік және одан да көп ірі қайықта ескекшілердің қимылды бір мезгілде орындауы (синхронды) маңызды қызмет атқарады. Оған жету үшін ескек қалағы суға енген кезде пайда болатын дыбыстарды қабылдауы қажет. Бұл есту мүшесіне жоғары талаптар қояды.

Академиялық ескек есу кезінде суда ескек қалағын қозғалтуға дененің барлық бұлшық еттері қатысады. Бірақ негізгі жүктеме аяқ пен арқа бұлшық еттеріне түседі. Ескекшілерде бұл бұлшық ет топтары жақсы дамыған. Байдаркада ескек есу кезінде тек қол және иық белдеуінің бұлшық еттері және жекелей арқа бұлшық еттері жұмыс жасайды.

Ескекшінің бұлшық еттері анаэробты және аэробты жағдайдағы жұмысқа бейімделуі мүмкін. Үлкен қашықтыққа жаттығу кезінде аэробты үрдістердің мәні жоғарлайды. Телеметриялық зерттеулер ескек есу кезінде бұлшық еттердің биоэлектрлік белсенділігі сөре алдындағы ескек есуде және жылдамдыөқ артқанда айқын байқалатындығын көрсетті (С.П.Сарычев).

Тыныс алу жүйесі. Ескек есу кезінде тыныс алу жиілігі тыныс алу ырғағымен сәйкес келеді және орта есеппен минутына 30-40 немесе одан да көпті құрайды. Ескек есу кезіндегі тыныс алу қозғалыстарын зерттеулер, әсіресе радиотелеметриялық тіркеу жолымен зерттеулер олардың қашықтық бойы өзгермелі екендігін көрсетті. Мысалы, жылдамдық артқанда және мәреге жақындағанда, яғни оттегіні тұтыну өскен кезде, ескекшілерде негізгі тыныс алу қозғалысында қосымша қозғалыстар пайда болады. Осыған байланысты қарқынды ескек есу кезінде әрбір қимыл цикіліне екі тыныс алу қимылы келуі мүмкін.

Ескек есу кезіндегі өзіндік жылдам-күш жұмысы тыныс алу қозғалысының ерекше сипатын анықтайды. Жұмыс қуатына және спортшының дәрежесіне байланысты ескек есу кезінде тыныс алу түрі әртүрлі болуы мүмкін. Суда ескек қалағын жүргізу тыныс алуды ұстап қалғанда және күшенген кезде жүзеге асады, бұл есу күшінің жоғарлауына әкеледі. Тыныс алу мұндай жағдайда ескекті жүргізудің басында, тыныс шығару аяғында, яғни ескек қалағы суға енгенде жүзеге асады.

Тыныс алу ырғағына сәйкес келетін тереңнен тыныс алу ескекшінің жұмыс қабілеті үшін үлкен маңызы бар. Сондықтан ескекшілерді қимыл техникасына үйретумен қатар оларды тыныс алуға үйрету қажет.

Ескек есу кезінде өкпенің желдетілуі (ауа алмасуы) субмаксимальді қуаттағы басқа циклді жұмыс кезіндегідей минутына 100-150 литрге жетеді. Бұл ең алдымен тыныс алу тереңдігінің өсуі нәтижесінде жүзеге асады және тыныс алу бұлшық еттерінің дамуына әсер етеді. Өкпенің тіршілік сиымдылығының шамасы бойынша ескекшілер әр түрлі мамандықтағы спортшылар ішінде алғашқы орындардың бірін алады.

Академиялық ескек есу кезінде жоғары дәрежелі спортшыларда оттегіні тұтыну минутына 5 литрге және одан да көп мөлшерге жетеді. Бірақ бұл оттегіні тұтынуды қамтамасыз етпейді және едәуір оттегі қарызының түзілуіне әкеледі. 1500-2000 метр қашықтықта жинақталған оттегінің сұранысы орта есеппен 30-40 литрді құрайды. Г.П.Пауперова және авторларымен бірге берген деректері бойынша 1000 метрге байдаркада ескек есу кезінде жинақталған оттегінің сұранысы орта есеппен 18 литрге тең, ал каноэда – 15 литр. Оттегі қарызының мөлшерлері осыған сәйкес 5 және 4,3 литр.

Жоғары дәрежелі ескекшілердің аэробты және анаэробты мүмкіншілігі өте жоғары. Мысалы, Б.Салтин және П.О.Астранд деректері бойынша каноэда және академиялық қайықта ескекшілерде оттегіні тұтыну шегінің орташа мөлшері минутына 5 литрден асады. 1 кг салмаққа есептегенде ол каноистерде – 70 мл/мин/кг, академиялық ескекшілерде – 62 мл/мин/кг.

Көптеген ескекшілер үшін екі қарыншаның да бұлшық еттерінің гипертрофиясы тән.

Суда ескек қалағын жүргізу кезінде ескекшілерде қысқа мерзімді күшену пайда болады. Ол жүрекке веналық қанның келуін қиындатады және осы арқылы оның қызметін нашарлатады.

Бөліп шығару жүйесі. Жаттығу және жарыс кезінде ескекшілердің несебінде сүт қышқылының концентрациясы жоғарлайды, осыған байланысты оның қышқылдығы жоғарлайды және көбінесе несепте белок пайда болады.

Дене салмағы. 1500-2000 метр жарыстан кейін ескекшілердің дене салмағы орта есеппен 200-300 гр-ға төмендейді. 25 км кейін – 2 кг-ға және одан да көп азаяды.

Тексеру сұрақтары: Ескекпен есу қай қуаттылық жұмысқа жатады? Қандай қашықтық орташа қуаттылық жұмыста өтеді? Ескекпен есу қимыл, көру, кіреберіс, есту, түйсік талдауыштарына қалай әсер етеді? Ескекпен есу тірек – қимыл аппаратына қалай әсер етеді? Ескекпен есу кезінде тыныс алу жүйесң қимыл аппаратына қалай әсер етеді? Ескекпен есу кезінде тыныс алу жүйесі қандай өзгерістерге ұшырайды? Тыныс алу жиілігі қалай өзгереді? Аэробты және анаэробты мүмкіншілік ескекшілерде қандай болады?

Әдебиеттер тізімі: 1.Мельников В.Л. Физиологические основы физического воспитания. Учебное пособие. – г.Уральск: ЗКГУ, 2007, 136 cтр.

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  Конькимен жүгіру
  
• 
  Тірек-қимыл аппаратының жұмысы
  
• 
  Тыныс алу жүйесі
  
• 
  Жүрек қан тамырлар жүйесі
  
• 
  Зәр шығару
  

Ауа қарсылығын азайту және жамбас сан буынының жазылуын ұлғайту үшін конькиде жүгірушінің тұлғасы көлденең жағдайда болуы тиіс, ол туа біткен тік жүру рефлекстерін жеңуді қажет етеді.

Конькиде жүгірушінің негізгі бұлшық еттері динамикалық жұмыс орындаса да, арқа бұлшық еттері, санды жазатын бұлшық еттері тез жүгіру кезінде статикалық кернеу жағдайында болады. Конькимен жүгірушіде техниканы игеру үшін және оны жылдам жүгіру кезінде сақтау үшін бұлшық еттер күші жақсы дамуы тиіс. Бұлшық еттің изометриялық күші динамикалық күшінен жоғары. Мысалы, жоғары дәрежелі конькимен жүгірушілердің изометриялық жағдайдағы аяқ бұлшық еттерінің күші 225-340 кг, ал динамикалық күші – 200-230 кг. Бірақ зертханалық жағдайда анықталған бұл динамикалық күш конькимен жүгіруші алға қарай жылжу кезіндегі күштен 2 есе жоғары (Н.И.Волков, Б.А.Стенин).

Ұзақ қашықтыққа маманданатын конькимен жүгірушілерде күш көрсеткіштері спринтерлерге қарағанда төмен.

Конькимен жүгірушінің бұлшық еттері аэробты және анаэробты жағдайда жұмыс жасауға бейімделуі керек.

Талдауыштар. Конькимен тез жүгіру тірек-қимыл, кіреберіс және көз анализаторларына жоғары талап қояды. Олардан келген импульстер бұлшық ет тонусының таралуына және тепе- теңдікті сақтауды қамтамасыз етеді.

Тыныс алу жүйесі. Жоғары дәрежелі спортшыларда конькимен тез жүгіруде өкпенің ауа алмасуы минутына 180 литрге, оттегіні тұтыну – минутына 5 литрге, оттегінің қарызы – 8-9 литрге жетуі мүмкін. Газ алмасу ерекшеліктері спорттың басқа айналымды түрлеріндегі сияқты, қашықтың ұзақтығына және жүгіру жылдамдығына байланысты. Қашықтық ұзарған сайын аэробты үрдістердің мәні жоғарлайды және анаэробты үрдістердің мәні төмендейді.

Оттегіні тұтыну шегі Б.Салтин және П.О.Астранд деректері бойынша конькимен жүгірушілерде минутына 5,8 литрге жетеді. Бұл көрсеткіш жаттығудың дайындық кезеңінде жоғарлайды. Бұл уақытта оттегі қарызының ең жоғарғы мөлшері бойынша анықталатын ағзаның анаэробты мүмкіншілігі жоғарлайды. Мысалы, жоғары дәрежелі конькимен жүгірушілерде дайындық кезеңінің бірінші сатысында (мамыр-маусым) оттегіні тұтыну шегінің орташа мөлшері 66,4 мл/мин/кг, екінші сатысында (қыркүйек- қазан) – 76,1, оттегі қарызының орташа мөлшері осыған сәйкес 111,5 мл/мин/кг, 132,8 және 137,7 (Н.И.Волков, Б.А.Стенин).

Жүрек соғу жиілігі конькимен жүгіруде орындалатын жұмыстың қуатына байланысты. Жарыста жүгіру кезінде жүрек ырғағы минутына 180-200 рет соғуға дейін жетеді.

Конькимен тез жүгіру кезінде қандағы сүт қышқылының концентрациясы 200 мг%-ға және одан да жоғары мөлшерге жетеді. Миогенді лейкоцитоз нейтрофилді фазасымен сипатталады.

Зәр шығару. Несептің қышқылдығы жүгіруден кейін жоғарлайды, несепте белок пайда болады.

Тексеру сұрақтары: Қонькимен жүгіру қай қуаттылық аймаққа жатады? Шапшаңдық пен тайғанақтық ағзаға қалай әсер етеді? Динамикалық жұмыс атқаратын бұлшық еттер қайсылары? Изометриялық жағдай деген не? Конькимен жүгірушінің бұлшық еттері қандай жағдайларда жұмыс атқарады? Бұнда талдауыштардың атқаратын қызметі қандай? Тыныс алу жүйесінде конькимен жүгірушіде қандай өзгерістер болады? ҚӨуат шығыны қандай? Қан тамырлар жүйесінде қандай өзгерістер болады?

Әдебиеттер тізімі: 1.Мельников В.Л. Физиологические основы физического воспитания. Учебное пособие. – г.Уральск: ЗКГУ, 2007, 136 cтр.

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  Шаңғымен жүгіру
  
• 
  Тірек-қимыл аппараты
  
• 
  Тыныс алу жүйесі
  
• 
  Талдауыштар
  
• 
  Тыныс алу жүйесі
  
• 
  Жүрек қан тамырлар жүйесі
  
• 
  Бөліп-шығару жүйесі
  

Шаңғышының қимылы айналымды (циклді) сипатта болса да, қимылының құрылымы және жұмысының қуаты тас жолдың рельефіне байланысты үнемі өзгеріп отырады.

Қимыл құрылымы көтерілу және төмен түсу кезінде ғана емес, тегіс жерде қозғалыстың бір әдісінен екіншісіне өткен кезде де өзгереді.

Шаңғышының жұмыс қуаты тауға көтерілгенде тез жоғарлайды, төмен түскенде төмендейді.

5-10 км – ге шаңғымен жүгіру үлкен қуат аймағына, 15, 30, 50 және одан да жоғары қашықтыққа жүгіру орташа қуат аймағына жатады. Шаңғышының жұмыс қуаты, жылдамдығы метеорологиялық жағдайға байланысты. Қарсы алдынан соққан жел, жоғары ылғалдылық және ауаның төменгі температурасы, қалың қар спортшының қозғалысын қиындатады., жылдамдығын төмендетеді. Жылдамдықтың азаюы әрбір метр жолға қуаттың көп жұмсалуымен байланысты болады.

Тірек – қимыл аппараты. Шаңғымен жүгіру жалпы және жылдам төзімділікті, күшті дамытады. Аяқ – қол бұлшық еттері жұмысының нәтижелілігі олардың қуат сапасының дамуымен байланысты.

Шаңғышының қозғалысы әр түрлі, қимыл үйлестігі бойынша күрделі. Спортшы тегіс жерде әр түрлі әдістермен қозғалуды қамтамасыз ететін қимыл дағдыларын игеруді ғана емес, сонымен бірге осы қимыл дағдыларын күрделі жағдайда қолдана білуі керек.

Шаңғышының техникалық дайындығы жоғары нәтижеге жету үшін үлкен қызмет атқарады. Шаңғымен қозғалу кезінде жұмысқа дененің барлық бұлшық еттері қатысады. Сондықтан, шаңғышының басқа спортшылардан айырмашылығы – бұлшық еттерінің бірыңғай дамуы.

Шаңғышының бұлшық еттері аэробты және анаэробты жағдайда жұмыс жасауға бейімделуі керек. Олар бұлшық еттерінің жоғары қозғыштығымен және нәзіктігімен сипатталады.

Шаңғышылар үшін жоғары проприорецептивті сезімталдық тән. Көру қызметі, әсіресе шеткері көру трасса рельефінің өзгеруі кезінде шаңғышының бағыты үшін өте қажет. А.Н.Крестовников деректері бойынша жоғары дәрежелі шаңғышылардың көру аймағы үлкен болады.

Таудан төмен түскенде, әсіресе үлкен жылдамдық кезінде тепе-теңдікті ұстау кіреберіс талдауышының жоғары қызметтік тұрақтылығын талап етеді.

Тыныс алу жүйесі. Шаңғышының қимылы тыныс алумен бірге жүреді. Тез алмасатын жүру кезінде қимыл қарқыны қимыл жиілігіне жатады (1:1, 1:2, 2:1, 2:3). Бір мезгілде орындалатын жүру кезінде тыныс шығару шаңғытаяғын қозғалту және тұлғаны еңкейту уақытында жүргізіледі. Тыныс алі және қимылдың дұрыс үйлесуі шаңғышының жұмыс қабілетінің жоғары болуына әсер етеді.

Тыныс алу бұлшық еттері шаңғымен жүгіру кезінде күшті және ұзақ жұмыс орындайды, яғни олардың дамуын қажет етеді. Осыған байланысты шаңғышының өкпесінің тіршілік сиымдылығы жоғары болады. Тыныс алу бұлшық еттерінің күшін жаттығу дамытады және олардың төімділігін жоғарлатады. Сондықтан жоғары дәрежелі спортшылардың қиын жарыстан кейін де өкпесінің тіршілік сиымдылығы жоғары мөлшерде болады.

Өкпенің ауа алмасуы шаңғымен жүгіру кезінде жұмыс қуатына байланысты өзгереді. Жылдамдық өскен кезде және жоғары көтерілгенде өкпенің ауа алмасуы минутына 120-150 литрге жетеді. Оттегіні тұтыну шаңғышы ерлерде минутына 4-5 литр құрайды.

Спортшылар шаңғымен жүгіру кезінде жоғары нәтижеге жету үшін аэробты мүмкіншілігі жоғары болуы керек. Оттегіні тұтыну шегі шаңғышы ерлерде 75-86 мл/мин/кг, әйелдерде 60-65 мл/мин/кг (Б.Салтин және П.О.Астранд деректері бойынша).

Т.И.Раменская деректері бойынша шаңғышы спорт шеберлерінде оттегіні тұтыну шегі орташа 81,6 мл/мин/кг тең, 1- ші разрядты шаңғышыларда – 74,1 мл/мин/кг, 2-ші разрядты шаңғышыларда – 64,1 мл/мин\кг. Көптеген зерттеулер шаңғышы әлемдік аренада жоғары нәтижелерге жетуі үшін оттегіні тұтыну шегі ерлерде – 80 мл/мин/кг, әйелдерде – 70 мл/мин/кг кем болмауы керектігін көрсетті.

Оттегіні тұтыну шаңғы жарысында тұрақсыз. Тегіс жерде ол оттегіні тұтыну шегінің 80-82 % - ын, жоғары көтерілгенде 90-95 % -ын, төмен түскен кезде 80 % - дан төменін құрайды. Жоғары дәрежелі шаңғышыларда оттегіні тұтыну орта есеппен жоғары көтерілгенде оттегіні тұтыну шегінің 87% - ын, төмен түскенде 62 % - ын құрайды (Т.И.Раменская).

Оттегіні тұтыну шегінің мөлшері шаңғышыда өскен сайын, оның жарыс жылдамдығы жоғарлайды (1 – кесте)

1-кесте

Бірақ оттегіні тұтыну шегінің үлкен мәніне қарамастан, шаңғы жарысындағы жоғары нәтижеге ағзаның жоғары анаэробты мүмкіншілігінсіз және қимылдың жетілген техникасынсыз жетуі мүмкін емес.

Оттегінің сұранысы шаңғы жарысы кезінде жоғары болады.30 және 50 км қашықтықта жалпы оттегінің қажеттілігі жүздеген литрге дейін жетеді. Бұл шаңғымен жүгіру кезінде жұмысқа барлық бұлшық еттер тобының қатысуымен түсіндіріледі. Ол тек қана оттегінің сұранысын жоғарлатпайды, сонымен қатар оттегіні тұтынуды жеңілдетеді.

Оттегінің қарызы шаңғышыларда тауға көтерілген кезде және тегіс жерде жүгіру жылдамдығын өсірген кезде пайда болады. Оның мөлшері әр түрлі жағдайларға (жер рельефі, жылдамдық, шаңғышының машықтану деңгейі және т.б.) байланысты. Ол 8-12 литрге дейін жетеді.

Шаңғы жарысы кезінде анаэробты үрдістердің қарқыны туралы қандағы сүт қышқылының концентрациясы бойынша мәлімет алуға болады. Ол жылдамдық өскен кезде және тауға көтерілгенде жоғарлайды. Ол орта есеппен 150 мг-ға дейін жоғарлайды.

Қуат шығыны. Ол шаңғы жарысы кезінде орта есеппен 1 минутта 20 ккал- ны құрайды. Қашықтықтың жеке бөліктерінде ол 25 ккал және одан да жоғары болады. Жалпы қуат шығыны қашықтықтың ұзақтығына байланысты 350-4000 ккал және одан да жоғары мөлшерге жетеді.

Шаңғы жарысындағы үлкен қуат шығыны спортшының тамақтану кестесіне ерекше назар аударуды қажет етеді. Оның тәуліктік рационында ақуыздар, жануар және өсімдік майлары, көмірсулар мен дәрумендер болуы тиіс. Жаттығудың дайындық және жарыс кезеңдерінде көмірсулардың мөлшері тәулігіне орта есеппен 600-700 г болуы тиіс. Жарысқа бірнеше күн қалғанда ол 800-900 г дейін өсуі мүмкін.

Жүрек көлемі ұлғаяды. Жоғары дәрежелі шаңғышы ерлерде 1010 ± 34,7 см³ , әйелдерде 730 ± 14,3 см³ (С.В.Хрущев деректері).

Жүрек соғу жиілігі трасса рельефіне және қозғалу жылдамдығына байланысты. Тегіс жерде жүрек соғу жиілігі минутына 170-180 рет, трассаның күрделі жерінде 140 – ан 200 ретке дейін өзгереді.

Шаңғы жарысы кезінде эритроциттер мен гемоглобин мөлшері жоғарлайды. Лейкоцитер саны да өседі және миогенді лейкоцитоздың нейтрофилді фазасы жоғары болады. Қан плазмасында сүт қышқылының концентрациясы жоғарлайды. Жеткіліксіз және дұрыс тамақтанбаған кезде қандағы глюкоза мөлшері төмендейді (40 – 50 мг%) және шаршаудың пайда болуына себепкер болады.

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  Велосипед спорты
  
• 
  Тірек қимыл аппаратының жұмысы
  
• 
  Тыныс алу жүйесінің жұмысы
  

Велосипедте қозғалу бұлшық ет күшінің бастырықпен берілу жүйесі арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл жағдайда аяқ табиғи қимылға сай келмейтін айналымдық қозғалыс жасайды. Велосипедші қозғалысының кеңістіктегі құрылымы салыстырмалы түрде қарапайым. Бірақ жоғары қарқынды педалді айналдыру кезінде оның ішкі құрылымы өте күрделілігімен ерекшеленеді.

Велосипедпен қозғалу кезінде аяқ бұлшық еттері – динамикалық жұмысты, қол бұлшық еттері – статикалық жұмысты орындайды. Қол бұлшық еттерінің статикалық кернеу дәрежесі спортшының дәрежесіне, педаль айналдыру және отыру ерекшелігіне байланысты.

Велосипедші спортшының жұмыс қалпы жылдамдық өскен кезде, ауа кедергісін азайту үшін тұлғаның еңкею жағдайымен стипатталады. Ұзақ уақыт еңкею спортшыны шаршатады. Сондықтан ұзақ қашықтықта спортшының отыруы биіктеу болады.

200-800 метр қашықтыққа велосипедпен жүгіру жоғары қуаттағы, 1000-3000 метр – субмаксималді қуаттағы, 3000 метрден жоғары үлкен және орташа қуаттағы жұмыстарға жатады.

Жарыс өтетін шоссе әр түрлі рельефте болады, сондықтан жұмыстың қуаты өзгеруі мүмкін. Жұмыс қуаты тауға көтерілгенде жоғарлайды және төмен түскенде азаяды.

Тыныс алу жиілігі мен қимыл қатынасы берілудің жылдамдығына байланысты. Ол 3:1, 3,5:1, 4,5:1 болады (И.М.Серопегин).

Жоғары дәрежелі спортшыларда тыныс алу ерекшелігі – тыныс шығарудың тыныс алуға қарағанда ұзақ болуы.

Велосипедпен жүгіргенде тыныс алу қиындығына қарамастан өкпенің желдетілуі минутына 120 литр және одан жоғары мөлшерге жетеді. Оттегіні тұтыну минутына 4-5 литр.

Тас жол жарысына маманданған велосипедшілерде аэробты реакциялар басым болады. Бірақ спуртта (қысқа қашықтықта) анаэобты үрдістердің мәні де жоғарлайды.

Әр түрлі авторлардың деректері бойынша велосипедшілердің аэробты мүмкіндіктері әр түрлі. Оттегіні тұтыну шегі орта есеппен 4,4 - 5,2 литр (немесе 63,0- 74 мл/мин/кг). В.В.Васильева және қызметкерлерімен бірге алған деректері бойынша велосипедшілерде оттегіні тұтыну шегі дайындық кезеңінің басында 53,4 мл/мин\кг – ға тең, осы кезеңнің соңында және жарыс кезінде 63 мл/мин/кг – ға тең.

Жоғары дәрежелі велосипедші ерлерде жүрек көлемі орта есеппен 1040 ± 19 см³, әйелдерде 793 ± 14 см³ (С.В. Хрущев) құрайды.

Жүрек соғу жиілігі велосипед жарысы кезінде қозғалыс жылдамдығына, жер рельефіне, метеорологиялық жағдайға байланысты. Сағатына 30-35 км жылдамдық кезінде жүрек соғу жиілігі минутына 120-130, сағатына 45-50 км жылдамдықта – жүрек соғу жиілігі минутына 170-190, сағатына 50-55 км жылдамдықта, жүрек соғу жиілігі минутына 190-210 (Г.В.Мелленберг, А.В.Седов деректері бойынша).

Жоғары дәрежелі спортшыларда жүрек соғу жиілігі тыныштық күйде минутына 33-54, жаттығу сабағында минутына 152, жоғары көтерілгенде және жылдамдық өскенде – минутына 182-192, төмен түскенде минутына 132 -136 (М.А.Артыков деректері бойынша).

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  Бір реттік циклді емес қозғалыстарға жалпы сипаттама беру
  
• 
  Секіру (бір орыннан, биіктікке, ұзындыққа және сырықпен)
  
• 
  Лақтыру
  
• 
  Ату (көздеу)
  

Айналымды емес қозғалысқа олардың түрлерінің, кеуде және қол-аяқ қимыл үйлестігі сипатының қатаң тұрақтылығы тән. Бұл қозғалыстарды қимыл элементінің бір айналымы қайталайды. Циклді емес жаттығулардың элементтері бірінен кейін бірі қатаң белгілі кезекпен жүреді, жаттығу соңында көп реттік қайталаулар болмайды. Спортта циклді емес сипаттағы қозғалыстар екі үлкен топқа бөлінеді:

1.Нәтижелері кеңістік пен күштің сандық мөлшерімен белгіленетін қозғалыстар;

2.Орындалу сапасымен бағаланатын қозғалыстар.

Бірінші топқа спортшы қимылының дәлдігі, шапшаңдығы және күшін білдіретін циклді емес бір реттік қозғалыстар жатады: лақтыру, секіру, ауыр зат көтеру және ату.

Екінші топқа спортшының әр түрлі қимыл қабілетін білдіретін аралас құрылымды қозғалыстар жатады: спорттық және көркемдік гимнастика, акробатика, суға секіру, батутта секіру, мәнерлеп сырғанау.

Орталық жүйке жүйесінде жоғарыда аталған қозғалыстарды басқару үрдісі динамикалық стереотиптің пайда болуымен сипатталады. Сондықтан әрбір жаттығуда қимылдың өз түрі және қатаң бірінен кейін бірінің орындалуы көрініп тұрады. Бұлшық ет жиырылуының жылдамдығы мен күші тұрақты емес, олар барынша жоғары дәрежеге дейін өседі. Осыған байланысты күшпен және жылдам күшпен орындалатын жаттығуларды басқару қимыл түрлерінің стереотиптігін сақтау үшін, күш пен шапшаңдықты жоғарлату үшін күрделенеді.

Осы жаттығуларды басқарудың тағы бір ерекшелігі шартсыз қимыл рефлекстерінің аз қатысуы болып табылады. Циклді емес жаттығулар көп қайталану нәтижесінде автоматизмге жететін арнайы қалыптасатын қимыл дағдысы болып табылады.

Циклді емес типтегі жаттығулар тобы – бұл бір реттік, қысқа мерзімді қозғалыстар. Күшпен немесе жылдам күшпен орындалатын жаттығулардың ұзақтығы секундпен немесе секунд үлесімен өлшенеді. Әрине, осындай қысқа мерзімде тыныс алу және қан айналым қызметі онша жоғарламайды. Оған қоса, тыныс алу қозғалысы күшпен жұмыс жасағанда тоқтайды, ал ауыр атлетика жаттығулары күшенумен және ішкі кеуделік қысымның жоғарлауымен сипатталады. Осыған байланысты күшпен жұмыс жасағанда қан айналым, әсіресе кіші қан айналым шеңберінде төмендейді, Мұның бәрі күшпен және жылдам күшпен орындалатын жаттығулар анаэробты жаттығуларға жататындығын дәлелдейді. Аэробты үрдістер жұмыстан кейін пайда болған оттегі тапшылығын толтыру үшін жасалады. Бірақ жұмыс қуаты барынша жоғары болса да, оттегі қарызының мөлшері жаттығу ұзақтығының аздығына байланысты төмен болады.

Биіктікке секіру кезінде жүгіру соңында өз уақытында көлденең күшті тік күшке толық айналдыруы керек. Ең күрделісі кедергіден өту кезінде қозғалысты теңдей басқару.

Сырықпен секіру кезінде қимыл үйлестігі әр түрлі. Мұнда екпінмен жүгіру қолдағы сырықпен және оның соңы тірелген кезде шұңқырға дәл түсуіне, одан кейін қолмен тіреліп, планкадан өту үшін түрлі акробаттық қимылдар жасауына байланысты күрделі.

Секірудің қысқа мерзімділігіне байланысты жаттығу кезінде вегетативті қызметтердің өсуі жоғары емес. Жаттығу және жарыс кезінде секірудің көп қайталанулары төзімділікті талап етеді және қан айналым мен тыныс алу мүшелерінің қызметін едәуір жоғарлатады.

Лақтырылатын құралдың (снарядтың) салмағы кернеу бұлшық еттерінің даму әрежесімен анықталады. Снаряд салмағы жеңіл болса (найза), жиырылатын бұлшық еттердің кернеуі аз болады. Снаряд ауыр болса (ядро), лақтыру үшін бұлшық еттердің кернеуі көп қажет болады, жиырылу жылдамдығы аз болады.

Үйлестік жағынан күрделі тек лақтыру актісі емес, оның дайындық қимылдарымен бірігуі болып табылады: найзаны лақтыру алдында жүгіріп келу, лақтыру алдында диск немесе балғаны айналдыру, ядроны лақтыру алдында секіру.

Лақтыруда қимылды басқару қимыл аппаратының рецепторларынан түсетін ақпаратпен негізделеді. Лақтыруда екпінмен жүгіру кезінде кеңістікті және найзаның ұшу бағытын бағдарлау үшін көру маңызды қызмет атқарады. Лақтыру кезіндегі айналу қимылы кіреберіс аппаратына әсер етеді. Лақтырушы спортшылар кіреберіс аппаратының үлкен тұрақтылығымен ерекшеленеді және айналғаннан кейін де кеңістіктегі бағытын сақтап қалады.

Штангамен орындалатын жаттығулар өз күшімен орындалатын қозғалыс түріне жатады. Көтеретін штанга салмағы ауырлаған сайын, бұлшық ет кернеуі солғұрлым өседі. Бұлшық ет кернеуі Вебер заңы бойынша спортшының дене салмағына, яғни бұлшық еттің көленең еніне байланысты. Штанганы көтеру және тұру кезінде бұлшық еттердің жиырылу жылдамдығы қажет болады.

Штанганы көтеру тек қол бұлшық еттерімен жүзеге аспайды. Көтеру және ұстап тұру кезінде ең басты күш және жиырылу жылдамдығы аяқ пен тұлға бұлшық еттерін дамытады.

Ауыр зат көтеру энергетикалық жағынан орындалатын жұмыстың қуаты бойынша алғашқы орынды алады. Штангист спортшының жұмысының ең жоғарғы қуатын есептеу қиын емес. Егер рекордтық салмақты 240 кг, көтеру уақыты 2 сек, биіктігі қолды көтергенде 2 м деп алсақ, онда жұмыс қуаты 240 кгм/сек. Немесе 3 атты қосқандағы күштен жоғары. Осыдан жалпы қуат шығынын есептеуге болады. Штанга көтеру кезіндегі пайдалы әсер коэффициентін 20% деп қабылдап, 2 секунд ішінде жұмыстың жалпы жиынын 2400 кгм деп аламыз. Калорияға есептегенде бұл шама 2400 : 427 = 5,6 ккал-ны құрайды. Мұндай үлкен қуаттағы жұмыс анаэробты алактатты энергетикалық процестер арқылы жүзеге асады. Мұндай үрдісте 1 литр оттегі тұтынуға 2,9 ккал қуат жұмсалады. Жалпы оттегі сұранысы рекордтық штанга көтеруде (5,6 ккал: 2,9 ккал = 2 литр) екі литрдей болады. Егер штангистерде оттегіні тұтыну шегі минутына 4 литр, ал 2 секундта 0,13 литр екенін ескерсек, бұл өте үлкен шама. Штанга көтеру уақытында оттегіні жоғары тұтыну болмайды және барлық оттегі сұранысы оттегі қарызының мөлшерімен тең келеді.

Қарудан ату кезіндегі негізгі қимыл – көздеу тетігін саусақпен жәй басу. Бұлшық ет күші тек тұрып ату кезінде қаруды (винтовка) ұстап тұруға қажет болады.

Ату кезінде негізгі міндет – кеңістіктік дәлдік. Ол негізгі екі физиологиялық себептермен анықталады:

1. 
   Дене қалпының тұрақтылығы;
   
2. 
   Көздеу кезінде көруді қабылдау.
   

Қарудың әр түрлері, ату шарты және әдістері атудың физиологиялық механизмдеріне арнайы талаптар қойылады. Атудың көп түрлерінде аралықты дәл сақтау және қаруды ұстап тұрған қол қимылының уақытқа байланысты болуы қажет. Атудың кейбір түрлеріндегі жарыс бірнеше сағаттарға созылуы мүмкін. Бұл әрине, дене мен психикалық шаршауға шалдықтырады.

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  Спорттық гимнастика
  
• 
  Көркем гимнастика
  
• 
  Конькимен мәнерлеп сырғанау
  

Орындалатын жаттығулар жеке қимыл актілерінен тұратын күрделі комбинация болып табылады. Алдымен жеке қимылдар бөлек үйретіледі, содан кейін ажырамайтын бүтін күрделі қимыл түзіледі.

Барлық жаттығуларда айқын динамикалық стереотип болады. Тек қана жаттығулардың қимыл түрі ғана емес, сонымен қатар үйлестік құрылымы да, күші және бұлшық ет жиырылу жылдамдығы да стереотипті болады.

Спорттық гимнастиканы спорттың әмбебап түрі деп атауға болады. Онымен айналысқанда дененің барлық бұлшық еттері үйлесімді дамиды. Снарядта орындалатын жаттығуларда қол мен кеуде бұлшық еттерінің күші дамиды, тіректік секіруде және еркін жаттығуларда аяқ бұлшық еттерінің жылдамдық – күштік қасиеті дамиды, сонымен қатар буындарда икемділікті анықтайтын бұлшық еттердің созылуы жоғарлайды. Бөренеде орындалатын жаттығуларда, еркін жаттығуларда тепе – теңдік жетілдіріледі. Әртүрлі жаттығулар бас пен кеудені кеңістікте тік қалпында емес, төмен қарап немесе еңкейгенде кеңістікте дененің әртүрлі қалпында қимылдарды дәл басқаруды талап етеді. Әртүрлі айналу қимылдары кіреберіс аппаратының адекватты тітіркендіргіштер әсеріне тұрақтылығын дамытады. Акробаттық элементтер және снарядтан секіру уақыт пен кеңістікке қатысты қозғалысты басқаруды қиындататын тірексіз қалыппен байланысты.

Көркемдік гимнастикада қимылды басқару ең алдымен қимылдың күрделі үйлемстігінің талаптарымен анықталады. Жоғары кеңістіктік дәлдік қажет. Ол әсіресе снарядта орындалатын жаттығуларда жоғары болады. Көзбен дәлдеу үлкен мәнге ие, бірақ дағдыланып игеру кезінде жеттілгендігі соншалықты жоғары, тіпті кейбір дәл қимылдар (құрсау,доп) көз бақылауынсыз орындалады.

Үлкен секірулерді орындау кезінде аяқ бұлшық еттерінің жылдамдық – күш жұмысы үлкен мәнге ие.

Тек секіру кезінде емес, сонымен қатар жерге түскен кезде де қимылды дәл басқару қажет.

Дененің икемділігіне жоғары талаптар қойылады. Одан иық және жамбас – сан буындарында5ы6 омырт0ада5ы 0имыл амплитудалары ( жиілігіне) байланысты. Гимнаст спортшының буынындағы икемділігі тек тірек жағдайында емес, көтерілу кезінде де қолданылады. Яғни, бұл бұлшық еттердің созылуы ауырлық күшінің әсерінен – енжар емес (бұл спорттық гимнастиканың еркін жаттығуларында жиі болады), ол антагонистік бұлшық еттердің тез жиырылу әсерінен белсенді түрде болады.

Жылдамдық - күш актілерінде – секіруде айналмалы қимылдардың үздіксіздігі циклді емес қимылдармен ауысады. Көп рет айналым жасайтын секірулер және сырғанау кезінде бір аяқпен жәй жерге түсу қимылдардың уақытпен бөліну дәлдігін талап етеді. Аяқ және қолмен тұрған кезде үлкен бұлшық ет күші пайда болады. Онымен бірге бұлшық еттің созылмауына және олардың антагонистеріне байланысты болатын икемділік қажет. Күрделі гравитацияға қарсы қалыптарда тұру үшін статикалық төзімділік керек. Бір орында ұзақ тез айналғанда, әсіресе, бас қалпын өзгерткенде, кіреберіс аппаратының жоғары тұрақтылығы қажет. Конькимен мәнерлеп сырғанаудағы сияқты басқа спорт түрлерінде тез және ұзақ айналулар кездеспейді.

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  Спорттық ойындардың жалпы сипаттамасы
  
• 
  Баскетбол
  
• 
  Хоккей
  

Спорттық ойындар кезінде бұлшық еттердің жұмысы динамикалық. Бірақ күш қолдану кезінде бұлшық еттер едәуір қысқа мерзімді статикалық кнернеуді дамытады. Бұл спорттық ойындармен айналысатын спортшылардың күштік дайындығына едәуір талаптар қояды.

Спорттық ойындарда циклді қозғалыстардың қуаттылығы ауыспалы. Ойындардың белгілі бір сәттерінде ол үлкен, субмаксималды және жоғары болады.

Спорттық ойындар ауыспалы қуаттағы жұмыстарды орындау үшін күштің, тездіктің, ептіліктің және арнайы төзімділіктің дамуын қамтамасыз етеді.

Барлық спорттық ойындар сияқты хоккей анализаторлар ызметіне үлкен талаптар қояды.

Ойын процесінде вегетативті өзгерістер өте жақсы байқалады. А.А.Гуминскийдің деректері бойынша 6 ай жаттығу кезінде хоккейшілерде оттегіні тұтынудың шегі орта есеппен минутына 4,2 литрді құрайды (немесе 59 мл/мин/кг), жеке спортшыларда минутына 3,2 – 5,1 литр. Сонымен хоккейшілердің аэробты өнімділігі онша жоғары емес. Ойынның жоғары қарқыны және ойыншының алаңда қысқа мерзімді уақытта болуы ең бастысы анаэробты мүмкіндіктерін дамытады.

Жүрек көлемі хоккейшілерде орта есеппен 927 см³ (жеке спортшыларда – 685 – 1080 см³ ).

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

1. Гипокинезия кезіндегі сүйек ұлпасының ыдырауын қалай атайды?

А. некроз

В. остеопороз

С. тромбоз

D. лейкоз

2. Дене белсенділігінің азаюы неде?

А. белок биосинтезінің төмендеуінде

В.белок биосинтезінің жоғарлауында

С. азоттық тепе-теңдікте

D. белок биосинтезінің өзгермеуінде

3. Спорт физиологиясында зерттеу тәсілдер тобының санын атаңдар

A. екеу

C. төртеу

D. бесеу

4. Аспаптармен зерттеу тәсілдеріне жататындар; пальпация,перкуссия,аускультация.

A. ия

B. жоқ

D. мүмкін

5. Парасимпатикалық бөлімнің алғашкы 8 жылда тонусы...

A. жоғарлайды

B. төмендейді

C. өзгермейді

D. өспейді

6. Онтогенездік даму кезеңінде қай қызмет сыртқы ортаның әсеріне сезімтал болып келетінін қалай деп атайды?

A. қиын – қыстау

В. соматикалық

С. филогенездік

D. гетерогенездік

7. Қысқа уақытта зорланып жұмыс істеу неге әкеліп соғады?

А. гипергликемияға

B. гипогликемияға

С. гипертрофияға

D. гипотонияға

8. Өте үлкен дене жуктемесі кезінде несепте нелер пайда болуы мүмкін?

A. сүт қышқылы,ацетоуксус қышқылы

B. креатинин, фосфаттар

С. белок, қанның түйіршікті элементтері

D. сүт қышқылы, креатинин, фосфаттар.

9. Жұмыс кезінде қанда глюкагон концентрациясы қандай қуаттылық кезінде айқындалады?

А. максималды

B. субмаксималды

C. үлкен

10. 1000м қашықтыққа жүгіру жұмыстың қай қуаттылығына жатады?

А. максималды

B. субмаксималды

С. үлкен

D. орташа

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

. Жұмыстың орташа қуаттылығы кезінде қанның осмостық қысымы...

А. төмендейді

B. жоғарлайды

С. өзгермейді

D. өзгереді

12. Вегатативті нерв жүйесінің симпатикалық бөлігінің жағдайы қай сынамамен сыналады?

А. Ромберг

B. ортостатикалық

С. клиностатикалық

D. степ-тест

13. Стандартты (стереотиптік) спорт түрлерінде қызмет сипаты алдын ала белгісіз:

А. ия

B. жоқ

D. мүмкін емес

14. Жылдамдық – күш спорт түрлеріне жататындар:

A. балға лақтыру, ұзындыққа секіру, штангіні жұлқу

B. ядро итеру, ұзындыққа секіру, штангіні итеру

C. найзаны лақтыру, сырықпен секіру, граната лақтыру

D. дискі лақтыру, ядро итеру, ұзындыққа секіру 1

15. Ациклдік спорт түрлері стандартты болып табылады:

A. ия

B. жоқ

D. мүмкін емес

16. Садақпен ату қай түріне жатады?

A. циклдік

B. ациклдік

C. стандартты

D. липолиттік

17. Стандартты емес спорт түрлерінің сипаты алдын ала белгілі

A.ия

B.жоқ

D.мүмкін

A. теннис,бадминтон,футбол

B. регби,бокс,гандбол

C. күрес,сайыс,бокс

D. футбол,гандбол,баскетбол

19. Циклдік спорт түрлерінде жетістікке жету үшін, маңызды шарты ... қажет ететін жоғарғы анаэробты мүмкіншіліктер:

A. максималды қуаттылықты

B. үлкен қуаттылықты

С. субмаксималды қуаттылықты

D. орташа қуаттылықты

20. Стандартты жүктеме орындағанда жүйелердің белсенділігінің өте төмен болуы кімдерде байқалады?

A. машықтанғандарда

B. спортпен айналыспағандарда

C. машықтанбағандарда

D. ауыратындарда
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Оттегіні максималды тұтынудың салыстырмалы көрсеткіші кімдерде жоғары?

A. күресетіндерде

B. гимнасшыларда

C. шаңғышыларда

D. хоккейшілерде

22. Дене жұмыс қабілеттілігінің деңгейі оттегіні максималды тұтынуға тікелей тәуелді ме?

A. ия

C. болмайды

D. мүмкін емес

23. Шектен тыс жүктеме орындағанда қан ағымының соғу көлемі машықтанбағандарда жаттыққандарға қарағанда жоғары:

A. ия

B. жоқ

D. мүмкін

24. Шектен тыс жүктеме орындаған кезде қандағы сүт қышқылының концентрациясы машықтанғандарда жаттықпағандарға қарағанда жоғары:

A. ия

C. болмайды

D. мүмкін емес

25. Оттегінің парциалды қысымы атмосфералық қысым кезінде аз:

A. 760мм с.б.

B. 700мм с.б.

C. 650мм с.б.

D. 550мм с.б.

26. Қанның систолалық көлемінің максималды көрсеткіші ЖСЖ...кезінде жетеді

A. 100-120 соқ/мин

B. 130-160 соқ/мин

C. 180-200 соқ/мин

D. 210-250 соқ/мин

27. Систолалық қысым қалапты деп ...кезінде есептеледі

A. 70-90 мм с.б.

B. 100-129 мм с.б.

C. 130-149 мм с.б.

D. 150-169 мм с.б.

28. Диастолалық қысым қалыпты деп ... кезінде есептеледі

A. 40-50 мм с.б.

B. 60-89 мм с.б.

C. 90-100 мм с.б.

D. 101-110 мм с.б.

2

29. 1кг салмаққа максималды оттегіні тұтыну кімдерде көп?

B. гимнасшыларда

C. шахматшыларда

D. шаңғышыларда

30. Спортшыларда тыныштықта тыныс алу жиілігі, минутына ...құрайды.

A. 8-12 ретті

B. 20-30 ретті

C. 40-50 ретті

D. 5-7 ретті
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Катехоламиндер қандай әсер етеді?

A. липолиттік

B. протеолиттік

C. гликогенолиттік

D. минералдық

32. Қанда тестостеронның деңгейінің жоғарлауы нені дамытады?

A. жылдамдықты

B. күшті

C. төзімділікті

D. ептілікті

33. Миогенді лейкоцитоздың улану (итоксикация) фазасы қандай жүктемелерде байқалады?

A. аз

B. орташа

D. өте үлкен

34. Нақты тұрақты жағдай қандай қуаттылық жұмыс кезінде пайда болады?

A. максималды

B. субмаксималды

C. орташа

D. үлкен

35. «Белсенді тынығудың» физиологиялық механизмі қайсысына негізделген?

A. иррадияцияға

B. оң индукцияға

C. доминантыға

D. теріс индукцияға

36. Дене жүктемесінің әсерінен лейкоциттердің, эритроциттердің, тромбоциттердің сандары азаяды

A. ия

C. болады

D. мүмкін

37. Миогенді лейкоцитоз неше фазадан тұрады?

A. екі

B. үш

D. бес

A. бірінші

B. екінші

C. үшінші

D. төртінші

39. Миогенді лейкоцитоздың I-ші фазасында лейкоциттердің саны қаншаны құрайды?

A. 6-8 мың/мм3

B. 10-12 мың/мм3

C. 16-18 мың/мм3

D. 20-50 мың/мм3

40. Спортпен шұғылдану эритроциттердің резистенттілігін (қарсы тұруын)

жоғарлатады

A. ия

B. жоқ

D. мүмкін емес

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Спортпен шұғылдану қанның сілтілік қорының өзгеруіне әсер етпейді

A. ия

B. жоқ

D. мүмкін

42. Жүрек соғу жиілігі қалыпты жағдайда қанша соққы минутына құрайды?

A. 60-80

B. 80-100

C. 110-130

D. 140-150
3

43. Жұмыстың максималды қуаттылығы көбінесе қандай жағдайларда өтеді?

A. аэробты

B. анаэробты

C. аэробты-анаэробты

D. анаэробты-аэробты

44. Максималды қуаттылығы бар жұмыс кезінде оттегінің борышы қанша

литрге жетеді?

A. 4,0

B. 8,0

D. 20,0

A. максималды

B. субмаксималды

C. үлкен

D. орташа

46. Жұмыстың үлкен қуаттылығы қандай жағдайларда орындалады?

A. аэробты

B. анаэробты

C. анаэробты-аэробты

D. аэробты-анаэробты

47. Марафон қашықтығына жүгіргенде энергиямен қамтамасыз етуде ең көп үлесі қайсысына тән?

A. көмірсуларға

B. белоктарға

C. майларға

D. тұздарға

48. Жұмыстың орташа қуаттылығы қандай жағдайларда орындалады?

A. аэробты

B. анаэробты

C. анаэробты-аэробты

D. аэробты-анаэробты.

49. Сөре алдындағы реакциялар негізінде жатқан шартты рефлекстер қандай болады?

A.адекватты

B.адекватты емес

C.арнаулы

D.табиғи

50. Сөре алдындағы реакцияларды неше түрге бөледі?

A. екі

B. үш

D. бес
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Әскери (жауынгерлік) әзірлік жағдайы қалай сипатталады?

A. қозудың тежелуден басым болуы

B. тежелудің қозудан басым болуы

C. қозу мен тежелудің тепе-теңдігі

D. қозғыштығының өте төмен болуы

52. Сөре алдындағы қалтырау қанша катехоламиндердің бөлінуімен сипатталады?

A. 6,81 нг/мин

B. 3,15 нг/мин

C. 9,5 нг/мин

D. 1,51 нг/мин

53. Бой ширату (жазу) неше бөлімнен тұрады?

A.екі

B.үш

D.бес

A. ия

C. байланысты

D. мүмкін

55. Жұмысқа еніп кетудің нейрофизиологиялық механизмі неге негізделген?

A. тапталуға

B. окклюзияға

C. жеңілдетуге

D. қосындысына

56. Вегетативті жүйелердің жұмысқа еніп кетуі қай уақытта болады?

A. бір уақытта

B. әртүрлі уақытта

C. тез

57. Тұрақты жағдайдың неше түрі болады?

A. екі

B. үш

D. бес

A. ия

C. болады

D. мүмкін

59. 1500 м. жүгіру кезінде қандай тұрақты жағдай болады?

A. нақты

B. жалған

C. тұрақты

D. мүмкін

60. «Өлі нүкте» жағдайын ең бірінші болып мәлімдеп жазған:

A. И.М.Сеченов

B. А.Н.Крестовников

C. Кольб

D. Эвич
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

. «Өлі нүкте» ағзаның ӘПК (әрекет пайдалы коэффициенті) немен сипатталады?

A. жоғарлауымен

B. төмендеуімен

C. өзгермеуімен

D. өсуімен

62. Шаршаудың неше түрі бар?

A. екі

C. төрт

63. Сезім мүшелерінің шаршауы спорттың қай түрінде айқын көрінеді?

A. футболда

B. күресте

C. атуда

D. жүзуде

64. Барлық бұлшық еттің 50% белсенділігі кезінде қандай шаршауға жатады?

A. локалды (жергілікті)

B. регионалды (аймақтық)

C. глобалді (жалпы)

D. төзімді

65. Шаршаудың орталық - нерв жүйесі теориясын ұсынған кім?

A. Ухтомский

B. Введенский

C. Сеченов

D. Павлов

66. «Жасырын» шаршау кезінде қозғалыстың тиімділігі сақтала ма?

A. ия

C. сақталмайды

D. мүмкін емес

67. Қайта қалпына келу қандай процесс болып табылады?

A. катаболикалық

B. анаболикалық

C. катализдік

D. анализдік

68. Бұлшық еттердің энергетикалық потенциалының қайта қалпына келуі келесі жүйеде өтеді:

A. АҮФ-гликоген-КФ

B. КФ-АҮФ-гликоген

C. АҮФ-КФ-гликоген

D. гликоген-АҮФ-КФ

69. «Белсенді тынығу» қандай шаршау кезінде тиімді?

A. локалды

B. регионалды

C. глобалды

D. қатты

70. Анаболидті стероидтарға жататындар:

A. эфедрин

B. амфетамин

C. неробол

D. кортизон
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Сөре алдындағы жағдай қалай сипатталады?

A. жүрек соғу жиілігінің жоғарлауымен

B. артериалдық қысымның төмендеуімен

C. тыныс алу жиілігінің азаюымен

D. дене қызуының өспеуімен

72. Сөре алдындағы жағдай қайсыларына байланысты?

A.бәсекелестің күшіне

B.ауа райына;

C.шартсыз рефлекске;

D.шартты рефлекске;

73. Бой ширатудың жалпы бөлімі сөре алдындағы жағдайға сай келе ме:

A.ия;

B.жоқ;

D.мүмкін емес.

74. Вегетативті жүйелер соматикалық аспапқа қарағанда тезірек еніп кетеді

A.ия;

C.енеді

75. «Өлі нүктенің» пайда болу уақыты, оның ұзақтығы және байқалу дәрежесі қайсысына байланысты?

A.жаттықпағандыққа

B.спортшының тәжрибесіне

C.мәреден кейін жаттығуға

D.ауа райының қолайсыздығына

76. Вегетативті жүйелердің қызметінің «ашықтан-ашық» шаршау кезінде үйлесімділігі бұзыла ма?

A.ия;

C.бұзылады;

D.мүмкін

77. Қайта қалпына келу процесі гетерохронды бола ма?

A.ия;

B.жоқ;

D.мүмкін емес

78. Қозғалу дағдысының афферентті компоненті қай спорт түрінде басты болып табылады?

A. гимнастикада

B. мәнерлеп сырғанауда

C. атуда

D. жүзуде

79. Күрделі қозғалу дағдыларында қай компоненттер тез құралады?

A.қимылдау;

B.вегетативті;

C.симпатикалық;

D.парасимпатикалық

80. Шахматта қозғалу дағдысының негізгі компоненті қайсысы болып табылады?

A.афферентті;

B.эфференті;

C.орталық;

D.шеткері.
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Қозғалу дағдысын құруда неше кезеңге бөледі?

A.екі;

B.үш;

D.бес

A.ия;

C.атқармайды;

D.мүмкін емес.8

83. Қозғалу дағдысының қалыптасуының қай кезеңінен бастап бұлшық еттердің көпшілігінде электрлік белсенділігі тіркеле бастайды?

A.бірінші;

B.екінші;

C.үшінші;

D.төртінші.

84. Қозғалу қызыметіндегі экстраполяция ОНЖ орнатылған уақытша байланыс санына байланысты ма?

A.ия:

C.байланысты емес

D.мумкін емес

85. Бүлшық еттердің қалыптан тыс ұлғаюы (гипертрофия) көбінесе қай спортшыларда байқалады?

A.шаңғышыларда;

B.атқыштарда;

C.штангішілерде;

D.суда жүзушілерде.

86.Қалыптан тыс ұлғаю кезінде бұлшық етте метаболизм қорының әлдеқайда көбеюі қай жерлерде байқалады?

A. саркоплазматикалық талшықтарында;

B. миофибриллярлық талшылықтарында;

C .нейронда;

D. аксонда.

87.Тыныштық жағдайда бүлшық ет тонусы спортшылардың қайсысында жоғары ?

A.3 разрядты;

B.1 разрядты;

C.спорт шеберлерінде;

D.разряды жоқтарда.

88. Еріксіз максималды күш, жиырылудың қай түрі кезінде өте жоғары?

A.изометриялық;

B.изотоникалық;

C.ауксотоникалық;

D.изотермиялық.

89. Бұлшық ет тылшықтары жиырылу жылдамдығына байланысты неше топқа бөлінеді?

A.екі;

B.үш;

D.бес;

A.ия;

C.аз;

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Төзімдік дамыған сайын лездік талшылықтардың пайыздық арақатысы....

A.өседі;

B.азаяды;

C.өзгермейді;

D.жоғарлайды.

92. Оттегіні максималды тұтыну (ОМТ)деңгейі кімдерде жоғары?

A.баскетболшыларда;

B.күресетіндерде;

C.шаңғышыларда;

D.гимнастшыларда.9

93. Оттегіні пайдалану денгейі азайған сайын жалпы төзімдік жоғарлайды

A.ия;

B.жоқ;

D.мүмкін

A.спортпен айналыспайтындарда;

B.бірінші разрядтыларда;

C.спорт шеберлері;

D.машықтанғандар.

95. Машықтанудың физиологиялық принциптеріне жататындар.

A.естиярлық, көрнекілік, қайтымдылық;

B.қол жетерлік,мықтылық, ерекшелік;

C.табалдырықтық, ерекшелілік, қайтымдылық;

D.естиярлық, қол жетерлік, мықтылық.

96. Дене жүктемесінің әсер деңгейі немен анықталады?

A.баллмен;

B.секундпен;

C.пайызбен;

D.килограммен.

97. Лездік мышықтану сабақтың аяғына қарай ненің ең көп төмендеуін қамтамасыз етеді?

A.күшті;

B.жылдамдықты;

C.төзімділікті;

D.ептілікті.

98. Дене жүктемесінің азаюы кезінде машықтанудың төмендеуі байқалуын, ағзаның қандай қасиеті деп аталады?

A.машықтанатын;

B.ерекшеленетін;

C.қайтымдылық;

D.табалдырықтық.

99. Қозғалу сапаларының төмендеу гетерохронизмі келесі жүйелілікте жүреді

A.күш, жылдамдық, төзімділік;

B.төзімділік, жылдамдық, күш;

C.жылдамдық, күш, төзімділік;

D. күш, төзімділік, жылдамдық.

100. Ең аз жүктеменің көлемі максимумның қанша пайызын құрайды?

A.10-20;

C.40-50;

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Ең үлкен жүктеменің көлемі минимумның қанша пайызын құрайды?

A.30-50;

B.50-70;

D.90-100.

102. Микроцикл түрлеріне жататындар

A.тартылу, жарыстың алды, жарыс кезі;

B.жеткізіп қою, негізі, тексеру-дайындау;

C.жедел, тартылу, қайта қалпына келу;

D.негізгі, жарыстың алды, жеткізіп қою.10

103. Мышықтанған спортшылардың тонусы жоғары

A.симпатикалық бөлімі;

B.парасимпатикалық бөлімі;

C.афферентті бөлімі;

D.эфферентті бөлімі.

104. Нерв бұлшық ет аппаратының функционалды жағдайы тонус көрсеткіштерінің «тыныштықта-максималды кернеу» кезінде жоғары

A.0-29 миотон;

B.30-70 миотон;

C.71-100 миотон;

D.101-130 миотон.

105. Аяқ бұлшық еттерінің хроноксиясы аз

A.марафоншыларда;

B.велосипедшілерде;

C.штангішілерде;

D.суда жүзушілерде.

106.Шектен тыс жүктеме орындаған кезде қандағы глюкоза концентрациясының төмендеуі машықтанғандарда жаттықпағандарға қарағанда жоғары дәрежеде төмендейді

A.ия;

C.төмендемейді;

D.мүмкін емес.

107. Таулы жер жағдайында

A.айналымдағы қанның массасы өспейді;

B.ұлпалармен оттегіні тұтыну жоғарлайды;

C.жүрек соғуы сирейді;

D.тыныс алу бәсеңдейді.

108. Орташа таулы жер жағдайында ең жоғрғы көрсеткіштерді кімдер көрсете алады?

A.спринтерлер;

B.стаерлер;

C.марафоншылар;

D.стопперлер.

109.Орташа тау жерлерде жазық жерлерге қарағанда спорт түрлерінде қандай көрсеткіштерді жоғары болады?

A.аэробты;

B.анаэробты;

C. аэробты- анаэробты;

D. анаэробты – аэробты.

110. АҮФ тыныс алу ресинтезінің қуаттылығының жоғарлауы, анаэробты алмасу табалдырығының, сонымен бірге, аэробты өндірудің жоғарлауы таулы жердегі гипоксияның қай бейімделу фазасында болады?

A.бірінші;

B.екінші;

C.үшінші;

D.төртінші.
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Таулы гипоксияның кешенді әсеріне ағзаның бейімделу кезеңіне ең қолайлы машықтану кезеңіне, ұзақтығы қанша күн болып табылады?

A.8-12;

B.16-20;

D.28-32.11

112. Таулы гипоксияға бейімделу процесі белгілі спорт түрлерінде ЖСЖ қанша болғанда барынша тез жүреді?

A.195-196 соң/мин;

B.165-170 соң/мин;

C.135-150 соң/мин;

D.120-130 соң/мин;

113. Жылу берудің жылу өндіруден жөғары болуы неге әкеліп соғады?

A.гипотермияға;

B.гипертермияға;

C.нормотермияға;

D.гетеротермияға.

114. Дене жүктеме жағдайында негізгі жылу шығару жолдары қандай?

A.жылу бөлу;

B.булану;

C.жылу өткізу;

D.жылу өндіру;

115. Дене жүктемесі кезінде қай аймақта терінің қан ағымы қарқынды болады?

A.иықта

B.жанбаста

C.маңдайда

D.көкіректе

116. Қоршаған ортаның температурасы жоғарлағанда қан плазмасында натрий мен кальцийдің концентрациясы

A.өседі

C.өзгермейді

D.төмендейді

117. Терлеу нәтижесінде әрбір литр термен қанша грамм тұз жоғалады?

A.1,5

B.3,0

D.6,0

A.жылу өткізу

B.жылу шығару

C.булану

119. Дене жаттығуларын орындау үшін ең қолайлы ауа температурасы қандай болуы керек?

A.3-5

B.8-10

D.18-20

A. жоғарлайды

B.төмендейді

C.өзгермейді

D.байқалмайды
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Гипотермия жағдайында жылу өндірудің төмендеуі қол басы қан тамырларының жағдайының өзгеруіне қандай жолмен келеді?

A. вазодилятация

B.вазоконстрикция

C.вариациялық

D.варикоздық12

122. Спорттық жетістіктер деңгейін көрсететін, басты фактор қайсысы болып табылады ?

A.кардиологиялық

B.антропологиялық

C.психологиялық

D.философиялық

123. Иығы кең,аяқ-қол бұлшық еттері жақсы дамыған,басы шомбал келген, дене құрлымы алып адам қай түрге жатады?

A.эндоморфты

B.эктоморфты

C.мезоморфты

D.долихоморфты

124. Нерв жүйесі енжарлы,күшті,тепе-теңдігі бар жас спортшылар,спорттың қай түрлеріне мүмкіншіліктері мол?

A.бокспен

B.ауыр атлетикамен

C.шаңғымен

D.сайыспен

125. Күшті ұшқалақ, ширақ нерв жүйесі бар балалардың қай спорт түріне мамандана алады?

A.спринтпен

B.шаңғымен

C.гимнастикамен

D.велоспортпен

126. Ағзаның қызметінің орнауы және бір уақытта дамымауы қалай деп аталады?

A.монохронизм

B.гетерохронизм

C.анахронизм

D.бихронизм

127. 9-10 жаста анаэробты энергиямен қамтамасыз ету жүйесінің дамуы өте жоғары бола ма?

A.ия

B.жоқ

D.мүмкін

A.10-12

C.8-10

129. Қыз балаларда гонадалық және соматотроптық қызметінің белсенді кезеңі қай жаста байқалады ?

A.8-10

B.11-12

D.15-17

A.120-139 соқ/мин

B.140-159 соқ/мин

C.160-179 соқ/мин

D.180-200 соқ/мин
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Барлық қозғалу сапалары және соның негізінде жатқан физиологиялық механизімдері бірқалыпты дамиды

A.ия

B.жоқ

D.мүмкін

132. Циклдік спорт түрлерінде жетістікке жету үшін, қандай қуаттылығы бар жоғары анаэробты мүмкіншіліктері қажет

A.максималды

B.субмаксималды

C.үлкен

133. Циклдік спорт түрлерінің орташа қуаттылығына мамандану, бұлшық еттерде қандай талшықтардың басым болуын қамтамасыз етеді?

A. ақ талшықтардың

B. қызыл талшықтардың

C. ұзын талшықтардың

D. қысқа талшықтардың

134. Гимнастикада, суда жүзуде, мәнерлеп сырғанауда алғашқы әзірлік қай жастан бастап өткізіле бастайды?

A. 6-7

C. 10-11

135. Бокспен, күреспен, ескек есумен, велосипед спортымен алғашқы әзірлік қай жастан бастап өткізіледі?

A. 6-7

B. 8-9

D. 12-13

A. бірішні

B. екінші

C. үшінші

D. төртінші

137. Денсаулықты нығайту, әртүрлі дене дайындығы, дене дамуындағы кемшіліктерді жою, мамандандырылған әзірлік негізінде өтеді

A. ия

B. жоқ

D. мүмкін

138. Дене жұмыс қабілеттілігінің салыстырмалы көрсеткіші қайсысымен анықталады?

A. PWC 170 · салмақ

B. PWC 170 : салмақ

C. PWC 170 +салмақ

D. PWC 170 - салмақ

139. Таңертеңгі гигиеналық гимнастиканың физиологиялық механизмі қайсысы болып табылады?

A. иррадиация

B. индукция

C. доминанты

D. окклюзия

140. Қызметке кіріспестен бұрын жасалған кешенді дене жаттығулары жұмысқа еніп кету кезеңін қайсысы қысқартады?

A. тапталу

B. жеңілдетілу

C. ырғақты меңгеру

D. қосылу
Тақырып: Дене тәрбиесі физиологиясындағы зерттеу тәсілдері

ОЖСӨЖ мақсаты:

• 
  берілген тест тапсырмаларына дайындық жүргізіп, жауаптарын табу
  

2.Дияров А.С. Дене тәрбиесінің физиологиялық негіздері (зертханалық жұмыстар), Орал, 2004. 3.Ильясова Г. Спорт түрлерінің физиологиясы. Түркістан, 2004.

Ауыр жұмыс істейтіндерге кіріспе гимнастика өткізу кезінде ЖСЖ қандай аралықта болуы керек?

A. 100-110 соқ-мин

B. 111-120 соқ-мин

C. 121-130 соқ/мин

D. 131-150 соқ/мин

142. Адамдардың аз қозғалатын жұмыстарында кіріспе гимнастиканың қарқыны шамамен қандай болуы керек?

A. 100-110 соқ/мин

B. 111-120 соқ/мин

C. 121-130 соқ/мин

D. 131-150 соқ/мин

143. Адамдардың аз қозғалатын жұмыстарында кіріспе гимнастикасының кешенді жаттығулары, былай құрылуы керек, ЖСЖ ең максимумына қай кешенде жеткені жөн?

A.бірінші;

B.екінші;

C.үшінші;

D.төртінші.

144. Ауыр жұмыс істейтіндерге кіріспе гимнастикасын еңгізгенде ЖСЖ максимумы қай кешенде жетуі қажет

A. бірінші;

B. екінші;

C.кешеннің үшінші үштен бірінде;

D.төртіншінің төрттен бірінде.

145. Денешынықтыру үзілістері, босаңсуға енгізілген жаттығулар және жұмысшыларға арналған пассивті демалу элементтері қандай?

A.ауыр түрі;

B.орташа түрі;

C.дене еңбегінің жеңіл түрі;

D.өте жеңіл түрі

146. Шындалу кезіндегі реадаптациялық өзгерістер нені сақтамаған кезде келеді?

A.біртіндеп;

B.ашық;

C.жүйелілікті;

D.вариативтікті.

147. Бейімделу өзгерістеріне шыңдалу кезінде, әлдеқайда ағзаның көп функционалды жүйелерін еңгізу қай принциптермен қатар келеді? A.біртіндеп;

B.ашық түрде;

C.жүйелілік түрде;

D.вариативтік түрде.

148.Бастапқы кезде ең қолайлы шыңдалу қайсысымен қолайлы болар еді?

A.ауамен;

B.күнмен;

C. сумен;

D. қармен.

149. Ағза реакциясының өзгеруі сумен шыңдалғанда қай фазада іске асады?

A.екінші;

B.үшінші;

C.төртінші;

D.бесінші.

150. Күнмен шыңдалу қай параметірлерді жоғарлатады?

A.терінің қорғаныш қызметін;

B.иммундық енжарлықты;

C.жұмыс қабілетсіздігін;

D.айдың риясыздығын.

Бағасы: Х < 10 – дене құрылымы шомбал;

10 – 20 – дене құрылымы жақсы;

21 – 25 – дене құрылымы орташа;

26 – 35 – дене құрылымы нашар;

> - 36 – дене құрылымы өте нашар.

Жұмысты толтыру үшін берілетін ұсыныстар: бір топ студент – спортшыларды тексеруден өткізу. Антропометриялық көрсеткіштердің спорттық мамандығына, шеберлік деңгейіне байланысты жеңімпазды анықтау. Қорытынды жасау.

Лүпіл соққысының сәті манометрдің шкаласында белгіленеді (берілген көрсеткіш немесе алғашқы анық дыбыс иық артериясының максималды қысымына сәйкес келеді). Ауаның манжетадан шығып, ондағы қысымның төмендеуі кезінде лүпіл соққыларының дыбысының жоқ болып кету сәтін белгілеу, ол диастола қысымына сай келеді.

Тік тұру жағдайында 3 – ші минутта сыналушының ЖСЖ анықталады, содан кейін көлденең жату жағдайында 1 минуттан кейін ЖСЖ қайта есептеледі (10 сек). Қалыпты жағдайда ЖСЖ баяулауы 4-12 соқ/мин құрайды, бұнда лүпілдің баяу соғуы парасимпатикалық әсердің басым екенін көрсетеді.

Қалыпты жағдайда ЖСЖ бастапқы мәнінен 60% - ға өседі және 2-3 минуттан кейін қайта қалпына келеді. Систолалық қысым 20-25 мм с.б. жоғарлап, 3-4 минуттан кейін қалпына келеді. Диастолалық қысым 10-15 мм с.б. төмендейді де 3 – ші минутта қайта қалпына келеді.

ә) өрлеме толқыны (α) бөлімінің уақыты тамырлардың толық ашылуының кезеңін көрсетеді. α1 – жедел уақыты, ал α2 – қанмен толудың баяу уақыты. Қалыпты жағдайда α1 = α2 = 0,1 сек. Тонус жоғарлап, тамырлардың серпімділігі төменждегенде α1< α2.

б) дикрота индексі (ДИ) – Һ2 : h1 x 100%, артериолдардың тонусын көрсетеді. Қалыпты жағдайда – 40-70%.

в) диастола индексі (ДСТ) – h2 : h1 x 100%, қанның артериолдардан веналарға ауысу жағдайын көрсетеді және веналардың қалыпты жағдайдағы тонусы - 75%.

Үшінші минут кезінде белгілі бір уақыт сайын сөренің жақындағанын хабарлап тұрады: Сөреге 30, 20, 10, 5 секунд қалды». Бұйрық беріледі: «Сөреге! Тыңдаңыздар! Марш!». Сыналушы бір орында 10 секундтай жүгіреді.

1.Тыныштықта 3 минут.

2.Статикалық күштену – аяқтарды көтеріп, көлденең жағдайға келтіру (бұрыш жасау) – 1 минут.

3.Қайта қалпына келу 5 минут.

4.Тыныштықта 3 минут.

5.Мөлшерленген күш жұмысы – отырғышқа отырып, екі қолы жанында 3-5 кг салмақты жоғары көтеру – 5 минут.

6.Қайта қалпына келу – 5 минут.

7.Әбден шаршағанша күш жұмысын – еденнен екі қолымен итерілу (шаршағанша).

8.Қайта қалпына келу кезеңі 5-6 минут.

Жұмысты толтыру үшін берілетін ұсыныстар: бірнеше студент – cпортшылар сынаманы өткізуге қатысуы тиіс. Алынған деректерді хаттамаға енгізіп, талдап, қорытынды жасау.

14 жұмыс

Тақырып: Тыныс алу жүйесінің қызметтік жағдайын анықтау.

Мақсаты: Сыналушылардың тыныс алу жүйесінің қызметтік жағдайына баға беру.

Жабдықтар: құрғақ және сулы спирометрлер, секундомер, мұрын қысатын қысқыш, спирт, мақта.

Түсініктеме: Тыныс алу жүйесінің қызметтік жағдайын үш көрсеткіш арқылы анықтау: тыныс алу жиілігі (ТАЖ), өкпенің тіршілік сиымдылығы (ӨТС) және тынысты кідірту уақыты (ТКУ), тыныс алу кезінде – Штанге сынамасын барлық қатысып отырған студенттерден алу. Тыныс алу жүйесінің жағдайын екі критериймен (белгілерімен): «жақсы» - барлық алынған көрсеткіштер қалыпты жағдайға жақын; «қанағаттанарлық» - біреуі, екеуі немесе барлық көрсеткіштері қалыпты жағдайға сай емес.

Жұмыс барысы: 1.ТАЖ – есептеу. ТАЖ – ды есептегенде сақтайтын ереже: сыналушының тыныс алу жиілігі есептеліп жатқанын білмегені жөн, одан басқа бұл көрсеткіш өзгеріп, әсіресе жасөспірімдерде дұрыс есептелмеуі мүмкін.

Студенттер жұптасып жұмыс істейді және бір –бірінен ТАЖ – н кезекпе кезек есептейді. Көкірек қуысының қозғалуын белгілі бір қашықтықта тұрып үш минут бақылау қажет, ал есептеуді кез –келген алты 30 cекундтық бөлігінде атқарады. Алынған санды екіге көбейтіп, кестеге енгізеді.

2.Өкпенің тіршілік сиымдылығын (ӨТС) құрғақпен де, сулы спирометрмен де өлшеуге болады. Сулы спирометрдің көрсеткіштері әлдеқайда дәлірек.

ӨТС өлшеудің алдында екі рет тыныс алып – шығару керек. Содан кейін ең терең тыныс алып, мундштукті ауызға салып, максималды тыныс шығару қажет. Спирометрдің көрсеткіштерін кестеге енгізеді.

Сыналушы_________________ Жасы _________ Жынысы _______________