рден  жасалган бас кшмд1  6ip

бэршс керек. Б1з, эрине, кез келген сауатты idci Орхон жазу- 
ларындагы жырларды туп нускдсынан окдот туешеш, я 
болмаса “ Кодекс-куманикус” пен “ Кудатгу бшктеп” ежелп 
угымдарды ежжтей алатын болсын демейм1з. Ен; женщ, 
томендеп тэр1зда, кэдомп акца-текпе жырау толгауына толы- 
гырак тушыну ушш де кеййр кене сездердщ крргасындай 
ауыр салмагы мен Саф таза магынасын саралап тусгну шарт:
Алп, алп, баскан, алп баекдн 
Арабы торьгм езщсщ.
Жазылы, алтын, кол кескен 
Алдаспакым езщсщ!
Едшден шыккан сызашык 
Bis квргенде тебшпге
жетер-жетпес су еда,
Телегейдсй жайкэлтып,
Жаркыраган беренда,
Тендз етсе, тенда en i:
Жагасына кыршын бггкен тал еда,
Жалырагык жайкалтып,
Терек етсе, reropi erri:
Т еб и тн щ астынан 
‘
Ала балта суырысьш,
TenciHicin келгенде,
Тец атаньщ улы едщ, —
Дереженда артык етсе, 
Tenipi 
eni!
(Швлгез).
Суреткердщ сез корын молайтьш, тган байытар тага 
6ip кдйнар булак, — неологизм (грекше neos — жаца, logos — 
сез) — жалпы кргамдык, дамумен сабакщас тыщан туган 
соны магыналы сездер. Бул — толассыз болып отыратын 
кубылыс. Б щ щ деу1р1м1здщ галым мен техникадагы ушан- 
тещз жацалыктары тшде бурын болмаган жаца атаулар 
экелед1 Оларды эдебиегге де солай, жацаша атамаскэ 
болмайды. Мысал ушш Р.Мустафцннщ “ Караганды” 
романынан 6ipep узшда келйретк:
Мсйрам бой жазуга 
вагоннан
тусть Кун коцыр адырдан асып 
кетш л, свулеи сонау бшктердщ басында гана кэлган. 
Станция
тау 
боктершде. Алысырак, жазыкга yftip-yftip мал, жаца коные колхоз 
коралары кэрауытады. Аншы ма, тыгылган 
кулак
па, сонау тауда тас 
арасынан алд еим нщ басы кылтывдайды... Ауыл; 
станция,
мал, 
поезд 
араласкан кен далага кез ж !берт турып, — кдзак даласы кзйнап жатыр,
— деди Мвйрам.
Тагы да осы романнан:
205

Комбайн
жайындагы булардыц б ел гш таласына Жанеб1п мен 
Щербаков уйренгсн. Сезге араласпай, ашык, 
шахтаныц
ер кершюше 
куныга карап келеш. К ^ры к-оты з вагонды Sip-ак TipKen, 
поезд забойда 
тур, ею 
экскаватор
CKi тустан тиеп жатыр.
Мше, осы узшдшердеп вагон, станция, колхоз, кулак, 
поезд, комбайн, щахта, забой, экскаватор деген сездердщ 
6api — Неологизмдер — казак, типнде бурын болмаган, 
Кдзаннан кейш гана енген сездер. Бул свздерде, 6ip 
жагынан, техникага байланысты профессионалдык сипат 
та бар. Асылы, эдебиетте оныц тш керкемдшне закым 
келйрер техницизм, профессионализм деген турлерше онша 
еуес болудыц Keperi жок,- BipaK, “ Караганды” секции 
жумысшылар емгршен жазыЛган шытармаларда шыли 
кдзакы халде кдлу тым киын; жогарыдагыдай сездерд1 
орнымен колданып, ер нэрсещ ез атымен атау эбден дурыс.
Жаца сездердщ эр ттлде оцай турак,тап, жарасымды орын 
тебетш турлер1 — сол тшде бурыннан бар сездер непзшде 
жасалган неологизмдер: miniui, ушкыш, екпшдi, mdipic, 
yzirmui, 
тыцайткщи, хатшы, уй/'рме, окулык, т. б. Булар K33ipri 
кдзак, тшшдеп кдшаннан келе жаткдн сездермен жжс1з 
жалгасып, жаксы уйлесш табады.
Тш халыкгМ. Жазушы тшда хаЛЫк,тан уйренедь Сейте 
тура жазушы халыккд тш уйретуге де тшс. М.Горький 6ip 
кезде жаца, социалистис мэдениет жасау мшдеттерш талдап 
тусцдаре келш, жазушылар алдында тш устартар тыц сездер 
тугызу мшдей де турганьш атап айткдн-ды. Бул мэселеге 
кезшде М.Эуезов айрыкдха мэн берген болатын, кейш 
Г.Жарылгапов б1ркыдыру ецбек cii*ipfli. Оныц мороженое, 
шампанское, остановка деген тэр

жүктеу 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: