Монография \ «санат» а л м п и мп

ЖаИилдер галым сезш тыпдамаган,
Шаргига 
иыктал
белш байламаган.
Булбулдар фаруаз айтып сайрар келде,
Шыгарар капаларын бар кецшде.
Махрум ет* керме раббым кздар,
Жат етш ер уакытга жаэам гаэал.
(И.Яаушабаев).
Осындагы жаИил (данЫз), июрж (дш), фаруаз (наз), 
махрум (кур), раббым кадар (KyflipeTi куигп край), газол 
(елец) деген сеэдердщ кдзакщасын алган к&вдай онды болар 
еда, 61ракбуданб1р гасыр бурын еткен Нуржанакынга муны 
айту, эрине, киын.
Тида женсЬ шубарлауга Ленин де карсы болтан: “ Б1з 
орыс тонн будщрт журшз. Шет сездерда орынсыз крдданып 
журшз. Ояарды терю кдвданып журшз. Min немесе кемшыис, 
яки алл^ыа;деугеболатын жерде дефект деудщкерепне?..”
“ Кдлауын тапса, кдр жанады” дегевдей, орнымен к,ол- 
данган жагдайда байтак Кдзакртаннъщ кейб1р елкелершде 
гана тусшшп жекелеген жерштт
1
свздер де езше лайык, 
кызмет аткаратыны даусыз. Одарга диалектизм (грекше 
dialektos — окшау тш) деп ат кОйып, айдар тагу керек пе, 
жок па* ол — екЬшй мэселе, 6ipaK* eifreyip, эдеби кд- 
11
арманнын, сойлеу ерекшелшн танытьш, мшезш даралау 
ушш, ол емар сурген ортадагы жергипкп сездердо жазушы 
батыл пайдаланганы жен. Мухтар Эуезов езшщ “ Бшекке 
бшепнде” Ощустж Крзакртанныц жергшкп сездерш ке- 
йшкерлер аузына едей1 салган ед1, содан азгана y3iwu 
келпрешк:
. — Сен тагын, тагын бастадын ба!? Крнша урмет кы сам да бомай- 
ак, крйдын гой жуде! Сен ал басты! Секендеген ш эйтев-К дрангы уйге 
жалгыз езщ ш кдмап кояйын ба шыли. Кез1нда бозартып... — деп 
Макдал 6ipa3 кабагын туйш, eripiK ашуланган бон карал гурды. Сездер1 
эсер ететш емес. Тамсанды да, аягы н ею-уш басып: — К эрач кагыр, 
крясы ч ба, ж ок па? Тур гой, мни, мыналар адамша тып-тыныш... 
влд е жын урды ма ceHi, туте?..
— 
Y& ...
lineyiH курсы н, влде маган... С екендеген албасты... 
Наяты... Неткен 6yfliKciH сен... Кудай урыц?!
— 
YA...
Сарамас... Буазына не 
берест
тентектщ!.. Ж эйщ осы... 
Осы... Будан артык кдякка апарам ceHi? Оттыгын бар. Беден о т ! — 
деп ш т е н : — Байлап койсам ба екен, худе?..
Бул арада жазушы ез кдЬарманыньщ сейлеу ерекшелт 
аркылы мшез ерекшелшн ашып, дел осы еэгтел ойын, 
сезшш ацгартып, кепке бейтаныстау кызык, кылык пен соны
207

сездерден тьщ айшык, езгеше орам жасап отыр. Жергшкп 
сездерд1 орньгмен пайдалану дегешмхз — осы.
Шз жогарыда термин саздерд! интернационалдык 
сездермен кдтар койдык. Оньщ себеб! бар: терминдер де, 
интернационалдык сездер сиякты, эр тшдщ улттык 
шегарасьш оцай аттап, бар халыккд ортак, тусгткп куйге 
тусе алады. Жалгыз-ак, термин сездерде улттык бояу, 
ерекшелж болмаган соц ба, кш бшс1н, эмоциялык жылу, 
кендл уйытар эсер бола бермейд1. Магынасы накты, 
гуракты болганмен, терминдер — 6ip rypni кдткьш, агаш 
не темхр секйш бхраз салкындау сездер. Сондыктан кейб1р 
публицистикалык очерктерде болмаса, нагыз керкем 
шыгармаларда жазушылар термин колдану жагына, тым 
сарац. Оньщ есесше эдеби шыгармаларда идиомалар 
(грекше idioma — айырыкща айшык) жш ушырайды.
Идиома терминге кдрама-кдрсы: терминдер 6ip тищен 
6ip типе оп-оцай кеше салатын болса, идиомаларды ез 
тшнен езге тшге аудару — кишнныц киыны; кейде 
Tiirri
мумкш емес. Туйенщ улкш квт'рден таяк, жеШ  деген кдзак 
тшндеп айрыкша айшыкты езге тщге сезбе-сез аударса, 
куша болар сд! гой. Сондай-ак орыстьщ выеденного яйца не 
стоит дегенш аудару да магынасыздыкка апарар едЬ 
Сондыктан 6ip т т д с п идиоманын. eKiHmi тшден тек 
идиомалык баламын 1здеп табудан езге аудару жолы жок,
Жэ, б1здщ ануарткымыз келетйц бул гана емес.
Б1здщ ацгарткымыз келетша — идиомалар — эр mindin 
айрыкша айшыгы гана емес, алтын алк,асы; ер тщдщ 6ip 
алуан байлыш, шжу-маржаны, керю! Буларды тек орнымен, 
шашпай-текпей, укыпты пайдалана бшу керек. Ойткеш 
идиомалар емхрдщ езшде оп-оцай айтыла бермейд
1
, кене 
Kicuiep аузынан, онда да шешендис сарапка тусер айтыс- 
тартысты, дау-шарлы жерде, пшылдар шарпысып, tin
безелер туста шыгады.
Идиомаларды сез зергерлер1 ретш тауып эр жанрда да 
колданып келед1. Бул ретте, М.Эуезовтщ “ Ендж-Кебек” 
трагедиясындагы билер айгысы — эдеби кдЬарман тшндеп 
айырыкща айшыктыц аскдн ynrici:
Е с п е м б е т . Уай, тобы кты ны ц баласы... ш аялы гы нды
кылдын ба, бш еп жуандыгынды кылдьщ ба? Алалы жылкы, актылы 
койы н жосылтып алдыц. Ата коны сы нан 
ipreciH 
аудардыц. Ел- 
журтты шубырттыч. Айрандай аптап, кубщей nicin жургеш цде ей 
дер еж е, кой дер кожа болган жок- А гайын, узында 
eniTi, 
кыскада 
кектп eMecciH...
208

К © б е й. Еспембет, сезщ шын. Узында eiirri, кыскада кекп 
агайын емсспш... Даудьщ карасын кебейтем дсп кулындагы сакэу, 
кунандаш
Ticey® 
осы создан 
устше 
екелш уйгенщ лайыксыз.
Е с п с м б с т. М ен тущы е-пме ащы таяк тиш деп отырмын. 
Ш олак байталдын куйрыгындай тобыкуы, ектемдапц асты деймш. 
Таскан оудай кемерщнен асып отырсыц сен.
К е б е й. Еспембет, кеден-кеден болды, хедерп неден болды деп 
отырсыц... К,ой а с ы ш н крлыца ал, колайыца жакса — сака крй. 
Жакпаса б и л т ц щ езщ айт. Сапты аякка ас куйып, сабынан карауыл 
Карайтын болсан, мен билис айтпаймын.
Осындага билерге тан сумдык, шешендж пен сущъшшшк,- 
тьщ 6ip men олардьщ татаусыз тегшген сейлеу тшндеп 
айырыкща айшьпегардажаткднын дэлеядеудщ кажеп ханша?..
Жазушыньщ сез коры мен тш байлыгыньщ кеШ р сыры, 
мше, осындай.
III
Тш байлыгын игеру, сез корын молайту 6ip бар да, сол 
бай тш мен мол co3fli эдеби шыгармада суреткерлж шебер- 
лжпен крлдану 6ip бар. Свздх кеп бшетш адамньщ 6opi 
суреткер емес. Суреткер мен сез арасындата кдрым-кдты- 
настыц сыры баскд, сипаты белек.
Эдеби тш жай ты емес, керкем тш, демек, суду сез. Ал 
осы тш керкемдт, сез сулулыгы дегеннщ езш кдлай туешу 
керек?
Баягы ауыз эдебиеттщ барлык кезенднде тш керкемдт 
кебшесе турл1-тусп бону болган да, сез сулулыгы — мацы- 
раган макдл-мэтелде жаткдн. Дшмар шешендок пен yncjjp 
билжгер де тындаушысын текпе мазмунга лайык еспе тш ш ­
деп ер Typni жьшшрауыкгармен ejiuaipin екетш отырган. 
BipaK жазба эдебиет тшндеп керкемдж булай емес екеш 
еткен гасырдьщ езшде-ак анык едг.
Бурынгы ecid бшп турсам барлап,
Макалдап айтады екен, сез косарлап.
Акындары акылсыз, надан кел т,
Квр-жерда елец кыпты жокган карм ап, —
г
деген Абайдьщ шынайы, шыншыл эдебиеттеп “iuii алтын, 
сырты кумгс сез жакрысы” туралы угымы езше дейшп 
туешжтерден мулде белек те, сез иелерше кряр талабы мулде 
баскд болатын.
209

Сез айтгым “еярет 9ni айдаЬареыз”, —
Мунда жок “алтын иек, сары ала кыз”, —
дей келш, улы акын езшщ ендш эстетикалык, программасын 
ап-ашык, жэне узида-кесиад усынды:
Есю бише отырман бос макдлдап,
Есю акынша мал ушш турман зарлап.
Сез тузелда, тындаушы, сен де тузе л,
Сендерге де келейш енда аяндап.
Иэ, жаца эдебиеттеп min керкемдт мен сез сулулыгы 
жасанды жалт-жултта, кулд1балам бояуда емес, сездщ 
табигилыгы мен карапайымдыгында, нактылыгы мен 
тазалыгында жатады.
Ец алдымен эр сез тек ез орнында гана туруГа тшс. 
Сонда 

жүктеу 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: