Microsoft Word Баяндама толық дайын tk2018 20062018. doc

84 
 
берушіге  хабарлауға  міндетті  емес.  Бұл  НҚА  жобасын  жасаушылар  НҚА  жобаларының 
қоғамдық талқылау рәсіміне қатысады, ол НҚА жобасының сапасына елеулі әсер етпейді. 
НҚА  және  БАҚ,  сондай-ақ  НҚА  -нің  кейбір  жобаларын  әзірлеуге  қатысуға  мүдделі 
сарапшылар қауымдастығы НҚА жобасын әзірлеушілерден кері байланыс жоқтығын және 
жобаларды  өзгертуге  әзірлеушілердің  мүдделерінің  практикалық  жетіспеушілігін  атап 
өтті.  Қазақстандағы  НҚА  жобаларын  қоғамдық  талқылаудың  формалды  және  негізінен 
декларативті  рәсімі  теріс  салдарға  ие.  Мәселен,  2016  жылғы  мамырда  Қазақстан 
Республикасының  Жер  кодексінің  жобасы  талқыланбаған,  жарияланбауы  митингтерге, 
құқық  қорғаушылардың  қамауға  алынуына  және  журналистердің  ұсталуына  әкеліп 
соқтырды,  содан  кейін  ақпараттық  және  коммуникациялық  саладағы  профилді 
министрлікті қайта ұйымдастырды.  2016 жылғы желтоқсанда осындай жағдай Қазақстан 
Республикасының «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне терроризм 
мен  экстремизмге  қарсы  іс-қимыл  мәселелері  бойынша  өзгерістер  мен  толықтырулар 
енгізу  туралы»  заң  жобасымен  пайда  болды, ол  Қазақстан  Республикасының  азаматтары 
үшін  нақты  тұрғылықты  тұратын  жерде  ішкі  тіркеуді  енгізуді  көздейді.  Заңнаманы 
жеткілікті  мерзімде  және  талқылаудың  тиімді  тәртібінің  жоқтығынан,  белгілі  бір 
нормалардың орындалуы ел тұрғындарының наразылығын тудырды.  
НҚА  жобасын  қоғамдық  талқылау  тәртібі  туралы  есеп  барлық  мемлекеттік  органдармен 
НҚА  жобасын  бекіту  басталғанға  дейін  міндетті  түрде  Қазақстан  Республикасының 
Әділет  министрлігіне  ұсынылуы  тиіс.    Жоғарыда  айтылғандай,  сараптамалық  және 
қоғамдық  талқылау  шеңберіндегі  барлық  ескертулер  мен  ұсыныстар  рұқсат  беру  органы 
үшін міндетті емес және оларды қабылдамауы мүмкін. 
10.4.6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тексеріс жүргізудің мүмкіндіктері  
Қазақстандық  журналистер  мен  БАҚ-ның  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  реформаларды 
жүзеге  асырудағы  рөлі  мен  қатысуы  барынша  төмен.  Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы 
күресте  журналистердің  негізгі  қызметі  -  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  тексеру  жүргізу 
және оларды жариялау мүмкіндігі. Қазақстанда бұл неге қиын және қауіпсіз емес?  
Біріншіден,  тұтастай  бұқаралық  ақпарат  құралдарының  шектеуі  туралы  заңнаманың  бар 
болуы  және  жала  жабу  мен  қорлауды  криминализациялау  салдарына.  Қылмыстық  құқық 
бұзушылық  сыбайлас  жемқорлық  қылмысын  жасағаны  үшін  айыпталуда,  бұл  3  жылға 
дейін бас бостандығынан айыру жазасына тартылады
145
.  
Екіншіден,  журналистер  мен  БАҚ-ын  азаматтық  немесе  әкімшілік  жауапкершілікке 
тартуға,  үлкен  ақша  жинауға,  бұқаралық  ақпарат  құралдарын  тоқтатуға  немесе  жабуға 
жеткілікті  мүмкіндіктер  бар.  Мысалы,  «Ratel.kz»  сайтына  бұрынғы  лауазымды  адамның 
талап-арызы бойынша редакциядан 50 миллион теңге (150 000 доллардан астам) төлетіп, 
қалпына келтіруіне әкелді
146
.  
Үшіншіден, журналистер мен БАҚ-ның істерімен айналысатын судьялардың біліктілігінің 
жеткіліксіздігі, 
сондай-ақ 
журналистер 
мен 
бұқаралық 
ақпарат 
құралдарында 
«салқындатушы  әсер»  беріп,  оларды  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  тергеу  жүргізуге 
ынталандырмайтыны тағы бір фактор. Альтернативті мониторинг кезеңінде сұхбат берген 
журналистердің пікірінше, Агенттіктің мемлекеттік қызметке және журналистермен және 
бұқаралық  ақпарат  құралдарымен  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  жөніндегі  өзара  іс-
қимылы,    сондай-ақ  Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  жөніндегі  бюро  баспасөз 
                                                
145
 Часть 3 статьи 130 Уголовного кодекса Республики Казахстан. Текст кодекса доступен по ссылке: 
http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000226 
146
 «В деле Какимжанов против Ratel.kz незаконное решение осталось в силе». Текст публикации доступен 
по ссылке: 
http://www.ratel.kz/outlook/v_dele_kakimzhanov_protiv_ratelkz_nezakonnoe_reshenie_ostalos_v_sile 

85 
 
хабарламаларын,  есептерді,  статистиканы  және  алдын  ала  дайындалған  сұрақтармен 
баспасөз мәслихаттарын өткізу үшін қысқартылды.  
Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  тергеу  жүргізудің  мүмкіндіктері  жақында  заңнамалық 
өзгерістерге  байланысты  болды.  Қазақстан  Республикасының  2017  жылғы  28 
желтоқсандағы  «Ақпарат  және  байланыс  туралы  Қазақстан  Республикасының  кейбір 
заңнамалық 
актілеріне  өзгерістер 
мен 
толықтырулар 
енгізу 
туралы»
147
 
Заңы 
қабылданғаннан  кейін  журналистке  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  заңды  құпияларды 
тарату  туралы  келісім  алу  үшін  жаңа  міндеттеме  пайда  болды.  Заңда  ерекше  жағдайлар 
қарастырылған.  Мысалы,  ақпарат  ресми  хабарламаларда  көрсетілсе  немесе  физикалық 
және  /  немесе  заңды  тұлғаның  өзі  немесе  олардың  өкілдері  қол  жеткізуге  шектелмейтін 
көздерде таратылатын болса, келісім талап етілмейді.  
Қазақстан  Республикасының  қолданыстағы  заңнамасында  құқықтық  құпияларды  қорғау 
туралы  ережелер  бар.  Жалпы  ереже  болып  табылады,  олар  құпия  ақпарат  болып 
табылатын  ақпаратты  жария  етуге  тыйым  салынған  адамның  келісімінсіз  тыйым 
салынады.  
Бірақ,  мұндай  келісімге  келмей-ақ  ақпарат  таратуға  болады  (мысалы,  медициналық, 
банктік, салық құпиялары). Журналист, әдетте, құпияға тікелей қол жеткізе алмайды.  Ол 
инсайдерлер  тарапынан  ақпарат  көздері  арқылы  жария  болады.  БАҚ  ҮЕҰ  бұл  міндет 
журналистерді 
жемқорлыққа 
қарсы 
тергеуді 
жоспарлау 
мен 
жүргізу 
кезінде 
журналистерге  тосқауыл  бола  алады,  сөз  бостандығы  үшін  салқындату  және  тоқтату 
әсерін тигізеді және бұқаралық ақпарат құралдары мен журналистерге қатысты дауларды 
қарау кезінде теріс салдарға ықпал етеді.  
10.4.7. Азаматтық қоғамның еркін ақпарат алуы мен тарату мүмкіндігі 
Ақпаратқа қол жеткізу саласында 2014 жылдан бастап Қазақстанда қабылданған маңызды 
шараларының  бірі  «Ақпаратқа  қолжетімділік  туралы»
148
  Қазақстан  Республикасының 
Заңын қабылдау болып табылады.  Алайда, оны қабылдағаннан кейін бір жыл өткен соң, 
іс жүзінде бұл заң әлсіз болып, оның нормаларын жүзеге асыру белгілі бір шектеулер мен 
қиындықтарға  ұшырап,  ақпаратқа  қол  жеткізу  құқығын  қорғаудың  құқықтық  кепілдігі 
тиімсіздігі белгілі болды.  
Құқықтық саясатты зерттеу орталығының сарапшылары (LPRC) Қазақстандағы ақпаратқа 
қол жеткізу құқығын тиімді іске асыру үшін келесі кедергілерді атап өтеді:  
  «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы басымдық бере 
алмайды,  егер:  Бұған  қоса,  «Жеке  және  заңды  тұлғалардың  өтініштерін  қарау 
тәртібі  туралы»  ҚР  Заңы,  сондай-ақ  басқа  да  заңдарда  белгілі  бір  ақпаратқа 
қолжетімділік  туралы  ереже  (журналистер  үшін  -  «Бұқаралық  ақпарат  құралдары 
туралы»  ҚР  Заңы,  мұрағаттық  ақпаратқа  қолжетімділік  туралы  »ҚР  Заңы  ұлттық 
мұрағат қоры және мұрағат »);  
  «Ақпаратқа  қол  жеткізу  туралы»  ҚР  Заңында  үш  өлшемді  тестілеудің  болмауы, 
ақпараттың  барынша  ашықтығы  қағидатын  толықтай  жүзеге  асыруға  және 
ақпаратқа  құқықтың  кез  келген  шектеуінің  пропорционалды  болуына  мүмкіндік 
беретін  әмбебап  құқықтық  құрал.  Пропорционалдылық  принципі  «Ақпаратқа 
қолжетімділік туралы» Қазақстан Республикасының Заңының («... мақсаттары үшін 
ғана  қажет  болған  кезде  ...»)  5-бабында  келтірілген,  бірақ  толыққанды 
                                                
147
 Закон Республики Казахстанот 28 декабря 2017 года №128 «О внесении изменений и дополнений в 
некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам информации и коммуникаций». Текст 
закона доступен по ссылке: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1700000128 
148
 Закон Республики Казахстан от 16 ноября 2015 года «О доступе к информации». Более подробная 
информация по ссылке: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1500000401