Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: Қазақстан республикасында инклюзивті қоғамды дамыту балалар үшін бірігейік

балалар мен олардың отбасыларына 
қолдау көрсету
1) Ата-аналар мен олардың отбасыларының 
басқа мүшелерінің балалар үшін осы неме-
се басқа мүгедектіктен туындайтын ерекше 
қажеттіліктер, проблемалар және мүмкіндіктер 
туралы түсініктері болуға тиіс. Бұл – бала 
дамуының бірегей траекториясын түсінуге және 
бұл траекторияның баланың толымды өмір 
сүру мүмкіндіктері үшін қосатын салдарларын 
түсінуге алып келеді. 
2) Отбасылардың нығаюы білім желілерін құру 
арқылы бір-бірімен білім және тәжірибе алма-
су есебінен жүзеге асуы мүмкін; клиникалар, 
оқу орталықтары немесе оқу орындары осы 
формальды емес желілер үшін орталық ретінде 
әлеуетті іс-қимыл жасауы мүмкін. 
3) Денсаулықтағы мүгедектікке алып келуі 
мүмкін бұзылыстарға диагностика жасағаннан 
кейін отбасылардың баланың мүгедектігін 
ресімдеу және оған әлеуметтік жәрдемақы 
алу үшін олар сақтауға тиіс болатын қадамдар 
сипатталатын оқулықтар немесе нұсқаулық 
ұсынылуы мүмкін. 
Қоғамдастық негізінде оңалту және 
қолдау көрсету
1) Қоғамдық ұйымдар мен қызмет көрсететін 
өнім берушілер желісі «дөңгелек үстелдер» мен 
басқа жария форумдар өткізу арқылы стратеги-
ялар және білім алмасу үшін қалыптастырылуы 
мүмкін. 
2) Әлеуметтік қызметкер немесе басқа 
қоғамдық агент әрбір мүгедектігі бар балаға 
бекітілуі мүмкін; мұндай маман ата-аналарға 
өз балаларының медициналық, әлеуметтік 
және білім алу мұқтаждықтары туралы шешім 
қабылдауларына көмектесе отырып, негізгі 
білім мен үйлестіру орталығы ретінде қызмет 
көрсете алады.  
Инклюзивті денсаулық сақтау 
1) Ана денсаулығын қорғау және саламат-
ты өмір салтын насихаттау мүгедектіктің 
даму қаупін мейлінше азайтуға көмектеседі, 
сөйтіп, бұл бағытта мемлекеттік білім беру 
бағдарламалары ұсынылуы мүмкін. 
2) Медициналық қызметкерлерге мүгедектікті 
жатырішілік даму кезеңінде немесе бүлдіршін 
жаста анықтау бойынша қосымша оқудан өту 
талап етілуі мүмкін. 
3) Ата-аналар мүгедектікті анықтағаннан кейін 
оңалту орталықтарына немесе емдеуге бай-
ланыссыз балаларына қажетті когнитивті, 
моторлық және бұлшық ет дағдыларын дамы-
туды қамтамасыз ету үшін олармен бірге орын-
дауы қажет іс-шаралар туралы хабардар болуға 
тиіс. 
4) Мектепке дейінгі балалар мекемелері, 
үйде күтім жасау немесе ұтқыр медициналық 
қызметтер секілді медициналық қызмет 
көрсету форматтары ата-аналарды өз балала-
рына медициналық ем іздеуге (үздіксіз) итер-
мелеу үшін кеңейтілуі мүмкін. 
Инклюзивті білім беру
1) Білім беру мекемелері олардың қолжетімділігін 
қамтамасыз ету үшін жаңғыртылуға тиіс, ол, мы-
салы, нашар көретіндер үшін тұтқалар немесе 
жаяу жол орнатуды, тірек-қозғалыс аппаратта-
ры бұзылған балалар үшін пандустар мен аласа 
табалдырықтар және т.б. жасауды көздейді. 
2) Арнайы білім беру және дағдыларға үйрету 
мүгедектігі бар балалармен жұмыс істейтін 
мұғалімдер үшін жүргізілуге тиіс, өйткені 
көптеген мұғалімдер инклюзивті сыныптарды 
басқаруға дайын емес. 
3) Инклюзивті сыныптары бар мектеп-
терге бір мұғалімге оқушылар санының 
арасалмағын жақсарту үшін де, сондай-ақ 
логопедтер, мұғалімдердің көмекшілері, кон-
сультанттар және т.б. секілді мамандарға 
қолжетімділікті қамтамасыз ету, оқушылар мен 
мұғалімдерге көмектесу үшін де қызметкерлер 
(мамандандырылған) көбірек қажет. 
4) Жеке оқу жоспарлары оқу 
бағдарламаларының мүгедектігі бар 
балалардың мұқтаждықтарына жауап беруіне 
кепілдік беруі үшін мүгедектігі бар балаларға 
арнап әзірленуге тиіс, мұнда сыныптағы оқу 
қарқыны мүгедектігі бар балалар үшін де, 
сондай-ақ оларсыз да сәйкес келуіне ықпал ету 
қажет. 
5) Мүгедектігі бар балаларға кәсіптік және 
мансаптық бағдарлар ұсынылуға тиіс. Мұнда, 
мүмкіндігінше, оларға болашақта нақты 
өндіргіш мақсаттарға қол жеткізуге көмектесе 
алатын жеке кәсіптік оқу бағдарламалары 
ұсынылуға тиіс. 
6) Инклюзивті білім беруді ендіретін мектептер 
мұндай қайта құруларға әкелетін өзгерістерге 
қызметкерлерді, оқушылар мен олардың ата-
аналарын дайындау қажет.  
10

1.1. баяндаманың негізгі 
міндеттері
Бұл баяндаманың негізгі мақсаты - инклюзивті 
қоғамды дамытуға жәрдемдесу мақсатында 
Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі 
бар балалардың жағдайына талдау жасау. 
Баяндама мүгедектігі бар балаларды инте-
грациялауды және олардың тең құқылылығын 
тұтастай түсінуге негізделген және соны-
мен қатар оларға ұсынылатын қолданыстағы 
әлеуметтік саясат, заңнамалар, жүйелер 
мен ресурстар аясында әрі қарай жетілдіруді 
қажет ететін салаларды анықтауға тырысады. 
Талдау мүгедектігі бар балалармен жүргізілген 
озық тәжірибе мен мысалдарға негізделген, 
онда Қазақстан Республикасы үшін саясат 
мәселелері бойынша ұсынымдар әзірлеуге тал-
пыныс жасалады. Мүгедектігі бар балалар үшін 
әлеуметтік интеграциялану және мүмкіндіктер 
теңдігін жүзеге асыруға, оларды бағалауға 
көмектесетін нақты тетіктер мен көрсеткіштер 
баяндаманың нәтижелері негізінде әзірленді. 
I. кіріСПе жӘне 
тҰжырыМдаМа-
лыҚ негіЗ  
«Асыл бөбек» тірек-қозғалыс аппарат-
тары бұзылған балаларға арналған 
мамандандырылған балабақшада, Астана қ. 
11

Бұл баяндамада фокус-топтарда жүргізілген 
терең сұхбаттар мен талқылауларды 
талмамалық шолумен біріктіру арқылы 
мүгедектігі бар балалар үшін әлеуметтік ин-
клюзия мен мүмкіндіктер теңдігін қамтамасыз 
ету жолындағы кедергілер мен жетістіктерді 
зерттеудегі аралас әдістер ұстанымы пайдала-
нылады. Фокус-топтардағы терең сұхбаттар мен 
талқылаулар бес өңірде – Астана қ., Алматы қ., 
Қарағанды, Қызылорда және Шығыс Қазақстан 
облыстарында жүргізілді. Балалар, ата-ана-
лар, мұғалімдер, мемлекеттік қызметшілер 
және басқа негізгі мүдделі тараптар әлеуметтік 
араласу (инклюзия) мен мүмкіндіктер теңдігі 
білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік 
қатысу, әлеуметтік қорғау және құқықтарды 
қорғау секілді түрлі салаларда қалай ілгері 
жылжи алатыны туралы пікір әралуандығын 
қамтамасыз ете отырып, деректер жинау 
үдерісіне қатыстырылды. Әдістерді үйлестіру 
ұстанымы мүгедектігі бар балаларға қатысты 
ресми үрдістер мен түрлі қатысушылардың 
қабылдауы бойынша көрсеткіштерді олардың 
қазақстандық қоғамда қалай жұмыс істейтіні 
салыстыру үшін таңдап алынды. Талдаудың екі 
бөлігінің де қорытындысы бірін-бірі толықтыруы 
немесе бір-біріне қайшы келуі мүмкін, солай 
болғанмен олардың әрқайсысы мүгедектігі бар 
балаларға тең құқылы қарым-қатынас жасау 
үшін қазіргі жетістіктеріміз бен болашақтағы 
қауіп-қатерлерімізге қатысты бірегей 
көзқарастарды білдіреді. Кабинеттік талдау 
формальды және ұйымдастыру мәнмәтінінің 
алуан түрлі аспектілері, мысалы, заңнамалық 
орта және қызметтерді кеңістіктік бөлу тура-
лы хабардар етеді. Сапалық талдау, керісінше, 
институционалдық құрылымдар аясындағы 
адамдардың қабылдауы мен тәжірибесі тура-
лы деректерді анықтайды. Талдаудың осы екі 
түрінің арасындағы айырмашылықтар шешу-
ге және жоюға болатын мықты олқылықтарды 
анықтауда барынша пайдалы болып табылады. 
Бірінші тараудың қалған бөлігі мүгедектіктің 
тұжырымдамалық негізін және біздің 
қоғамымыздың мүгедектік концептімен 
жұмыс жасаған жылдар ішінде қабылдаған 
ұстанымдарын береді. Одан әрі тарау Қазақстан 
Республикасындағы балалар мүгедектігін 
анықтауды зерттеумен, сондай-ақ елдегі 
мүгедектігі бар балалар тап болатын жағдайлар 
мен проблемаларды қөз алдыңа әкелумен 
жалғасады. 
2-тарау Қазақстан Республикасындағы 
балалар мүгедектігін статистикалық де-
ректер тұрғысынан, сондай-ақ Қазақстан 
Республикасындағы мүгедектігі бар балалар 
кезігетін негізгі проблемалар мен кедергілерді 
анықтау тұрғысынан жағдаяттық талдауға 
арналған. Жағдаяттық талдау заңнамалық база, 
институционалдық негіз, бағдарламалар мен 
жәрдемақыларды қаржыландыру, сондай-ақ 
әлеуметтік қызметтердің көрсетілуі тұрғысынан 
жүргізіледі. 
3-тарауда мүгедектігі бар балалардың қоғамға 
ойдағыдай интеграциялануы барысында 
кездесетін кедергілері мен жетістіктеріне 
жасалған сапалық талдаудың нәтижелері 
берілген. Талдау негізгі назар кезінде білім 
беруге, денсаулық сақтау, әлеуметтік қатысу 
қызметтеріне, кемсітпеушілікке, отбасындағы 
қамқорлық пен күтімге, жеткілікті өмір сүру 
деңгейі мен әлеуметтік қорғауға, сондай-
ақ заңнамалық және нормативтік ортаның 
қызметтеріне аударылады. Қорытынды 
мүгедектігі бар балалардың құқықтарын іске 
асыру саясатын әрі қарай дамыту бойынша 
негізгі түйіндер мен ұсынымдарды қысқаша ба-
яндай отырып, 4-тараудың ішінде беріледі.   
1.2. Мүгедектік мәселесі 
бойынша халықаралық 
тұжырымдамалық негіз
Мүгедектік қоғамда уақыттың өтуімен байла-
нысты өзгерген ұғым болып табылады. Бұл 
өзгеріс қоғамның мүгедектікті анықтауға 
жәрдемдесетін тәсілдеріне, соған сәйкес, 
мүгедектігі бар адамдар мен олардың отба-
сыларын қоғамға ықпалдастырудағы оның 
рөліне ықпал етті. Соңғы онжылдықтар ішінде 
мүгедектіктің «медициналық» моделінен 
«әлеуметтік» моделіне көшу (1-кірістірмені 
қараңыз) мүгедектік үшін әлеуметтік 
жауапкершілікті индивидтен тұтас қоғамға 
беру тәсіліне айтарлықтай дәрежеде ықпал 
етті. Мүгедектіктің «медициналық» моделі 
(екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әсіресе кең 
таралған) физикалық немесе психологиялық 
мүгедектікті медицина немесе психология са-
ласына жатады деп санайды. Балалардың 
немесе ересектердің мүгедектігі аурумен 
немесе басқа патологиялармен байланы-
сты физиологиялық немесе психологиялық 
бұзылыстардың салдары ретінде қарастырылды 
және дұрысында, «емдеуді» қажет ететін 
«жағдай» деп есептеліп келді. Шын мәнінде, 
осы модель үшін қолданылатын «медициналық» 
термин Дүниежүзілік денсаулық сақтау 
12