Методические рекомендации «читательская деятельность школьника»

83 
 
Мұғалім оқушыны мәтінмен қадамдық жұмыс әдісін үйретуі керек: 
1 кезең. Қабылдау 
Бастапқы қабылдаумен жұмыс (мағыналық байланысты қалыптастыру). 
Сұрақтың  көмегімен  мәтінді  эмоционалдық  бағалауды  қалыптастыру: 
Сізге  не  ұнады?  (Не  ұнамайды?)  Неліктен?  Мәтін  не  жайлы  ?  (бастапқы 
жұмыстың атауы). 
2 кезең. Құрылымдық-функционалдық талдау 
Мәтіннің  бөліктерімен  жұмыс  істеу.  Схемаларды,  кестелерді,  визуалды 
басқа тәсілдерді қолдану. 
Көркем 
шығармалар 
мәтіндерде 
сюжеттің, 
композицияның, 
кейіпкерлердің (олардың келбеті, сөйлеу сипаттамасы, қатынасы, іс-әрекеттері, 
әрекеттерін  ынталандыру)  сипаттамалары  талданады,  суреттер  жүйесі 
талданады, хронотоп құрылады. Эпизодтың немесе негізгі сахнаның мағынасы 
бойынша жұмыс істеу. 
3 кезең. Мағыналық құрылымдарды қайта құру 
Эпизодтарды бөлу, балама модельдерді құру. 
Көркем шығармалар мәтіндерде: оқиғаның байланысы және сюжет желісі 
туралы  болжам,  кейіпкерлердің  тағдыры,  тұтастай  алғанда  жұмыс  мағынасы 
қарастырылады.
 
Көркемдік шығарма желісіменн жете жұмыс жасау. Жұмыстың 
тілін  талдау  (білдіру  құралы).  Бұнда  көркем  немесе  шығарман  мәнін  ашуда, 
шығарма идеясы қалай жұмыс істейді? 
4 этап. Мағыналық компрессия 
Мәтінді түсіну - мәтінді басқа тілге (мағыналық компрессия тәсілі) аудару 
процессі  болып  табылады,  оның  нәтижесінде  түпнұсқа  мәтіннің  негізгі 
мазмұнын  -  реферат,  аннотация,  резюме,  шығарма  білдіретін  шағын  мәтін 
пайда болады. 
Сурет салу, объект немесе белгілі бір мағына беретін жағдай. М1 → М2 
(кодтау), мұнда М - мәтін. 
Баламалы  мағыналары  бар  хабарламаларды  құру.  Авторлық  мәтіндерде 
көрсетілген бірнеше мәтіннің, шығарма мәселелерін қатысын табу [38]. 
Мұғалімнің  міндетінде  оқушыны  интеллектуалды,  мәдени,  рухани-
танымдық  жоспарда  дамытатын  жеке  оқу  іс-әрекетін  қалыптастыру  кіреді.
 
Мұндай  оқушы  оқуға  арналған  кітаптарды  қалай  таңдауға  және  іріктеуге 
болатындығын біледі және оларды қалай оқуға болатындығын біледі. 
Оқу іс-әрекеті барысында тәжірибелі оқушы біледі: 
• мақсаттарға қол жеткізуде мақсаттылық пен табандылық таныту; 
•  өз  іс-әрекеттерінді  жоспарлау,  белгіленген  жоспарды  орындау,  өз 
нәтижелерінді бағалау; 
•  басқа  білімалушылармен  және  олардың  айналасындағы  әлеммен  өзара 
әрекеттесу; 
Оқу іс-әрекеті барысында тәдірбиелі оқушы бойында болады: 
•  дамыған  интеллектуалды  дағдыларға  негізделген  білім  беру  және 
зияткерлік жұмыс мәдениеті (талдау, синтездеу, қорыту және т.б.); 
• рухани-танымдық мәдениет; 

84 
 
 
• кітаптармен, ақпараттық және компьютерлік технологиялармен жұмыс 
істеуге қызығушылық. 
Оқырмандарға  қосымша  оқу  және  жаңа  формамен  оқырман  күнделігін 
ашу  арқылы  жұмысты  ұйымдастыруға,
 
оқылған  беттердің  саны  формалды 
көрсетуден  аулақ  болу  (күнделіктің  алдыңғы  түрінде  болғандай)  (төмендегі 
оқырманның күнделігін қараңыз). 
 
Сурет 1. Оқырманның күнділік үлгісі 
 
Сурет 2. Оқырманның күнділік үлгісі 
 
Кесте 3. Оқырманның күнділік үлгісі 
 
Кітаптың 
атауы, автор 
Басты 
кейіпкер 
Қысқа 
мазмұны 
(3-
4 сөйлем) 
Сенің 
шығармаға 
деген 
көзқарасын 
Тақырыпқа 
қатысы 
мақал 
Сурет 
 
 
 
 
 
 
Оқушыға  арналған  оқырманның  күнделігі  оқушыға  шпаргалка  тәріздес 
болуы мүмкін: мысалы, мектептен тыс сабақтардан кейін жазғы демалыстардан 
кейін  мектепке  келгеннен  кейін  ол  қандай  кітаптар  оқығанын,  кітабының 
кейіпкерлері және сюжеті туралы есте сақтай алады. 
Мұғалім баланың жадысын үйрету, жұмысты талдау, оны түсіну, негізгі 
автор  мен  өз  ойларын  анықтау  үшін  бастапқы  сыныптарда  оқырмандар 
күнделігін  сақтауды  ұсынуы  мүмкін.
 
Мұғалім  үшін  ол  бақылау  функциясын 
атқарады: ата-аналар да, мұғалімдер де баланың қаншалықты жиі және қанша 

85 
 
оқығандығын  тексеруі  керек.  Тек  оқуға  арналған  тұрақты  жаттығулар 
арқасында  баланы  тез  оқып,  түсінуді  үйренеді,  яғни  оның  жоғары  сыныпта  
толық оқи алатына кепілдік береді. 
Мұғалімнің  мақсатына  байланысты,  педагогтың  қадағалауымен 
күнделіктің бірнеше түрін ажыратуға болады: 
•  баламен  бірге  оқитын  ата-аналардың  беттерін,  ата-аналарын  оқып-
үйрену  іштей  немесе  дауыстап  оқуға  арналған  күнделік  туралы  есеп.
 
Мұнда 
келесі  бағандар  болуы  мүмкін:  нөмір,  шығарманың  атау  және  автордың  аты, 
оқылған  беттер  саны,  оқу  түрі  (дауыстап  және  өздігімен),  ата-ананың  қолы. 
Бастауыш сыныптарда қолданылады. 
•  оқылған  кітаптар  туралы  күнделік-есеп.  Тек  кітап  атаулары, 
авторлардың есімдері, оқу күндері (2018 жылдың маусымы, 2018 ж. Тамыз айы 
және т.б) есепке алынады. Сондай-ақ, «қағаз беттерінде белгі» болуы мүмкін, 
яғни кітап туралы қысқаша ескертулер. 
• шығармалардың шағын-талдау жүргізілген шпаргалка-күнделік. 
Оқырман күнделіктерін қалай жүргізуге және жасауға болатыны туралы 
нақты  талаптар  жоқ,  мұғалімнің  немесе  белгілі  бір  баланың  сипаттамаларын 
ескере отырып, мұғалім шешеді.
 
Бастауыш мектепте оқырман күнделіктерінде 
ең  төмен  талап  пайдаланылады,  орта  мектепте  мұғалім  оқылған  әрбір 
кітабының нақты сипаттамасын талап етуі мүмкін. 
Оқырмандардың күнделіктері және оны қалай толтыру керек? 
• Шығарма автордың аты-жөні 
• Шығарманың атауы 
• Беттер саны 
• Шығарма жанры (поэма, роман, әңгіме және т.б) 
• Шығарма қай жылы жазылған? Тарихта бұл жыл несімен белгілі? Елде 
қандай жағдай болды, автор қайда тұрды? 
• Негізгі кейіпкерлер. Олардың атауларын жай ғана көрсетуіңізге болады, 
бірақ  сіз  қысқаша  сипаттаманы  бере  аласыз:  жасын,  басқа  кейіпкерлермен 
(ағасы,  әкесі,  досы  және  т.б),  сыртқы  келбетімен,  сүйікті  іс-әрекеттерімен, 
әдеттерімен  байланыстар,  автордың  кейіпкерге  сипаттама  берілген  бет 
нөмірлерін  мысал  келтіре  аласыз.  Сіз  кейіпкер  сияқты  болғыңыз  келе  ме? 
Неліктен? 
• Сюжет не жайлы, яғни кітап не жайлы сипатталған. 
• Кітап туралы пікірлер. 
• Бет нөмірі көрсетілген кітаптағы негізгі эпизодтардың тізімі. 
•  Шығарманың  желісі  немесе  белгілі  бір  қай  жылдар  мен  кезеңдерді 
сипаттайды. Сол жылдары билікте кім болды? Оқиға желі қандай елде немесе 
қандай қалада өтті? 
Қазір  көптеген  балалар  электронды  түрде  кітап  оқып,  беттердің  саны 
форматқа  байланысты,  сондықтан  осы  кітабындағы  парақтар  саны  туралы 
бағана болмауы мүмкін. 
Жоғары сынып оқушылары сондай-ақ қосымша ақпараттар бере алады: 
• Шығармаға немесе авторға сыни әдебиеттер тізімін беруге. 
• Ұнайтын сөз тіркестер мен үзінділердің жазбасын.