101
б.з.д – біздің заманымызға дейін, жек.түр. – жекеше түрі және т.б. ...);
-
егер үзіндінің терминдер мен сөздіктерге тән делінген сипаты бар болса,
түсіндірілген сөзді қайталаудың қажеті жоқ, оның бастапқы тақырыбын
анықтаса жеткілікті; ешқашан жеке атауларды қысқартпаңыз.
-
пікірді жазу жазу барысында мәтіннің мағынасы бұрмаланып кетпеуін
қадағалау керек, Өткізу хатқа кіреді; шрифті белгілеу- асты сызылады, қалың
қаріппен - түзу сызықпен, сиректетіп теру – үзік сызықпен, курсив – ирек
сызықпен.
-
үзіндіні аяқтаған соң, оны міндетті түрде дауыстап оқып және
мәнмәтінмен салыстыру керек. Бұл жазбаша мәтінді және жадты бақылау
болып табылады.
Үзінділерде тырнақшаны дұрыс қолдану қажет.
Дәйексөзді қолдануды қалай үйренуге болады?
Не себепті автордың сөздерімен дәл мәтінді тікелей қолдануды қажет
ететін идеяны жеткізгіңіз келеді? Жауапты автордан жақсы ешкім білмейді
және оларға бәрі де айтылғанда неге бас қатырады? Бірақ, бұл жағдайда сізге
бүкіл кітапты, мақаланы қайта жазуға тура келеді! Барлығы да сөзбе-сөз
қайталауды қажет ететін маңызды сияқты.
Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиеттерде қалай және неге
тырнақшаға ден қоятынын түсіну маңызды.
Әрбір дереккөз бір шешуші критерийге тоқтауы керек: зерттелетін
мәселені түсіну үшін бұл шығарма қандай мүмкіндік береді.
Философ Артур Шопенгауэр бұл туралы былай дейді: «Шындығында
дәйексөздерді ойынды басқаның ұлағатты сөзімен жеткізе алатын жағдайда
ғана пайдалану керек» [46].
Мәтіндегі цитатаның мақсаты қандай? Ұлағатты дәйексөздерге сілтеме
жасау өз ойларын нығайтуға бой ұрғызады. Әрі қарай, құнды фактілік
материалдарды алып пайдаланыңыз. Қарама-қайшы көзқарас қарсыластың
көзқарастарымен өз көзқарастарын салыстыру үшін, оның позициясының
жаңылысуын дәлелдеу үшін айтылады.
Әрбір дәйексөздер дереккөздерге сілтеме болуы керек, оның сипаттамасы
библиографиялық стандарттарға сәйкес болуы керек.
Дәйексөзді қолдану барысында оның дереккөздегі дәйексөзге сәйкес келуін
қадағалауыңыз керек. Мынадай ауытқуларға жол беріледі: қазіргі заманғы
ережелерге сәйкес емле және пунктуация жаңартылуы мүмкін, егер бұл жеке
авторлық емле немесе автордың тыныс белгілері болса; автордың ойы
бұрмаланбайтын болса, екіншісінде бұны эллипспен көрсетілетін жағдайда
жеке сөздерді, сөз тіркестерін, сөз тіркестерін жіберіп алуға болады.
Дереккөзге сәйкес келетін дәйексөздер міндетті түрде тырнақшаға
алынады. Мәтіннен алынған өлең түріндегі дәйексөздерге, басқаша айтылған
дәйексөздерге, кітап немесе мақала эпиграфынан алынған дәйексөздерге,
сондай-ақ өз сөзіңізбен айтылған дәйексөздерге тырнақшалар қойылмайды.
Егер дәйексөз сөйлемде толығымен айтылса, ол бас әріппен басталады,
мысалы:
102
Бұл туралы Л.Н. Толстой жазған: «Суретшінің мақсаты мәселені шешу
ғана емес, өмірді, оның сарқылмайтын көріністерін шексіз сүюге мәжбүрлеу.
Егер маған жазғандарымды бүгінгі балалар 20 жылдан кейін оқиды және оқи
отырып жылайды, күледі, өмірді жақсы көретін болады десе мен бүкіл өмірім
мен барлық күш-қуатымды арнаған болар едім...»[47].
Егер дәйексөз мәтінге авторлық сөйлемнің бөлігі ретінде енгізілсе, онда ол
төменгі әріппен жазылған, мысалы:
«
Бақылау жүргізудің ерекшеліктерін аша отырып Л.И. Аксенова бұл
туралы «педагогикалық күнделікті жүргізу үлкен маңызға ие» деп көрсетті.
[48].
Егер дәйексөз автордың сөйлемінің ортасына толық енгізілмесе (бірінші
сөздер түсіп қалады), онда ол төменгі әріппен басталады, мысалы:
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодекстің 82
статьясында мыналар айтылған: «...Баланың өмiрiне немесе оның
денсаулығына тiкелей қатер төнген кезде қорғаншылық немесе қамқоршылық
жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган баланы ата-аналардан немесе
оны қамқоршылыққа алған басқа да адамдардан дереу айырып алуға құқылы»
[49].
Егер дәйексөз сөйлем құрамына табиғи түрде енсе, дерекөздерде қалай
басталғанына қарамастан, ол кіші әріппен басталады, мысалы:
И. Буниннің пікірінше, Чехов «сирек кездесетін рухани асыл дүниенің
адамы, осы сөздердің ең жақсы мағынада жақсы жұмсақтық пен
рақымшылығы, шынайы шыншылдық, ерекше нәзіктік пен қарапайымдылық,
сезімталдық пен нәзіктік»….
Дәйексөздер. Сөйлемнің ортасында келгенде кәдімгі тырнақшаға алынып
жазылады, мысалы:
В. Райх тұлғаның түрлерін сипаттай отырып, ақыл жұмысы мамандарын
«жанды машинаға» теңейді. Ал Д. Шапиро бұл жайында «мұндай адамдар өмір
сүрудің және ойлаудың қалыпты және теңестірілген әдісі» дейді[50].
Егер реферат авторы дәйексөз сөздер үшін бірнеше сөзді белгілеп алса,
онда ол бұл сөздерді арнайы айтады:түсіндірме мәтіннен кейін нүкте
қойылады, содан кейін реферат авторының аты-жөні көрсетіледі және ал мәтін
толықтай жақшаға алынады. Бұған түсінік берудің нұсқалары мынадай болады:
(
біздің разрядка. - Е. Ч.), (өзімнің белгілегенім - Е. Ч.), (біздің курсив. - Е. Ч.),
мысалы:
Осылайша, А.А. Бодалев көрсетті: «Адамдар арасындағы қарым-қатынас
бір-бірін жақсы білетін адамдардың өзара әрекеті (біздің разрядка. - Е. Ч.),
олардың арасындағы қарым –қатынас барысында, сол немесе белгілі бір
басқалар қарым-қатынасқа түседі» [51].
Тікелей сілтеме жасаумен қатар, ол бастапқы мәтінді қайталап айтуға жиі
ұшырайды. Мұндай кірме сөзде тырнақшамен белгіленбейді, бірақ осы немесе
басқа бастапқы дереккөздердің беттері көрсетілген нұсқаулар міндетті болып
табылады. Кірме сөздерді ауызша тіркеу формалары тым әртүрлі, бірақ сөздік
ауызекі сөйлемнің академиялық этикеті дереккөздерді нақты және қысқа
Достарыңызбен бөлісу: |
