Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

5. ҚОРЛАРДЫҢ МЕНЕДЖМЕНТІ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
Қазақстанда жиналатын деректердің үлкен көлеміне қарамастан, сенімді деректердің болмауы 
білім  саясатын  қалыптастыруға  және  бағалауға  дәлелді  әдіс-тәсілді  қабылдауға  мүмкіндік 
бермейді.  Жан  басына  шаққандағы  формула  негізінде  мектептердің  ресурстарын  тарату  үшін 
қажетті нақты деректердің үлкен көлемі сапа тетіктерінің және деректерді тексеру маңыздылығын 
айқын  көрсетеді.  Мәселен,  мектеп  директорларының  қосымша  қаржыландыру  алу  үшін 
есептілікте  оқушылардың  санын  асыра  көрсету  үшін  стимулдары  болуы  мүмкін  және  растау 
тетіктерінің болмауына байланысты бұл ресурстардың оңтайлы емес таратылуына әкелуі мүмкін, 
себебі  кейбір  мектептер  басқа  мектептерге  қарағанда,  көбірек  ресурстарды  алуы  мүмкін.  Егер 
кейіннен  формуланы  түзету  үшін  экономикалық  тиімділікке  талдау  жүргізілсе,  нәтижелер  қате 
болып, білім жүйесіндегі тиімсіздік пен теңсіздікті арттыруға әкелуші еді.  
Ресурстардың анағұрлым тиімді менеджменті үшін ынталандырулар шектелген 
Қазақстанда ресурстарды пайдалану тиімділігін ынталандыратын және көтермелейтін, жақсы 
әзірленген  жүйе  жоқ.  Нормативтік  талаптар  жүйесінің  икемділігі  жоқ  және  Қазақстанның  бүкіл 
білім  беру  жүйесінде  бірыңғай  тәсілдерді  белгілейді,  бұл  ресурстардың  тиімсіз  қолданылуына 
әкеледі. Автономияның төмен деңгейі білім беру жүйесіне қатысушыларға тиімділікті арттыруға 
әкелуі мүмкін шешімдерді қабылдауға кедергі жасайды. Мәселен, нормативтік талаптарға сәйкес 
«Ең үздік мектеп» атағын алған мектептерге бөлінетін қосымша қаражат материалдық-техникалық 
базаны жақсартуға бағытталуы тиіс, алайда оларды ресурстардың басқа түрлеріне салғаны дұрыс 
болушы еді.   
Мектеп басшыларының қаражатты үнемдеу үшін стимулдары жоқ, өйткені бюджет мөлшері 
алдынғы жылы бюджетті орындау нәтижелері негізінде айқындалады және бюджеттің жекелеген 
баптары  бойынша  бүкіл  үнемделген  не  игерілмеген  қаражат  қаражаттың  тым  көп  бөлінуінің 
салдары  сияқты  қаралуы  мүмкін.  Үнемделген  қаражат  келесі  жылдың  бюджетіне  ауыстырылуы 
мүмкін  емес  және  жергілікті  атқарушы  органдардың  қаржыландыруды  қысқартуы  үшін  негіз 
болуы мүмкін. Бұл тиімсіздікке әкелуі мүмкін, себебі мектеп басшыларының дербестігі шектеулі 
болғанымен олардың үнемдеу үшін кейбір мүмкіндіктері бар, мысалы, коммуналдық қызметтерді 
тұтынуда (электр энергиясы, жылу). Дегенмен мектептен түскен кез келген үнемдеудің мектептен 
гөрі, ауданға пайдасы молырақ.   
Сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың да мектептер желісін тиімді басқару үшін, атап 
айтқанда,  мектептерді  біріктіру  үшін  стимулдары  жоқ,  себебі  олардың  бюджетінің  мөлшерін 
облыс  алдынғы  жылдағы  бюджетті  орындау  нәтижелерінің  негізінде  айқындайды.  Демек, 
мектептерді  біріктіру  не  қысқарту  халықтың  наразылығына  әкеледі  жнее  ауданға  тиімді  емес. 
Мысалы, сыныптардың мөлшерін көбейтуден үнемделген қаражатты мұғалімдердің еңбекақысын 
арттыру, оқу уақытын көбейту не мектеп объектілерін жақсарту үшін қолданыла алмайды. Себебі 
жергілікті  атқарушы  органдардың  бюджеттері  оқушылардың  санына  емес,  ал  салыстырмалы 
қажеттілікке  негізделеді,  ресурстарды  ұтымды  қолдану  келешектегі  қаржыландырудың  азаюына 
әкеп  соғады.  Өңірлік  органдар  ұқсас  проблемаларға  тап  болады,  себебі  олардың  жергілікті 
атқарушы органдарды тиімділікті арттыруға көтермелеуі өңірлік бюджеттің азайтылуына әкеледі.   
Қаржы ресурстарының мониторингі жетілмеген  
Бюджеттің  орындалуын  бақылаудың  бірнеше  шектеулері  бар.  Рұқсат  етілген  бюджеттен 
артық жұмсалған қаражаттың қайтарылуыын қамтамасыз ететін тетіктер жоқ, тек егер қылмыстық 
іс  қозғалмаса.  Сапа  мен  бағаның  арақатынасы  ескерілмейді,  себебі  егер  де  жеткілікті  бюджет 
бөлініп,  алайда  нашар  орындалса,  бұл  болжамды  бенефициарларды  ыңғайсыз  жағдайға  қоюы 
мүмкін.  Негізі,  бюджеттің  орындалуын  тиісінше  емес  бақылау  қағидалардың  сақталуына 
негізделген  мониторингке  әдістің  белгісі  болып  табылады  және  сапа  мен бағаның  арақатынасын 
ескермейді.  
Қаржылық  бақылау  инспекциясы  қаржы  талаптарының  сақталуын  ішкі  бақылау  және  аудит 
үшін жауапты (АТО,  2014).  Оның рөлі  алаяқтық пен  сыбайлас жемқорлықтың  жолын кесу  үшін 
қадағалау дәрежесін қамтамасыз ете отырып, сатып алу саласына таратылады, бірақ ол бюджетпен 
байланысты  сәйкестік  бұзушылықтарына  ғана  қатысты  (АТО,  2014).  Мысалы,  бюджет  аясына 

5. ҚОРЛАРДЫҢ МЕНЕДЖМЕНТІ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
кіретін сатып алу бойынша мектептердің шаралары сәйкестік қағидаларын бұзбайды. Нормативтік 
құжаттармен  реттелмейтін  шаралар  мониторингке  жатпайды.  Реттелетін  шаралардың  қатаң 
мониторингі  жүргізіледі,  ал  реттелмейтін  шаралар  тексерілмейді.  Мысалы,  бір  жерде 
сыйлықақыларды  төлеу  кестесі  бүкіл  ел  бойынша  мұғалімдер  үшін  қолданылатын  еңбекақының 
қатаң бірыңғай шәкілін айналып өтуде жақсы мұғалімдерді ұстап қалу үшін белсенді қолданылған. 
Ал нормативтік талаптар еңбекақы жөнінде нұсқаулықтарды қамтиды және, тиісінше, мониторинг 
жүйесіне жатады, сыйлықақы жүйесіне ашық түрде тыйым салынбаған және бұл жайт жергілікті 
атқарушы  органдарға  мониторингті  аттап  өтуге  мүмкіндік  берді.  Шаралардың  барлық  түрлерін 
қамтитын кешенді заңдарды әзірлеу қиын болғандықтан, мұндай олқылықтар жергілікті атқарушы 
органдардың  мониторингі  бойынша  нормативтік  талаптардың  тиімділігін  әлсіретеді.  Жергілікті 
атқарушы  органдар  жақсы  мұғалімдерді  ұстап  қалу  үшін  білім  жүйесінің  пайдасына  қарай 
сыйлықақылар  кестесін  пайдаланатын  еді.  Сыйлықақы  берудің  осы  жүйесі  төңірегінде  мыңға 
тарта мұғалім 300 000 теңге мөлшерінде біржолғы сыйлықақы алды. Дегенмен сыйлықақы алған 
мұғалімдердің  барлығы  расында  да  тиімді  болғаны  түсініксіз.  Егер  мониторинг  жүйесін  сипаты 
бойынша  біртұтас  қылып,  оны  қайта  қарау,  оның  пайдалылығы  нормативтік  талаптардың 
бұзушылықтарын  жай  тексерумен  шектелмей,  ол  тиімділік  жүйесінің  анағұрлым  кең  бағалауын 
қамтамасыз етеді.       
Нормативтік  талаптардың  сақтауға  негізделген  мониторингке  деген  әдісін  айқындағанымен, 
бюджеттер  барлық  кезде  емес  бірдей.  Қазақстанда  жыл  бойы  бюджетті  тоқсан  сайын  түзетуге 
рұқсат берілген және игерудің түпкілікті сомасы бюджеттен аспайды. Ұйымдардың бүкіл бөлінген 
бюджетін  көрсетілген  жылы  пайдалану  және  ортажылдық  түзетулерді  сұрау  (арттыру  жағына 
қарай)  үшін  мүмкіндіктері  бар.  Мониторинг  жүйесі  және  бюджетті  түзетуге  қатысты  оның  іске 
асырылуы  арасында  олқылық  туындайды.  Бұл  олқылық  мониторинг  жүйесі  үйлесімді  бюджетті 
қамтамасыз  ету  үшін  белгілі  бір  шарамен  байланысты  жай  шығыстардың  емес,  ал  шаралардың 
тексерілуін қамтиды ма деген сұрақтарды тудырады.   
Қолданыстағы жүйе сақтауды қамтамасыз етуге негізделген және оның тиімділікті, әділдікті, 
баға  мен  сапаның  арақатынасын  толық  бағалау  үшін  жеткілікті  әлеуеті  жоқ.  Мемлекеттік 
органдардың  тиімділігін  сақтауды  қамтамасыз  етуге  негізделген  бағасы  жыл  сайын  жүргізіледі. 
Ұлттық және субұлттық органдар  әділдік  мәселелері  үшін салдарды жақсы  түсінеді,  бірақ  тиісті 
мониторинг  тетіктерінің  болмауы  гендерлік  айырмашылықта  және  өңірлердің  арасында 
айырмашылықтарда  байқалатын  әділдік  проблемаларын  азайту  үшін  талдау  жүргізуге  мүмкіндік 
бермейді.  Саясат  пен  бағдарламаларды  мектептердің  тиімсіздігін  қысқарту  үшін  ресурстармен 
тиісінше қамтамасыз ету үшін қаржылай да, адами ресурстарының айтарлықтай көлемдері қажет. 
Бастамаларды  жүзеге  асыру  қажетті  ресурстардың  құнын  айқындаудың  және  күтілетін 
нәтижелермен  және  ықпалмен  салыстырғанда,  әсіресе  ресурстар  тапшы  болған  жағдайда 
шығыстарды  бағалаудың  мағызы  зор.  Алайда  шығыстардың  айқын,  толық  және  нақты 
есептемелері  –  бұл  өте  сирек  құбылыс  және  ресурстар  барлық  кезде  емес  жақсы  қолданылады. 
Жалпы  алғанда,  мектеп  және  білім  органдары  деңгейінде  білім  беру  бағдарламалары  мен 
саясатының  әртүрлі  шараларының  шығыстары  мен  артықшылықтарын  талдаудың  сапалы 
құралдары  жоқ  деп  айтуға  болады,  сондықтан  мектептер  мен  мемлекеттік  органдар  жиі  кезде 
білімнің  ықтимал  нәтижелерінің  тиімділігі  мен  ұтымдылығы  мәселелеріне  тиісінше  назар 
аудармай, шешімдерді қабылдайды (ЭЫДҰ, 2012).  
Есептілік  жөнінде  көптеген  талаптар  ұлттық  және  жергілікті  атқарушы  органдарға  жүктеме 
туралы, ұсынылатын ақпараттың сапасы туралы, деректердегі олқылықтар және олардың негізінде 
алынатын талдау туралы, ақпараттың өзектілігі туралы мәселені көтереді. Сірә, есептілік рәсімдері 
стратегиялармен  айқындалған  индикаторларды  жүзеге  асыру  қажеттілігімен  айқындалған.  Орта 
және  ұзақ  мерзімді  болашақта,  яғни  білім  стратегияларының  әртүрлі  міндеттері  орындалған 
уақытта  есептілік  рәсімдерінің  тұрақтылығы  да  алаңдаушылық  тудырады.  Стратегиялық 
мақсаттарды  орындау  мерзімінің  жақындап  келуіне  байланысты  есептілік  процесіне  тартылған 
құрылымдар мен персоналдың тағдыры қандай болатыны түсініксіз.