Махамбет және зар заман әдебиеті

Махамбет Өтемісұлының шығармашылық мұрасының қазақ әдебиеті тарихындағы орны өзгеше бөлек. Махамбеттің ақындығы дәстүрлі поэзия мен жаңа үлгідегі әдебиеттің бөлек бір арнасы. Махамбет шығармашылығы

Махамбет Өтемісұлының, орыс отаршылдығына қарсы қару алып азаттық күреске шыққан, ұлт бостандығын іздеген жауынгер ақынның шығарма–шылық мұрасы – ұлтымыздың рухани игілігі.

Қазақ сөз өнерінің белгілі бір кезеңдегі беласқан биігі, “алынбас” көркемдік қамалы Махамбет Өтемісұлының аты әдебиет тарихында әріден аталып келе жатыр.

ХІХ ғасырдағы Исатай Тайманұлы – Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс тарихы, көтеріліс тағдыры – Махамбет поэзиясының негізгі арқауы.

Махамбет поэзиясын зерттеушілердің көтеріліс жайын үнемі қозғап, оның тарихи мәнін ашуға ұмтылыс жасап отыруы да сол негізде болып келе жатқаны белгілі жай.

Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтеріліс тарихы орыс тарихшылары тарапынан ХІХ ғасырдың орта тұсынан бері зерттеліп келді. Біздіңше, ең әуелгі жан-жақты тарихи әділ баға – Халел Досмұхамедұлының көтеріліс сабақтарына қатысты тұжырымдары.

Халел Досмұхамедұлының қазақ тарихындағы Исатай-Махамбет көтерілісіне байланысты тұжырымының аса құндылығын Мұхтар Әуезов атап айтады. “Тарихтың дәл суреттерімен толығырақ танысамын деген кісі болса, қазақ тілінде шыққан Халел Досмұхамедұлының “Исатай-Махамбет” жырының басына жазған баяншысы мен Қошмұхамбет Кемеңгерұлының “Қазақ тарихынан” деген еңбектерін қарап өтсін дейміз” [10, 143 б.].

Х. Досмұхамедұлы көтерілісті “ұлы қимыл” дейді.

“Он сегізінші, он тоғызыншы ғасырлардағы қазақтың қозғалысының ең күштілері – Сырымдікі, Исатайдікі, Кенесарынікі. Үш қозғалыстың да мақсаты – қазақты орыстың жәңгірлік құшағынан құтқару” [13, 69 б.].

Х. Досмұхамедұлы көтерілістің саяси мәнін ұғындырып, ғылыми түсінік берді. “…Патшалар заманында өлгенінше көпті соңына ертіп кеткен жалғыз Исатай. Исатайдың көпті ертетін ұраны болған. Исатайдың көпке шашқан ұраны Махамбет батырдың Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзінен ап-анық көрініп тұр… Махамбеттің Байекеге айтқан сөзіндей қазақ арасында еш уақытта ханға сөз айтылған емес” [13, 71 б.].

Тарихтың ел әдебиетіне ықпалын да ажыратып айту, атап айту үрдісі
А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезовтен басталды.

“Исатайдың қимылы он тоғызыншы ғасырдағы ел әдебиетіне көп әсер берді. Исатайдың ісін дұрыстап ең әділ сөз шығарған беріш Қуан жырау. Алаша Сарыбопа бидің Қуан жыраудың сөзіне тоқталып, ұстаудың орнына Исатайға көмектес болғанын жоғарыда айтқанбыз. Екінші, Исатай туралы көп сөйлеген Исатайдың жолдасы Махамбет жырау. Махамбеттің сөзі өте көп болған. Орал, Торғай, Бөкейлік, Маңғыстау елдерінің арасында Махамбеттің сөздерін айтатын жыршылар күні кешеге шейін көп еді” [13, 74 б.].

Х. Досмұхамедұлы Исатайдың көтерілісі қазаққа өзінің ел екенін білдірді, жұрттың ұлт сезімін қозғады, қазақтың бірігуіне себеп болды деп баға берді.

Х. Досмұхамедұлы Исатайдың жаққан оты бір өшіп, бір сөніп қырық жылдай тұтанды, Исатай көтерілісінің соңы 60-70 жылдағы ауа болды дейді. “Полферов деген орыстың сынында 1860-1870 жылғы ауа” бұғауларына үйренген құлдардың көтерілісі еді. Х. Досмұхамедұлы көтеріліс сабақтарын саралауынан тарихи жағдайды тәптіштей ұғындыру үрдісінің негізін көреміз. Махамбеттанудағы белгілі бір дәуірдегі қазақ тарихын айқындау үлгісі осылай туып, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, С. Мұқанов еңбектерінде жалғасын тауып, әдебиеттанудағы өміршең үрдіске айналды. Х. Досмұхамедұлы Ресей патша үкіметінің қазақ еліндегі хандық билікті жою процедурасын алғаш дұрыс бағалап, ұғындырған зерттеуші.

Халел Досмұхамедұлының айқындауында: Патша өкіметіне Исатайдың көтерілісі көп тәжірибе берді.

1. Төрелер арқылы қазақты ұстап тұра алмайтындығына көзі жетті.

2. Қазақтың о заманғы әлеуметшілігінің бір түрі ру еді, рулықтан туған батырлар, билер еді.

…Ру сезімін бәсеңдету үшін қазақты руға бөледі, әуелі бөлімге (частке), сардарлыққа (дистанцияға), местілікке бөлді. Кейінірек уезге, округке, болысқа бөлді. …Қазақтың билікке өш сезімін қоздырып, елдің ішін қым-қиғаш талас қылды. …Қазақтың ұлт сезімі, бірлік сезімі бірден-бірге кеміп, бара-бара далада қалды. Бұрынғы билердің орнына атқамінерлер мінді, бұрынғы батырлардың орнына барымташы ұрылар пайда болды.

3. Әбден езу үшін өкімет қазақтың шаруасын күйзелтіп, …құртуға ойлады. Қазақтың жерін тартып ала бастады. Қазақтың арасына жемқор саудагерлерді айдады. Жұт көбейді. Ел жарлы бола бастады, экономика жағынан қазақ нашарланды, орысқа қол бола бастады.

4. Жайық бойындағы қазақтың көтерілісіне өнемейін сүйеу болып, тап беріп отыратын Сыр менен Маңғыстаудың елдерін шынымен бағындыруға кірісті.

…1830 жылы Маңғыстауға салған қорғанды қайта күшейтті. 1845 жылы Ырғыз бен Торғайға ескі қорған салды, 1846 жылы Орал теңізінің жағасына Райым деген қорған салды. 1848 жылы Қарабұтақ деген жерге қорған салды. Биленттеп қазақ жерін қағазға түсіруге ел ішіне бірнеше рет әскерлі комиссиялар жіберілді. …Сөздің қысқасы, Исатайдан соңғы он жылдың ішінде Жайық пен Сырдың арасын орыстың әскері шар қылды. Ел ішіне орнаған, ел қыдырған өкімет әскері қазақтың арасындағы қатынасты кемітіп, қазақтың бірлігін жоюға себеп болды. Әскерден сескеніп оза көшіп, кең жайыла алмай, жайлы қыстаулықты емін-еркін қоныстай алмай, жазы-қысы үркумен болып, қазақтың малы жұтқа шалынғыш болды [13].

“Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер” (1942) еңбегінде Сәбит Мұқанов Махамбет шығармашылығын “Бостандық күресі” бөлімінде қарастырады. Еңбекте көтеріліс тарихына байланысты кең, мол мәлімет бар. Тарихи жағдайдың тікелей әдебиетке әсері жағынан зерттелуі – еңбектің құнды бір қыры.

С. Мұқанов көтеріліс тарихына қатысты зердеулеріне мынадай мәлімдеме берген: “Бұл очеркте біз, Исатай-Махамбет көтерілісінің кейбір негізгі справкаларына болмаса, жалпы жағдайына аз тоқтадық. Себебі ол туралы жазылған тарихи еңбектер көп. Біздің бұл очеркте көбірек көңіл бөлетініміз – бұл көтерілістің көркем әдебиетке әсері” [9, 3 б.].

М. Әуезов Махамбет поэзиясының қазақ әдебиеті тарихындағы орны жайлы аса кең айтқан зерттеуші. Соның ішінде Исатай-Махамбет, Кенесары көтерілісінің тарихи себептерін айқын айтты. Назар аударар бір жай М. Әуезов көтеріліске қатысты іс, қимыл, оқиға, соғыс сөздерін басым қолданады. “Исатай өз заманында зор іс істеп өтті”, “Исатайдың жорығын жырлаған Ығылман ақын”, “Ығылман анығында Исатай қолында болса да, сол оқиғаның артынан ел есінде қалған жанды әңгіменің қызуын өз басынан аңғарған ақын”, “Бұл жорықтың алдында он жыл бойы созылған ұлы оқиғалар мына жырда көрінбейді. Сол себепті Кененің орысқа қарсы шыққан соғысы, өзбекпен жасаған соғысы болсын, яки кейбір қазақ руларымен кездескен ұрыстары болсын – барлығының жайын айтып, солар турасындағы соғысқа айдаған себеппен мақсатты жыр шеңберінен шығып алып баяндауды қисынсыз

Қазақ тарихына, қазақ даласының тарихына енді кеңестік саясат бағасы бел алған тұста Мұхтар Әуезов 1933 жылғы – әдебиет оқулығында көтеріліске енді таптық мән қосып “Ханға қарсы шыққан би көтерілісі” деп те бағалайды.

“Тартыс жаман әкімшілік жүргізген ханмен, сол әкімшіліктің өзге жолы үшін алысқан би тартысы болды”. “Жалғыз-ақ осы тартыс басталу, аяқталуында жаңағыдай бір тап ішінің (қанаушы үстем тап ішінің) бүлігі сияқтанса да орта кезінде өз көлеміне көпті, бұқараны тартып, бір жағынан патша өкіметіне қарсы арналған отар қозғалысы, ұлт бостандығының тартысы да боп кетеді” [99].

Көтеріліс тарихы, оның әдебиетке әсері Қажым Жұмалиевтің Махамбет Өтемісұлының өмірін, шығармашылық мұрасын тұтас қамтып зерттеген. махамбеттану ілімінің іргесін бекітіп, өрісін кеңейткен еңбектерінде де жан-жақты бағаланды. Атап айтар бір жай Қ. Жұмалиевтің көтеріліс мәртебесін екіұшты, екіұдай пікірлерден Махамбет поэзиясындағы күрес үнімен, ұлы рухпен сабақтастықта қарау арқылы арашалауы, қапысыз ақтап көрсетуі.

Бүгінде өрісті ғылым арнасына айналған махамбеттану тарихы – Махамбет поэзиясының құндылығын ашып-айқындау, ғылыми негіздеудің тарихы. Махамбеттің көркемдік әлемін тану – Махамбеттің ақындық алымын көрумен бірге белгілі бір дәрежеде қазақ өлеңінің табиғатын тану. ХІХ ғасырдағы поэзияның дәстүрлі үлгілерін өзгешелік сипаттарын шолу. Сол орайда қазақ әдебиеттану ғылымы Махамбет поэзиясын жанрлық, сөз айшықтау тәсілдері, сөз қолданыс, өлең үлгісі, өлеңдік құрылым жөнінен қарастыру арқылы қазақ өлеңінің теориясын байытты, негіздеді.

Махамбеттің ақындығына алғаш көркемдік негіздер жөнінен баға берген Халел Досмұхамедұлы. 1925 жылғы Ташкенде шығарған “Исатай-Махамбет” жинағының алғы сөзінде көтеріліс тарихын Исатайдың, Махамбеттің ата-тек өмір баян дерегін, мінез-құлық қырларын баяндай келіп, Х. Досмұхамедұлы былай дейді: “Махамбеттің Байекеге айтқан сөзіндей қазақ арасында еш уақытта ханға сөз айтылған емес. Махамбет Исатайдың жолдасы, шәкірті” [13, 72 б.].

Х. Досмұхамедұлы Махамбет жайлы әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы болған. Жыраулығы күшті болған Махамбеттің сөзі өте көп болған. Көбі жойылған. Орал, Торғай, Бөкейлік, Маңғыстау елдерінің арасында Махамбет сөздерін айтатын жыршылар болды. Қолымызда Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқанының ел ішінен жиналған бірнеше нұсқасы бар. Бұл өлең Әлімұлы, Байұлы, Жетірудың арасында кең жайылған. Айтушылардың көбі Махамбеттің түрлі сөзін қосып шатастырып айтқан. Жетірудың ішінен жиылған нұсқаларда қателер өте көп, кейбір жерде сөз негізгі өзгерген деген мәліметтер береді. Бастырушылары Мұрат-Ығылман деп атайды.

Халел Досмұхамедұлы шығармаларының туу себептерін “ХІХ ғасырдағы ел әдебиетіне көп әсер берген” (Х. Досмұхамедұлы) Исатайдың қимылымен байланысты қарайды. Махамбет мұрасының сақталу, жиналу, басылым жөнін, текстологиялық мәселелерін алғаш мәселе етіп қойды. Исатайдың тарихи тұлғасы, Махамбет өлеңдеріндегі Исатай батыр бейнесі жайлы айтты. Сол тоқталған жайлар арқылы Халел Досмұхамедұлы Махамбет ақындығын зерттеудің өзекті мәселелерін қозғап кетті. Махамбет өлеңдерінің сол кездегі бар шығармасының толық жинағын шығарды. Махамбеттанудың негізін салды.

“Қанды көйлек жолдасты сары алтындай сақтаған Исатай еді. Жолдасы Махамбет батырдың сөздерінен, ел ішіндегі әңгімелерден Исатайдың көпті бастауға ылайық мінездері анық көрінеді. Исатай нағыз батыр. Орынсыз мақтанның батыры емес, керек орында батыр” [13, 72 б.].

Мұхтар Әуезов Махамбеттің қазақ әдебиеті тарихындағы орнын, Махамбет поэзиясының биігін теориялық жақтан алғаш толық негіздеген зерттеуші. Мұхтар Әуезовтің махамбеттанудың өрісін ұзартқан зерттеулері әуелде “Әдебиет тарихындағы” (1927), “Тарихи жырлар”, “Зар заман ақындары” тарауларында берілді. М. Әуезов Махамбеттің әдебиет тарихындағы орнын “Бұхарадан соңғы Зар заман ақындарының басы Махамбет” деп “Зар заман дәуірінің екінші, ісшілдік кезеңі Махамбеттің тұсы”, т.б. көрсетті. М. Әуезов 1933 жылғы “Қазақ әдебиеті” оқулығында (7-кл. арналған. Ә. Қоңыратбаев,

Осында Махамбеттің ақындық жөнін М. Әуезов ұлы поэзияның бар асылын ғажайып сезімталдықпен, сұңғыла таныммен сұқтана, суырыла баяндайды. “Осымен Махамбет жырлары өз заманындағы ең қанды, ең әсерлі сөз боп, көпшіліктің өз үні, өз тілі, өз арман-талабы сияқтанып та жүрген”.

“Бүкіл ХІХ ғасыр әдебиетінде қимыл мен күрес жырын Махамбеттей қып жырлаған ерекше ақын болған емес. Алды да, арты да бір өзі сияқты”.
М. Әуезов Махамбеттің күрес жырын шығарылу себебіне қарай үш кезеңге бөліп қарастырды.

“Бұл ретте алдын ала айтып өтетін нәрсе: тақырыбы біреу ғана болғанымен, ақын сол тақырыбын әр кезде әртүрлі баян етеді. Сонда бір кезінен, екінші кезінің айырмасы: әр уақыттағы істің халіне орай. Содан туған ақын халінің айырмашылықтарына орай кеп отырады.

Мысалы, алғашқы кезде бұлар соғысып жүреді. Ол кездегі көңіл екпіні, сөз тасқыны да бір алуан, өзгеше. Одан кейін жеңіледі. Бұдан туатын көңіл күй екінші түрде. Ең аяғында қашқын-пысқын болып, жүдеп-жадап жүріп хан-төреге жай-күйін айтып, жәрдем дәмететін халге келеді. Ондағы күй-қалып тағы бір басқа. Міне, Махамбет шығармаларының осындай үш кезең, үш дәуірі бар. Тексеруді де осы ізбен беттету керек” [99, б.].

М. Әуезов Махамбеттің өлең үлгісіндегі өзгешелікті анық көрсетіп айту арқылы Махамбет поэзиясының теориялық негізделу мәселеріне қарай бұрылыс жасады. Кейінде әдебиеттану ғылымында, өлең сөздің теориясында құрылым жөнінен үнемі назарда болған Махамбеттің “Ереуіл атқа ер салмай” өлеңінің өзгешелігін көрсеткен М. Әуезов пікірі ХХ ғасыр басында айтылған. Қазақтың өлең өзгешелігін танудағы тың түйін. Өлең құрылымындағы дәстүрлі желілерді қарастыра отырып, М. Әуезов нақтылы теориялық негіздеме жасайды. Өміршең қисындарын ұсынады.

“Ереуіл атқа ер салмай” Махамбеттің барлық өлеңдері сияқты ауызша айтылған, тыңдаушыға қолма-қол суырылып беріліп отырған өлең. Сол ретіне қарай, сапылдатып бір-ақ желдіртіп өткен бір шумақ өлең. Мағына жағынан ұзақ бір сөйлем есепті. Қатар жарысқан неше алуан ойдың байлауы “ерлердің ісі бітер ме?” деген аяққы жол. Ауызша айтылған желдірме болғандықтан ұйқасы кейде келіп, кейде келмейді.

М. Әуезов Махамбеттің осы өлеңіне түсініктеме беруінде қазақ жырының оның ішінде ауызша жырдың арғы-бергідегі өзіндік сипаттарын саралайды. Қазақ әдебиетінің теориялық тарихын жасауда М. Әуезовтің осы теориялық негіздемелері кейінгі қазақ өлең құрылысын зерттеушілер аса назар аударып зерттеген қисындарға айналды.

Махамбет өлеңдеріне тоқталғанда М. Әуезов ауызша жырдың бірнеше ерекшелігін атап-атап айтты.

Ол бір жерінде қат-қабаттап кетіп, өзге бір жерінде шанжау-шанжау түсіп, тырағайлап отыратын ұйқас; сөз қыздырмаға айналған сайын аяқтағы ұйқас айнығыш; қазақтың ертеректегі ауызша жырында екпін-тасқын аяқтағы ұйқастан шықпайды; сөз-сөздің басында келетін дыбыстар күйімен, үндесетін орайынан шығады.

Махамбет өлеңінде жатқан ілгерідегі ауызша жырдың, Бұхар үлгісінің өрнегін аша отырып, М. Әуезов Махамбет сөзіндегі қазақ жырының ендігі өзгелешік, ендігі алымын да тап басып табады, танытады.

Махамбетте жалтартпа, тұспал сөз, ой көмбесі жоқ, нақты, тура сөз. Оның “Ереуіл атқа ер салмай” жыры екпінді, келте, кесек бір қимыл жыры. От шашқан, іші-тысы бірдей тұтас жыр. Бұл жыр – көтеріліске үндеген жыр.

“Толарсақтан саз кешіп” тұсында уақиғаның беті өзгерген. Ақынның халі өзгерген. Сыртқы халі жеңілушінің халі. Енді жырда ашу серпіні жатыр.
М. Әуезов Махамбеттің “Арғымақтан туған қазанат”, “Баймағамбетке айтқаны” өлеңдеріндегі ақын халін анық жеткізеді. Оның жеңілмейтін рухын өлеңінен таниды, танытады. “Жеңілдім деп бас ұру жоқ, кішіреймек емес” дейді. Сыртқы халі ғана жеңілушінің халі, осы бірнеше өлең төңірегінде М. Әуезов Махамбеттің ақындық рухын ақындық алымын, өлең жасаудағы әдіс-тәсіл, шеберлік сырларын тұтас таниды, тұтас көреді. Тұтас түйінмен тұжырымдайды.

“…Бұрынғыша тізбек суреттерді (қоспақтың баласы, шабақ, қылқан, деген сияқтыларды) іштей байланыстырып, не қарсы қоюмен, не үйлестірумен байланыстырып отырып, алғашқы бірбеткей ереуіл-қарсылық шабуыл сарынымен бітіреді” [99, б.].

Қазақтың жыр семсері Махамбетті ХІХ ғасыр әдебиетінің ғана шеңберінде қарастыру, жалпы біздің әдеби мұрамыздың құлақтап, құрсаулауға көнбейтін дәстүрлі, сабақтас, желілі құбылыс екендігі сияқты – мүмкін емес нәрсе.

Махамбет ақын шығармаларының текстологиясына байланысты бір пікірталасты тұжырымдай келіп, академик Зейнолла Қабдолов былай дейді: “Махамбеттің әр сөзі құйылған құрыш, қорытылған қорғасын. Оны өңдеп-жөндеймін деп жасытпау керек. Махамбет пен Абайға редакция жүрмейді”.

Абаймен иықтас асылымыздың бірі – Махамбет поэзиясы күні-бүгін әр қырынан зерттеліп-зерделенді.

Қазақ өмірінің аласапыран заманалар тоғысында туған ұлы поэзияның әлі де ішке бүккен сыры көп. Сол сырлар, әсіресе, ХХ ғасыр басында “барымызды түгендеп, жоғымызды табамыз“ деген тарихи миссияның кесек тұлғаларының зерттеу, зерделеулерінде жатқаны даусыз. Сол тұста қазақ тарихының, қазақ тағдырының ақиқат беттері жазыла бастаған…

Махамбет шығармашылығына ғылыми тұрғыда көркемдік, саяси баға берген-әуелде Халел Досмұхамедұлы. Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің саяси себеп-салдарын саралай келіп Х. Досмұхамедұлы Махамбет өмірбаяны, шығармалары туралы сөз қозғайды.

“Махамбеттің жыраулығы күшті болған”.

Сол тұста әдебиет тарихын жасау, дәуірлеу мәселесін 20-жылдары ғылыми негізде қолға алған М. Әуезов Махамбет шығармашылығына айрықша тоқталып, қадала зерттеп, қадау-қадау тұжырым жасады.

“Әдебиет тарихы” оқу құралының “Тарихи жырлар”, “Зар заман ақындары” бөлімінде Махамбеттің әдебиет тарихындағы, қазақ тарихындағы орны айрықша айтылып отырады. Әдебиет тарихындағы зар заман дәуірі туралы әріден қозғап, тереңнен толғап тұжырым жасауында Махамбетке айналып соғып отырғанын көреміз. Ақынды зар заман әдебиетінің ісшілдік дәуірі туғызды дейді М. Әуезов.

“Бұхар жыраудан соң ХІХ ғасырдағы зар заман ақындарының басы – Махамбет. Одан кейінгілері Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, бұлардан соңғы бір буыны Абаймен тұстас ақындар”. Абылай тұсынан кейін зар заман ақындарының саны көбейіп, сарыны күшейген тұс Кенесары, Исатай дәуірі деп, М. Әуезов Махамбет шығармаларын саяси мән жағынан талдайды. Әсіресе көтеріліс алдында туған жырларға баса көңіл аударған. Ығылман ақынның “Исатай-Махамбет” жырына тоқталып ұғындырған тұста да Махамбет тұлғасы әр қырынан барланды.

Кейінде махамбеттануда жалғасын тапқан, бүгінде де қарастыра түсуге зәру бір мәнді мәселенің – Махамбет поэзиясының дәстүрлі жыраулық өнермен туыстығы дейтін жайдың Х. Досмұхамедұлы жасаған жалпы тұжырымнан соң алғаш М. Әуезов зерттеуінде ғылыми негізі бекіді.

М. Әуезовтің “Махамбет” зерттеу мақаласы 1933 жылы жазылды. Алғаш рет М. Жолдыбайұлы, Ә. Қоңыратбайұлымен бірігіп жазған 7 класқа арналған “ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабында” жарияланды. Зерттеу 1. “Махамбеттің өмірі”, 2. “Махамбеттің ақындығы” деген тарауларға бөлінді. Махамбет өмірін, ата-тегі, көтерілістің жайын баяндаған зерттеуші Исатай-Махамбет көтерілісін ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ өлкесінің тарихында отар шабуылына қарсы шыққан ірі қозғалыстың бірі деп бағалады. Махамбет ақындығына тоқталған тұста махамбеттанудың көркемдік негіздерін тұжырымдаған. “Бүкіл ХІХ ғасыр әдебиетіне қимыл мен күрес жырын Махамбеттей қып жырлаған өзгеше ақын болған емес. Алды да, арты да бір өзі сияқты”.

Көтеріліс, күрес жыршысы Махамбет өлеңдерін М. Әуезовтің үш кезеңге бөліп қарастыру қажет, көтеріліс алдында, барысында, жеңілгеннен кейінгі деп қарастыруы, ”былайғы тексеруді де осы ізбен беттеу керек“ деуі бүгінде де жалғасын табатын қисыңдар.

”Ереуіл атқа ер салмайдың“ сырын М. Әуезов былай ұқтырады. ”Бұл өлеңнің тұсында Махамбетте үміт бар. Алдынан күткен тілегіне жетем деген екпін, талап бар”. Махамбет ақындығының алабөтен өзгешелігін, өз бетін ақынның өзгеше мінез-құлқымен, көтеріліс мүддесі, күрес мұратымен сабақтастыра зерделейді. “Махамбет ірі, алғыр ақын болғандықтан, үнемі өз тұрғысынан қозғап, өз тобына ғана сезімін айтып қоймайды. Көп атынан сөйлеп кететін, көптің сөзін білдіріп кететін де жері бар”.

“Сөз сөйлесе жалпы қазақтың қанын қыздырып, желпіндіріп, осы жолға ертпекші болады. Өлеңіне қарасаң өздері істеген істің алғашқы кезіндегі Махамбет осы пішінімен айқын көрінеді”.

М. Әуезов Махамбет ақындығын дәстүр жалғастығы аясында танып, талдады. Бұхар жырау толғауларымен байланыста қарастыра, салыстыра отырып мынадай түйін жасайды:

Махамбет өзінен өзі шыққан жоқ, әдебиетте де, тарихта да атағы бар Бұқар – салт-сана жүзіндегі төркіні. Оның өлең түрінде Бұқармен жақындық бар. М.Әуезов ауызша жырдың ерекшелігі табыстырып жатқан туыстық-тұтастықты көлденең тартады. Мұның өзі тек Бұқар емес, жалпы жыраулар поэзиясының үздік үлгісімен Махамбет жырының тұтастығы, туыстығын өзіндік нұрын айқындау еді.

Махамбет поэзиясының, ақынның асыл сөзінің жарқ-жұрқ еткен бір қыры – жыраулар поэзиясымен үндес тұстары. Арнау сөз, ханға қасқайып мін, сын айту, жауынгерлік рух, батырлар бейнесі…

Махамбет толғауларында жыраулар поэзиясының дәстүрлі шартының, ерекшелігінің бірі дәстүрлі қолданыстар мол.

мұны Шалкиіз жырау айтқан. Махамбет Қазтуғаннан да, Шалкиіз, Доспанбет, Ақтамбердіден де сөз үлгісін мейлінше көп алды.

Құлмат Өмірәлиев “ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі” монографиясында (1976) Махамбет поэзиясының өзіне дейінгі поэзия үлгілерімен байланысын арнайы қарастырды.

Академик Зәки Ахметов, профессор Рәбиға Сыздықовалар Махамбет толғауларындағы байырғы сипаттарға назар аудартты.

Жыраулар поэзиясының негізгі бір қыры – афоризм, нақыл сөз. Бұл жөнінен де Махамбет поэзиясы – жырау үні.

Сәбит Мұқановтың Махамбет ақындығы, шығармашылық қырлары жайлы айтқан пікірлері нақтылығымен, мәселенің айқын қойылымымен махамбеттанудың өрісін кеңітті.

С. Мұқанов Махамбет өмірін таратып баяндап берді.

С. Мұқанов Махамбет өлеңдерін жазып шығарды ма деген мәселеге көңіл бөлді. “Тарихи деректерге қарағанда Махамбет мұсылманша хат білген. Бірақ, ақын Махамбет, өзінің жырларын жазды ма, жоқ па? – одан сақталған тарихи дерек жоқ. Оның өлеңдері ауыздан-ауызға көшіп, халық аузында ғана сақталған” [9, 64 б.].

Х. Досмұхамедұлы Махамбеттің Баймағамбетке айтқанындай ешбір ханға айтылған жоқ десе, С. Мұқанов: “Үшінші – әрине, Махамбет жырларында, Махамбеттен бұрын жасаған ақындық, Махамбеттен бұрын жасаған батырлар туралы, олардың қайраттары туралы айтылған жырладың кездестіретіндері бар, мәселен, Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқан қайраты, Едіге батырдың Тоқтамыс ханға айтқан қайратымен бір сарындас, кәтте жолына жолы, сөзіне сөзі дәл келеді. Бұдан Махамбеттің ақындығы төмендемейді, әрі Махамбет бұрынғылардың алды деген қорытынды жасауға болмайды. Махамбет емес, ауыз әдебиет ақындарында, өзінен бұрынғы жырынан өз жырларына, ретіне қарай кесектеп пайдалану аз кездеспейді. Бұл әдет Бұхарда да, Дулатта да, Шортанбайда да, басқалаларда да бар” [9, 76 б.].

С. Мұқановтың Махамбет поэзиясына назар аударуында сол тұстағы зерттеушілер әдебиетіміздің теориялық тарихын толықтырып, орнықтырар көп қорек алғанын көреміз. Бұл жерде С.Мұқанов Махамбет поэзиясындағы ғана емес, Қазақтың дәстүрлі жыраулар поэзиясындағы өлең жасаудағы айқын бір әдісті де атап көрсетіп отыр.

С. Мұқанов Махамбеттің ақындық қуатын ақындық табиғат төркінінен таратып ашуда көреген, білгір. Махамбет ел мұңы ғана емес, жеке бас мұңы, адамдық үлкен жүрек, әлеумет бақытын көксеумен қатар өз бақытын да көксейді деп, Махамбет поэзиясындағы сыршыл лирикадағы ақынның адамшылық шыны, сыры түскен сәттерге үңіледі.

“Сүйген жарының, сүйікті балаларының қасында рахатты өмір сүре алмауына ол қатты қайғырып, былай дейді:

…Бұл заманның шағында, –

С. Мұқанов Махамбет поэзиясындағы Исатай бейнесі, оның тарихи тұлғасын өлеңге түсірудегі ақын шеберлігін, поэзия құдіретін жырдың шуағына шомылып отырып әсерлене төккенін көреміз. Исатайды айтуында Махамбет аруағы қозып, алапат жыр жауынын нөсерлетіп төгеді. “Исатайдың өліміне қайғырып, оны жоқтағанда Махамбеттің аузындағы сөзі жүрегінің қанындай саулайды…”

Махамбет шығармаларын жинап, бастырудағы “қара шаруасы” өз алдына, Қажым Жұмалиевтің махамбеттанудағы ғылыми өрісі тым кең. Алымы ауқымды. Қ.Жұмалиевтің махамбеттанудағы өзгеше орнын айтуды ғалымның мына бір пікірінен өрбіту де қисынды көрінеді.

“Соңғы кездерде Махамбетті кейбір сыншы әдебиетшілер ауыз әдебиетіне қарай итеріп, оны тарихи әдебиет өкілінің қатарына жатқызбаудың әрекетінен туған пікірлерді айтып жүр” [16, 130 б.].

Қажым Жұмалиевтің Махамбет жайлы зерттеуіндегі өзгеше бір теориялық тұжырым – Махамбеттің реализмі мәселесін қарастыруында. Ең әуелі Махамбет реализмі көтеріліс, тарих шындығын, оқиға шындығын бұрмай айтуында дейді Қ. Жұмалиев. Онан әрі ақынның өмір шындығын көркемдікке көшірудегі шеберлік шындығына тартады. Өмірдегі жай мен өлеңдегі әдіс, тәсілдердің сабақтастығын, теориялық негіздемелерін жасайды.

Қ. Жұмалиев Махамбет өлеңдерінің шығарылу мерзімі жайлы ғылыми сұңғылалық танытады. Ол Махамбет өлеңдерін тақырып, мазмұн, жер аттары, ел аттарына қарап хронологиялық жағынан екі кезеңге бөлуге болады дейді. Көтерілістің алғашқы кезеңі, 1829 жыл мен 1838 жылдар. 1838 жыл мен

Қажым Жұмалиев Махамбет поэзиясындағы элегияны талдауында үлкен теоретик. Өлең білгірі. Саяси мәннен гөрі енді ғалым өлеңнен адам жан күйін тұтас көру мүмкіндігін барынша кең қамтып ашады.

Оның элегияны түр-сипат жағынан танытуы Махамбет поэзиясының жанры, стильдік ерекшелігі мәселесін айқындауда ғана емес, қазақ өлеңінің жаратылысын ашу, ХІХ ғасыр әдебиетінің даралық, беласқан сипаттарын саралаудың қазақ әдебиеттануындағы анық бір үлгісі болып орнықты.

“Махамбеттің 1838 жылдан кейінгі өлеңдерінің көпшілігі лирика-элегиялық өлеңдер. Элегия – ақынның өмір жолындағы өз басынан кешірген қиын-қыстауларының сәулесі, ішкі көңіл күйінің көлеңкесі десек, 38 жылғы үлкен апаттан кейін ақын өлеңдерінің көпшілігі элегия болып келуі заңды” [16, 323б.].

Қажым Жұмалиев Махамбет поэзиясын жанрлық жақтан зерттеудің профессоры, кәнігі майталманы. Кей тұста замана ағымы өлең сөздің, сөз өнерінің білгірі Қажым Жұмалиевті де ”тура жолдан тайдырып“ отырады. “Көңілдің көлеңке жағының көрінісі”, “ішкі жан күйініші”, “жүрек тербеткендей жылы, ой қозағандай терең”, “оқушыларының ет-өзегін үзгендей ақынның өткір жырлары” сияқты тіркестерден зерттеушінің Махамбет өлеңіне үздіге үңілгенін, жыр шәрбатын армансыз сіміргенін бүкпесіз жеткізіп жатқанын өзінде Қажым Жұмалиев Махамбет жырын сонда да тұтастай ақындыққа жығып бергісі келмейді. Өлеңнің ішіне кіріп кетіп, өлеңше талдауға қаншалықты үздігіп тұрғанымен, “саяси қараңғылық” тізгінді тарта ұстауға мәжбүр еткендей. Махамбет ақынның ақындығынан гөрі бұқарашыл, халықшыл көтеріліс күрескеріне “демократиялық бағыт өкіліне” іш тарта сөйлейді. Бұған қарап Махамбет ақындығын ашпады деу емес, ашқанда қандай етіп ашты десеңізші!

Соның үшін де таза ақындық қуат, ішкі әсер жөнінен келгенде элегияның үздік үлгісі болып табылатын қайсыбір өлеңдерге Қ. Жұмалиев құнын біле тұра, кемнің баға беруге де мәжбүр болғанын ұғындырып, дәлелдеу қажет бола қоймас. Бұл кепті қазақ әдебиеттану ғылымының іргесін қалап, көсегесін көгерткен көреген, алымды, ақиқат сөзді ғалымдарымыздың барлығы да бастан кешкен. “Кешегі бір кезде атын естігенде қалтырап үйінде отыра алмайтын жаулары Бармақ, Тәукелерден, енді өзі қашып, жасырыну әрі батыр, әр ақын Махамбетке аз кішірею емес. Міне, осындай жағдайлар еске түскенде ақынның күйінуі де, ызалануы да заңды. Сондай минутта ақыннан әлсіз өлеңдер (астын сызған біз – Қ.М.) де, зарығу, торығудың нәтижесі көңілдің көлеңке жағының көрінісі лирикалар да болды. Бірақ, мұндай өлеңдер Махамбетте бірен-саран ғана. Бұлар оқушыларын ерлікке үндейтін, келешекке сендіре, халыққа деген сүйіспеншілік пен махаббатты тереңдете түсетін Махамбет өлеңдерінің көпшілігіне тат келтіре алмайды. Оның өлеңдерінің барлығы дерлік, оптимистік сарында десек, асыра бағалаушылық емес” [16, 328 б.].

Махамбет “келешекке нық сенімін” көрсетуді мақсат етіп, тақырып таңдап, соны ашу үшін айтпайды. Көңіл күйі, жан дүние, сезім арпалысы жүректен сығып шығарған жыр. Көбіне ақын еркінен тыс; үгітшілдік, идеологиялық мақсатта емес, жан күйі. Іштен шыққан жалын. Азамат адамның арманға толы жан сыры, жан мұңы. Поэзия. Күйреу. Күйзелу. Рухы жығылмағанымен ұлы жаратылыс өктемдігі алдындағы адам дәрменсіздігінің күйі түскен ауыр үн – өлең. Бірақ Махамбет енді бір сәт сілкініп, тіршіліктің ұлы заңымен қайта түлеп, өзінің “Менін” қайта табады.
…Асылдан болат ұл туса,

Екі жақ болып келгенде.

Еріскен жерде шарт кетер,

Жауырыннан өтін алса да,

Жамандарға жалынбас…
Бұл – Адам рухының күші. Ердің шынайы мінезі, кісілік қалпы. Жаратылыс қасиеті осы.

Қажым Жұмалиев Махамбетте торығу сәті туғызған бірер шығармасы болғанымен, оның өлеңдеріне тән ерекшеліктер “Жалаулы найза қолға алып, жау тоқтату” деп тамаша түйін жасайды.

Қ. Жұмалиев Махамбет өлеңдеріндегі Исатай образы туралы арнайы, қисынды сөзді кеңітті. Кезінде Исатайдың тұлғасына тоқталғанда Халел Досмұхамедұлы Махамбет өлеңіндегі Исатай жөнін аз-мұз айтқан. Арнайы әдеби, тарихи тұлға есебіндегі танылымын арнайы әдеби зерттеу нысаны еткен Қажым Жұмалиев. Қажым Жұмалиевтің Исатай образын сөйлеуі – қазақ әдебиеттануындағы жаңа бір алым.

Махамбет өлеңінің өріс-өрімі аса ашыла түскен ақындық шеберлік, сөз айшығы қаныға түскен бір тұс, оның өлең сөздегі бір ерекшелігін, жасаған тұс – Исатайға арнаулары. Ақындық қуат өзгеше бір орай да борай соққан борандай буырқанған тұс. Қажым Жұмалиев қазақ әдебиетіндегі батырлар образына тоқталып, олардың өзінше тәрбиелік мәні болды дейді. Тарлан атты Тарғынды, Қара қыпшақ Қобыландыны, Қара қасқа атты Қамбарды, алып туған Алпамысты атайды. Соларды айтып келіп былай дейді: “Ал, Махамбетке шейінгі қазақ әдебиет тарихын алсақ, біз олардан шын мәніндегі адам образдарын көре алмаймыз. Бұхар, Дулат, Мұсабай тағы басқа солар тұстас тарихқа аты мәлім ақын-жыраулардың өлең-жырларында тек сұлпасы ғана болмаса, сол ортаның өзіне тән түрде жинақталған адам образын кездестіру қиын. Мақтап айтқанда тәуір жасалынған портреттен ұзап кете алмайды.

…ХІХ ғасырдың бірінші жарымын қамтитын әдебиет тарихында адам образын, батырдың образын жасауды өзіне шейінгі халық әдебиетінің табыстарын меңгеруші де, олардың кемшілігін қайталамай, шын мәніндегі реалистік образ жасаушы бірінші ақын да Махамбет болды” [16, 331 б.].

Махамбет поэзиясындағы ақындық қуат айқын көрінген тұс, шеберлігі айқындала түскен тұс, Махамбет өлеңінің өзгеше өрс-өрімін ашқан бір түр – осы Исатайға арнаулар екендігі даусыз. Қазақ әдебиеті тарихында ежелден жасаған арнау жанры көркемдіктің жаңа сапасына өткен тұс – Махамбеттің арнаулары туған тұс.

Жалпы, Махамбет поэзиясының дәстүрлі жыраулық поэзиямен арақатысында ажыратып айтар көп мәселе бары белгілі. Ол өлеңдегі дәстүрлі сипатқа, және сол дәстүрлі фондағы ендігі өлеңнің өзгеше жаратылысына да қатысты қисындар. Сол тұрғыда Қажым Жұмалиевтің Махамбеттің “Ұлы арман” толғауына тоқталуында Махамбеттің жыраулық поэзия, дәстүрмен туыстық, өзгешелігін таныту, Исатайға арнауларын ашқандай, айқын.

Қ. Жұмалиев Махамбет өлеңінің астарына стиль мен жанрдың табиғатынан таратып баға берудің үлгісі арылы қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ поэзиясын теориялық негіздеудің үрдісін қалыптастырып, дамытуда өлшеусіз еңбек жасады. Махамбет поэзиясын бағалауда саясат сөзін араластырғанымен, ол ғалымның ғылым кеніндегі өзі құйған сом алтын танымына көлеңке түсіруге қауқарсыз желең сөз ғана.

Махамбет поэзиясын зерттеуде Қ. Жұмалиев әдеби процестегі реализм, романтизм мәселелерін жалпы ағым, бағыт, әдіс, стиль, жанр жөндерін айғақтаудың негізгі ұстанымдарын орнықтырып, саралады. Әдеби мұраны танып, бағалаудың ғылыми негізін өрістетіп, байытты. Көркемдікті ашудың кілті саяси баға емес, көркемдікті туғызған шеберліктің жөнінде жатқанын көрсетті.

“Соңғы кездерде Махамбетті кейбір сыншы әдебиетшілер ауыз әдебиетіне қарай итеріп, оны тарихи әдебиет өкілінің қатарына жатқызбаудың әрекетінен туған пікірлер айтып жүр”, – деп Махамбет шығармашылығының тағдырын шешуге батыл кіріскен ғалым Махамбеттің әдебиет тарихындағы орнын жан-жақты ғылыми негіздемемен айқындады [16, 306 б.].

Қ. Жұмалиевтің әдеби мұраны игеруге байланысты М. Горькийдің “Сіздер алтын сандықтың үстінде отыр екенсіздер” дегенін еске алып, әлі де сол сандықтан түсе қойғанымыз жоқ, асылды тоттан, шайырды құмнан айыруға белсене кіріскен жоқпыз, тас та тас, алтын да тас“ әлі араласып жатыр деп қынжылатыны бар. Сол араласқан байлықты игеруде, ұрпақ игілігіне жаратуда ғалым атқарған мол қара шаруаның бірі – оның махамбеттануы.

Махамбеттің ақындық әлемі, көркемдік алымы жайлы тереңнен қозғауға тартып жатқан теориялық тұжырым-түйін Махамбет поэзиясының жанрлық сипатына, өлең құрылымына, тіл кестесіне байланысты жасалды.

Қазақ әдебиеттану ғылымында Махамбет поэзиясы осы жөннен жан-жақты зерттеліп, зерделеніп келе жатқан өзгеше көркемдік әлем. Осы тұста Махамбет поэзиясының дәстүрлі сипаттары да, өзіндік ерекшелігі де, қазақ өлеңінің даму тарихындағы ықпал-әсері, өз орны да ашылып, айғақталды.

“Махамбет өлеңдері өзінің жанр жағынан да айрықша зерттеушілердің көңілін аударуға тиіс”, – деп, махамбеттанудағы мәнді бір мәселені

“Бір қарағанда осы “Соғыс” пен өрістес біркелкі өлеңдерді тіпті тарихи жыр (астын сызған біз – Қ.М.) өлеңдер тобына жатқызуға да болатын тәрізді. Бірақ бұл өз алдына және тексеруді керек ететін мәселе. Үйткені, ауыз әдебиетіндегі белгілі бір түр саналатын тарихи өлеңдер (лиро-эпикалық жыр емес, қысқа өлеңдер) бізде әлі зерттелген емес”, – деп, ғалым қазақ әдебиеті тарихын теориялық тұрғыда негіздеудің мәселесін қозғап, нақтылы бір әдеби үлгінің зерттелу жөнін орынды көтерді [16, 42 б.]. Бұл пікір ХХ ғасырдың

“Махамбеттің бұл тектес өлеңдерінің ауыз әдебиетіндегі қысқа тарихи өлеңдермен байланысы барлығы айқын. Бірақ айырмасы қайда? – деген сұрақ әуелі ауыз әдебиетіндегі ескіден келе жатқан қысқа өлеңдердің өзін жеке мәселе етіп талдауды керек етеді. Сондықтан, оны басы ашық қалдырамыз” [16, 42 б.]. Қ. Жұмалиевтің өзі тарихи өлеңге жатқызып атаған Махамбет өлеңдерінің тарих шындығын жеткізудегі айқындық, нақтылықты көрсете отырып, жалпы Махамбетке негізінен тән нәрсе лирика, өзіне шейінгі қазақ әдебиетіндегі болып келген лирикалық өлеңдерден анағұрлым айырмасы да, өзіне тән ерекшелігі де бар деп келетін тұжырымы – қазақ әдебиетінің теориялық тарихын жасауда жаңа беталыстарға бастаған түйінді таным.

Қ. Жұмалиев Махамбеттің көтеріліс күйін мазмұн еткен өлеңдерінің сол мәнге сай түр, формасын, оны жасаудағы ақын шеберлігін жалпы сөз емес, нақтылы теориялық таныммен ашты.

Махамбет өлеңдері тек жалаң құрғақ үгіт емес, оның өлеңдерінде жалынды, саяси өткірлік пен терең ой, нәзік сезім әрдайым ұштасып, біте қайнасып жатады… Бұл мазмұн Махамбет өлеңдерінің құрылысы мен түріне де әсер етті. Түр мазмұнның түрі болуы қажет деген шартқа Махамбет поэзиясы толық жауап бере алады. Оның: ”Ереулі атқа ер салмай“, “Мұңайма”, “Айныман” деген өлеңдері, мазмұнына түрі сай, жалынды үндеу сөздер” [16, 344 б.].

Қ. Жұмалиев Махамбеттің өлең құрылысы шешендікке толы үгітке арналған отты, өткір сөздер болып келеді, не жарлай арнау, не сұрай арнау, немесе риторикалық сұрау деп, “Мұңайма” өлеңін келтіреді.

Ханның ісі қатайды,

Азамат ерден мал тайды,

Қанды көбе киініп,

Бір аллаға сиынып,

Ұрандап жауға тигенде,

Кім жеңері талай-ды,

Жолдастарым, мұңайма!..
Қ. Жұмалиев Махамбет поэзиясындағы үгіт өлеңмен қатар лириканың басқа түрлерін де айқындады. Махамбеттің қайсыбір үлгіде фольклор дәстүрін, жыраулық поэзия сипаттарын өлеңге еркін енгізіп отыратын ерекшелігін атап айтты. Термелеп ой түю, эпифоралық ұйқас, синтаксистік параллелизм, эпитет, метафора, теңеулерінің фольклормен туысатын тұсын нақтылы сөз қолданыс, өлең түрімен көрсетті.

Қ. Жұмалиев Махамбет өлеңдері “Бірен-саран өлеңдері болмаса, көпшілігі-ақ ауызба-ауыз, суырып-салмалық әдісімен шығарылған өлеңдер. …Махамбет те суырып салмалыққа жас шағынан талаптанып, әдеттенгенге ұқсайды” деп оның дәлеліне Махамбет өлеңдерінің көбіне жыр ағымымен келетінін айтады. Суырып салма ақындардың көпшілігі өлеңді жыр ағымымен шығарады дейді.

11 буынмен шығарылған жырлар да болатынын ескертеді.

Қ. Жұмалиев қазақ поэзиясындағы жыр ағымы ерекшеліктерін Махамбет өлең үлгісін негіз ете отырып ашады. Шумақтың бір ойды бітіру үшін не төрт, не сегіз жолдан бітуі – жыр ағымымен шығарылған өлеңдерде шарт емес деп, “Ереуіл атқа ер салмайдыны” мысал етеді.

“Ереуіл атқа ер салмай” өлеңінің ерекшелігін ілгеріде М. Әуезов те айтқаны белгілі. Бұл өлең 19 тармақтан тұратын бір ғана шумақ өлең.

Қажым Жұмалиев Махамбет өлеңінің құрылысын буын саны жағынан үш түрге бөліп қарастырады. 11 буынды, 7-8 аралас, таза 7 буынды өлеңдер.

Қ. Жұмалиев 7-8 буынды аралас өлеңде одан да көп буынды тармақтың болуы эпостық жыр дәстүрінде барын алғаш өлең шарты, заңдылығы түрінде атап айтқан сияқты. Кезінде Махамбет өлеңін ұйқас жөнінен қарастыруда