Сал-серілік өнер. Ән өлеңдер. Өнер тұтастығы жөніндегі ерекшелік

ХІХ ғасыр әдебиетінің аса елеулі, айтулы үлгісінің бірі – ән өлең.

Әрине, ән өлеңдер – ел тарихында бағзы замандардан бері жасап келе жатқан өнер. Қазақ әдебиетінің байырғы өкілдері жыраулар өз туындыларын күймен көмкеріп отыратын. Өлеңді жай тақпақ өлең, толғау сөз түрінде емес, ән мен қосып сөйлейтін.

Бұл дәстүр ХІХ ғасырда да жалғасын тапты. Сонымен бірге ХІХ ғасырдағы ән өлеңнің өзіндік өрнегі, дара дауысы бар.

Жаратылысы жаңа, үні бөлек өлең.

Әдебиет тарихында сал-серілер, әнші ақындар шығармашылығын өзіндік үлгі, өлеңдік табиғатындағы ерекшеліктерімен арнайы қарастырудың негізі бар.

ХІХ ғасыр тарихындағы ән өлеңнің табиғаты музыка зерттеушілер тарапынан,өнертану жағынан да зерттеліп келеді.

Әдебиет тарихында әнші лирик ақындардың өмірбаян деректері жиыстырылып, жинақтарға басылып, шығармашылық мұрасы таныстырылып келе жатқанымен, ХІХ ғасырдағы ән өлеңнің жанрлық сипаты, сал-серілік өнер табиғаты әлі де тереңнен зерттеуге зәру. ХІХ ғасырдағы қазақ тарихы, әлеуметтік саяси құбылыстар, қазақтың ежелгі ән өнеріне де өз көлеңкесін түсірді.

ХІХ ғасырда қазақтың қайталанбас қас өнерінің бірі – ән өнері ел тарихында орындаушылық үрдіс, тіл айшығы, жөнінен үздік үн, қайталанбас дара дауыс.

ХІХ ғасырда айтыс өлең, қисса өлең, жоқтау өлең де белгілібір мақамға салынып, өлеңдетіп айтылды. Алайда жеке орындаушы саз – күйін де, сөз айшығын да өзі шығарып, күй аспабын өзі тарта отырып өзі салған әннің табиғаты олардан мүлде бөлек.

Есмағамбет Ысмайыловтың пікіріне жүгінсек, қазақ ұғымында ақын деген сөздің мағынасы кең. Қолына домбыра алып өлең айтқанды, топ алдында өлеңмен айтысқа түскенді ақын деген… Сондықтан бір ақын деген сөздің аумағында әрі поэт, әрі певец, әрі сказитель, әрі суырыпсалмалы (импровизатор) ұғымдар түгел сыятын сияқты [19, 17-18 бб.].

Е. Ысмайылов кең мағынадағы ақындық қасиет Жамбылда түгел болды дейді.

“Туғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең…”

Иә, көшпелі тұрмыс, дала желімен жарысып, сағым қуып өткен өмірдің, баянсыз ғұмырдың баянды сәнінің бірі – ән еді.

Ән орындаушылар – қазақ тарихында, негізінен, сал, сері.

Өлеңнің орындаушылар арқылы белгілі бір күй аспабымен сүйемелденіп айтылып тарайтын “өлең-ән” түріне Шоқан “Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде” зерттеуінде көңіл бөлген [11].

Шоқан Уәлиханов өз тұсындағы қырдағы поэзияны 5 түрге бөліп, соның әсіресе бесінші түрінің ерекшеліктеріне кең тоқталды. Бұл тұста ғылым үңіле түсер дүние аз емес.

Шоқандағы “өлең-ән”, “өлеңші ақын” анықтамалары зер салып үңілсек, терминдік мәні бар, өзгеше ұғым атаулары. Шоқан “Жыр-өлең” тіркесін де қолданды. Оның ежелгі жыраулар жырына ұласар табиғат ұқсастығын атады.

Ғалымның “өлеңші – ақыны” – жыршы, жырау мағынасындағы өнерпаз сияқты, сал-сері емес. Сал-серілік өнер әлгі аталған “өлең-әннің” табиғатына тән.

Ахмет Байтұрсынов ән өлеңге қысқа ғана тоқталып өткен.

“Өлеңнің өзі де қазақта екі түрлі болған: “Бірі әнді болған, екіншісі мәнді болған, әнді өлеңнің сөзінен де әніне көбірек құлақ салған. Сондықан әнді өлеңді айтушы, әннің ажарлы болу жағына тырысып, сөздің ажарлы болу жағына онша ыждаһат қылмаған… Сол себепті де әнді өлеңнің сөзінен мәнді өлеңнің сөзі ажарлырақ, мағыналырақ болған. Әні басым, мәні кем, ажары аз өлеңге қара өлең деп ат қойып, әні кем, мәні мол өлеңге жыр деп ат қойған” [12, 378 б.].

А. Байтұрсыновтың өлеңнің көңіл көтеретін сипатын ажырата айтуы, өлең өнерінің, қазақ өлең сөзінің халық тарихындағы орнына, даму жөндеріне тартады. “Әдебиет танытқышта” “Сөздің өнер болатын мәнісі” атты ұғындырмасында ғалым өлеңді көңіл көтеріс ісіне жұмсалатын сөз түрі деп бөлгенін айтады. “Адам көңіл көтеру үшін ойнайды, билейді, күреседі, жарысады. Өлең де бұрын сол ойын, күрес, жарыс сияқты көңіл көтеретін нәрсе болған. Өлеңнің көңіл көтеріп, хоштандыратын қасиеті әдемілігінде. Нәрсенің әдемі көрінетіндігі – ұнасымы; әдемі көрсететін де сол ұнасымы” [12, 379 б.].

Өлең сөздің білгірі академик Зәки Ахметовтің “Казахское стихосложение” [67] монографиясы қазақ өлеңінің жаратылысын алымды, ауқымды ғылым негізіне айналдырған аса құнды, мәнді еңбек. Қазақ өлеңінің ішіне еніп, сыртын түгендеп сөйлеген бұл зерттеуден өлеңнің әуезділігі, қазақ өлеңінің жырлап айтуға сұранып тұратын ерекше табиғаты, бар сиқыры тұтас танылады. Зерттеуші зерделеуінде ән өлеңнің сыры да жан-жақты ашылған. З. Ахметов қазақ өлеңінің өзіндік үні қайдан шығып жатқанын ғылыми негізде жеткізеді.

Қазақтар арасында ән шығару өнерінің аса кең таралғанын атап айтқан ғалым былай дейді: “Поэзия и музыка, развивавшиеся на основе устных традиций, – вот сфера, в котрой наиболее и ярко проявлялась творческие силы казахского народа. Этим и обусловлено необычайное богатство форм и видов устно-поэтического творчества народов” [67, 187 б.].

З. Ахметов лирикалық әндерді орындаушы халық өнерпаздарын “өлеңші” деп атайды. Зерттеуде “певец” сөзі жыршы, жырау, ақын және басқалар мағынасында қолданылған.

Ән өлең табиғатының теориясы қазақ әдебиеттану ғылымында, қазақ өлеңтануында аса зерттеле қойған жоқ. Жалпы сипаттама беріледі. Бірақ ән өлеңнің ішіне ену – болашақ еншісі.

С. Негимовтың “Өлең өрімі” (“Ғылым”, 1980) монографиясы осы тұрғыда көптеген қисынды ойы бар құнды зерттеу. Кітапта қазақ өлеңінің мелодикалық интонациялық құрылысы, дыбыстық жүйесі, ырғақтық кестесі, ұйқас табиғаты, сөз музыкалылығы қарастырылған.

Ғалымның орыс өлеңтанушылары пікірлеріне сүйене отырып ұсынған интонациялық құралдары.

1. Үндердің белгілі уақыттағы шапшаңдығы.

2. Дауыс ырғағының бірде көтерілуі, бірде бәсеңдеуі

3. Өлеңді айту мәнерінің күштілігі немесе әлсіздігі

4. Сөйлеудің эмоциялылығы

5. Сөйлеу мәнерінің айтылу мақсатына орай құбылып отыруы

6. Айқындылық

7. Динамика

8. Дауыс

9. Мелодия

10. Пауза

С. Негимов Б. Эйенбаум интонациялық ерекшелікке орай лириканы үш түрге жіктегенін келтіреді.

1. Шешендік стильдегі лирика

2. Ауызекі сөйлеу стиліндегі лирика

3. Шырқамалы әнге негізделген лирика [68, 7 б.]

“Өлең сөздің көркемділігі дыбыс мәнерлілігінің нәтижесінде жүзеге асады. Өлең ішіндегі әсерлі, үнді, мағыналы дыбыстар бейне бір шоқтай жанып, шығарманың өн бойына нұр, жылу үлестіреді. Сөздің суреттілігі мен музыкалылығын арттырады” [68, 15 б.].

Шындығында, жалпы әуезді сөз, музыка тудырған, әнші ақын әуелі сөзін, соның ырғағымен әнін әуелеткен сияқты.

“…ән өлеңдердің эстетикалық күшін айрықша бағалау қажет. Өйткені мұнда сөз бен музыка бар. Бұлардың сезімге әсер ету қабілеті сөзден басталады десек те, музыкадан басталады деп есептесек те бірдей ән өлеңдерінің бұл егіз қасиеті бірлесе өмір сүреді”, – дейді ғалым [68, 25 б.].

Ғалым өлеңнің өріміне тоқталады. Біржан, Жаяу Мұса өлеңдерінің ұйқас шартын сақтау дәстүрін талдайды.

С. Негимовтың айтуында:

Кейде ақындар өлеңнің саздылығы мен әуен келісімі үшін ұйқас қорын есепке алуы да табиғи нәрсе. Ұйқас жүйесіне қанша сөзді тарту керектігін күні бұрын ойлап қоюы да ықтимал. Ой дамыту үшін байланысушы сөздің көбірек болуы өлеңдегі ой-сезім салмағын өсіре түседі. Және өлеңді әнмен айтуға, шырқатып айтуға жәрдемдесетіні тағы бар. Қазақ ақындары жүйрік атқа, қызға, жерге, атап айтқанда, жалқы есімдерге арнап өлең шығарды. Бұл есімдерді тармақ соңына қоюдағы мақсаттың өзі бұған үндесіп-қиысатын сөздердің барлығына байланысты туады. Ал кейде осы атаудың өзі байланысушы сөздерге қарай тууы мүмкін. Мәселен, Біржанның Орынтайға арнаған өлеңі…

Ал Жаяу Мұсаның “Ақ сиса” өлеңдеріндегі ұйқас осы атауға сай туған: сиса – қылса – мұса – туса – ұқса. Ақан серінің “Балқадишасын” алсақ, ол былай боп үйлескен: Бал Қадиша – тал Қадиша – бал Қадиша.

…Ал Абайдың “Қаламқасына” келетін болсақ, осы атауға 18 сөз қиыстырған. Қаламқас – бас – жас – тумас – артылмас – қайрылмас – айрылмас – қарамас – жарамас – жалаңаш – шам – тай – талас – мас – ықлас – рас – тоймас.

С. Негимов Ыбырай Сандыбайұлының “Қалдырған”, Шашубайдың “Мен кіммін?” өлеңдерін ұйқас үйлесім жөнінен қарастырды.

Ән өлеңнің табиғаты, оны орындаудың бітім-болмысы әдебиет зерттеушілердің де, музыка зерттеушілердің де назарын аударып келеді.

Р. Бердібаев, М. Тілеужанов сынды ғалымдар сөз бен сөздің ән өнеріндегі өзара байланысын зерттеу, музыкалық орындаушылықтың мәнін аша түсу жөндерін орынды көтереді [27; 69].

Бұл жөнде академик Ахмет Жұбановтың үлгі, үрдісі өзгеше еді.

Ахмет Жұбанов ән өлеңдер, әнші ақындар, сал-серілер табиғатын ашуда халқына орасан еңбек сіңірді. Жеке тұлғалардың өмірбаян дерегінен бастап шығармашылық мұрасын жиыстырғаны өз алдына, ол мұраның музыка тарихындағы өнердегі өлшеусіз құндылығын теория жүзінде асқан білімпаз, білгірлігінен тұжырымдады.

А. Жұбанов қазақ музыка өнерінің тарихында ХІХ ғасырдағы әнші ақындар не қалдырды, олардың даралық сипаты қайда деген мәселелерді ең алғаш түбегейлі зерттеген ғалым. Ол Біржан әндерінің бар қуатын, динамикасын, Ақынның жан иірімі туғызған әуен толқынын ғажап таниды.

А.Жұбановтың Абай әндері бірінің сөзін біріне ауыстырып айтуға көнбейді: қатаң өлшемі бар деп атап көрсетуі – европаланған өлеңнің ХІХ ғасырда дәстүрлі қазақ ән өлеңіне әкелген өзгерісін тап басып тануы.

“Жаңа өлшеулі, жаңа формалы өлеңдері Абайдың музыкалық творчествосына тікелей әсер етті. Абай өлеңдерінің мелодикасы, ырғағы, формасы өзіне дейінгі келген қазақ әндеріне ұқсамады. Бірінші жағдай – Абай әндерінің әрқайсысының өзіне меншікті өлеңі болды. …Сөйтіп Абай музыка шығаруға текст арқылы келді” [70, 116 б.].

А. Жұбанов әнді таниды, талғайды. Талғамнан шыққан үздік ән жайлы түйін түйіп, ой толғайды.

“Айтпай” – Біржанның кесек шығармасының бірі. Әнді шырқағанда оның шалқыған кең тынысы, ешбір өлшеулі тар корсетке сыймайтын еркін өлшеу ырғағы, тағы да Біржанға тән әннің кеудесінен басқа кейіпте жүретін қайырмасы, саналуан “бұрмалары” жай әдеттегі куплеттік әннің шеңберінен асырып жібереді” [70, 103 б.].

Мұхиттың “Жылқышы” әнін Брусиловский Пуччинидің музыкасындағы шыңға көтерумен теңеген екен, Ахмет Жұбанов “әділ теңеу” дейді. Әрі қарай Мұхит әншілігінің, Мұхит әндерінің ерекшелік, дара сипатын аша түсер айғақтар ұсынады. “Бұл ән халық арасында “Жылқышы” болып та, “Кіші айдай”. Болып та жайылып жүр. “Айдай” болатын себебі өлеңнен де болуы мүмкін. Дауысқа ыңғайлы ашық дыбысты “ай”, “дай”, дегендерді Мұхит көп пайдаланады” [34, 39 б.].

А. Жұбановтың Абай әндері жайлы, олар кейде айтылып жүргендей, тек өлең халыққа тез тарасын деп шығарылған әндер емес, жылпы Абай әндерінің тереңнен ғылыми тұрғыда зерттеуді қажет етер музыкалық қасиеті жоғары деген ойы – ХІХ ғасырдағы қазақтың ән өлеңнің табиғатын аша түсуге тартар ғылыми негіз (Абайдың ән өлеңдеріне байланысты қайсыбір қисындар диссертациялық жұмыстың 4 тарауында қозғалды – Қ.М.)

Ән өлеңнің, ХІХ ғасырдағы қазақ әнінің көптеген ерекшелігін Ахмет Жұбанов қадау-қадау айтты. Замананың айтулы тұлғасы, композитор Ахмет Жұбанов ХІХ ғасырдағы ән, орындаушылық әдіс европалық саз аспаптарымен сүйемелденіп, қазақ әніне орыстан, татардан келген ойнақылықты атап айтқан А. Затаевичтің “Қазақтың 1000 әнінде” жазған түсінігін келтіреді.

“Мұса – көңілді қарт, қазақ ақындарының әдетін қумай, көбіне домбырадан емес, татар әншілері сияқты, скрипкада ойнаған. Шынында да кейбір татар әсері – әрқилы публикаға ұнаймын деген, профессионалдық жағыну әсерінен туған болуы мүмкін. Мұса орысша да ән салған. Ал Мұсаның творчествосында қазақтарға тән емес күлкі, жеңілдік кезеңдер де орын алады. Оның жеңіл, ойсыз, басқаша айтқанда көңіл көтеретін мелодиялары біріңғай екі ширектік өлшеуге сыйып отырады. Бұл да татарға тән, солай аяғына дейін өзгермей “гитараға лайықты” сүйемел керек еткендей және биге шақырып тұрғандай болады (ал ол қазақта тіпті жоқ). Біразды көрген Мұсаға мазурканың ырғағы да белгілі болса керек” [70, 146 б.].

А. Жұбанов Мұсаның қаланың да, даланың да ән дәстүрін зерттеген адам екендігін, қазақтың ән дәстүріне көптеген туынды бергенін, сонымен бірге “ән”, “күй” деген екі ұғымнан басқа ешнәрсені білмейтін қазақ арасына “Марш”, “валс”, мазурка ырғақтарын алып келгенін айтады. Оның музыка үлгілері бірінші тыңдаған кісіге татарша, орысша болы көрінетін, жаңа түр, жаңа ырғақ, сырнай мен срипкада жаңа озат орындау техникасымен ерекшеленді дейді.

Ахмет Жұбанов әнші ақындардың көптеген үздік туындысы кеңестік кезеңде қазақтың профессионал музыкасына, опера өнеріне пайдаланылғанын айтып өтіп отырған. ХІХ, ХХ ғасырдағы халық әншілерінің ән мұрасын түгендеп атап, айқындап, саралауда, бағалауда академик А. Жұбановтың еңбегі өлшеусіз.

Әдебиет зерттеушілердің әдеби мұра тарихын барлаған тұстарда байқап отырған, атап өтіп отырған, қазақ халқының рухани ғұмырындағы елеулі құбылыс – сал-серілік. Кезінде М. Әуезов, С. Мұқановтың әдебиет тарихын зерделеген еңбектерінде сал-серілік өнердің әйгілі өкілдерінің аты аталып, шығармашылық жөндері айтылды. Кейінде де сал-серілер шығармашылығы назарда болып, оқулық-хрестоматияларға ішінара еніп отырды. Жоғары мектептің типтік оқу бағдарламасында қамтылды [35]. Академик Ахмет Жұбановтың “Замана бұлбұлдарында” ХІХ ғасырдағы әйгілі әнші, сал-серілер өмірі де қарастырылды.

Есмағамбет Ысмайылов “Ақындар” (1956) монографиясында сал, сері ұғымдарын тарата айтады. Әрине, ғалымның әдебиеттегі тапшылдық мәселесі қоздап тұрған кезде басылған бұл еңбегінде де сал-сері ұғымына, олардың шығармашылық мұрасына таптық тұрғыдан келген жері де кездеседі. Соған қарамастан, ғалым халық тарихында жасаған, қазақ ұлтының мәдени, рухани ғұмырында өлшеусіз орын алған сал-сері, әнші ақындар жайлы көптеген мәлімет, дерек көзін ашып, сал-серілік жайлы нақтылы тұжырым жасайды.
Е. Ысмайылов әнші ақындар шығармашылығына, ән өнерінің табиғатына байланысты мынадай ой түйеді: “Қазақ поэзиясында әнші-ақындардың творчествосында ерекше орын алады. Әнші ақындар негізінде сал-сері, күлдіргіш өнерпаз ақындар. Бұларды тек әнші ақын демей, халықтық искусствоның адамдары деп таныған жөн” [30].

Әнші ақынға тән негізгі салттың бірі – сәнді, сұлу киім, әшекей, жарқ-жұрқ көзге түсіп жүру. Әнші, күйші, композиторлық, би, спорт өнерлері ақындық өнерімен пара-пар.

Ғалымның мынадай тұжырымы бұл өнердің табиғаты, жаратылысы тым күрделі өнер екендігін көрсетеді.

“Бұлардың көркем өнерінде көне заманның тұтастық (синкретизм) элементі күшті” [19, 55 б.] Ғалым осы бір ғажайып өнер сал-серіліктің қазақ жағдайында, әсіресе ХІХ ғасырда кең дамыған ақындық өнер екендігін атап айтты.

Е. Ысмайылов сал-серілердің әншілік, ақындық, жыршылық, аңшылық, мергендік, спорт – палуандық, сырттай әшекейлік (декороциялық), түрлі күлдіргі, ғажап құбылмалы (фокус, жонглерлік) өнер иесі болғанын атап, Ағашаяқтың ірі әнші ақын халық композиторы болудың үстіне неше түрлі спорт ойындарын көрсететіп отырғандығын айтты.

Әлкей Марғұлан [71] сал-серілік өнердің жан-жақты сипаттамасын жасады.

Бүгінде сал-серілік жеке өнерпаздың өмірбаян, шығармашылық жөндерін әрі қарай зерттеулер негізінде толыға түсіп отыр десек те, бұл өнердің сыр-сипат, түп-төркінін қарастыра түсу тоқталмайды.

Есмағамбет Ысмайылов қазақтың әнші-ақындары, сал-серілері искусствоның тұтастық қасиетін бойына жинаған адамдар. Бұлардың көркем өнерінде көне заманның тұтастық (синкретизм) элементі күшті. Ән-күй, өлең, би өнерінде бөлінбей тұтас искусство түрінде жасалғандығы туралы ғылымдық қағида қазақтың сал, сері, ақындарының өнер тәжірибесінде де толық дәлелденеді дейді [19, 55б.].

ХІХ ғасырдағы сал-серілер өнерпаздығының бір елеулі, басты қыры – лирикалық ән-өлең. Сал-серілер айтыс өнерінде де бағын баптаған. Олардың әлеуметтік үні зор шыққан, замананың ығына жығылған әулетіне ащы сын айтып, мін таққан өлең сөзі де аз емес. Қағытпа қалжыңы, әзіл-күлкі қоржыны да қомақты.

Ақын ұғымының аясына жырау да, жыршы да, өлеңші де, әнші де кіреді. Әнші-ақындар негізінде сал-серілер дейді Е. Ысмайылов.

ХІХ ғасырдағы елеулі әдебиет үлгісі болған ән-өлеңді шығарушы, орындаушы сал-серілердің өнерпаздық өрісі ән-өлеңнің жанрлық өзгешелігіне жол ашты. Өлеңнің адам баласының сезім күйінде өлшеусіз өрісі бар.

Ақын – жырау, жыршы, өлеңші, әнші. Ақындықтың ағынды арнасы, күйі мен сазы, назы мен базы көп. “Өлеңші – өлең айтушы, орындаушы мағынасында. Өлең қазақ поэзиясының негізгі түрі көне салт, әдет-ғұрып поэзиясы да, әндердің текстері де, айтыс, ғашықтық жырларының көпшілігі де, кейінгі поэзияның негізі де осы өлеңмен жазылған. Өлең қазақ әдебиетінде ән өлең (песня) ұғымында да, өлең-жыр (стих) ұғымында да жүреді. Өлең қазақтың барлық тарихи өмірінде біте қайнасып, араласқан. Ойын-сауығын да, әзіл-қалжыңын да, қайғы-қасіретін де, жорық-соғысын да, өлім-азасын да, той, астарын да, мерекелерін де – бәрін де өлеңмен бейнелеген және қазақтың бірер ауыз өлең айтпайтыны сирек...

Қара өлеңде қайым өлеңіндегідей мағынасыз, бос өлең жолдары аз кездеседі. Бұған қарағанда қайым өлең фольклордың ертеректегі үлгісіне жататыны сөзсіз. Алайда, фольклор дәстүрімен айтылатын қлеңнің бәрі бірдей қайым өлеңімен айтылмайды, жүйрік, шешен ақындар өлеңін мағыналы, шебер айтуға тырысқан. Мәселен, Біржан, Естай шығарған әндердің сөздері, немесе Кемпірбай, Шөже, Сүйімбай, онан бері жердегі Жамбыл, Нұрпейістер айтқан өлеңдер белгілі, нақты ойды дәл береді. Өлеңдерін бөтен, бос сөз араластырмай, мағыналы айтуға тырысқан. Бұл бертінгі, ақын шығармасы тыңдаушының сынына түсе бастаған және жазба поэзияның әсері кірген дәуірдегі жаңа құбылыс” [19, 66-67 бб.].

Е. Ысмайылов сал-серілерді көзі көрген адамдардың естелігін жиып, әр тұлғаның өзіндік өнерпаздық қыр-сырын жеткізудің жөнін көрсетеді. Ғалымның Қыпшақ Жаңқа сал туралы Иманжан ақынның естелігін беруі, Кемпірбай туралы Бегалин әңгімесін келтіруі осы бір өнердің сипатын аша түседі.

Тегінде сал-серілер жаратылыс табиғатына орай өнердің бар арнасында ашылып отырған. Мәселен Біржан, Ақан серілердің ерекшелігі көз көргендердің айтуынша жүріс-тұрыстағы сәнділік, сыпайылық, өнерпаздық; салдардың кейбірінде болатын оғаш, қасақана күлкілі киім кию, ерсі мінез көрсету жоқ.

“…Біржанды, Ақан серіні көргендер – олардың жүріс-тұрысында ерекше көз тартарлық сәнділік, сыпайылық, өнерпаздық салттармен қатар, солардың кейбірінде болатын оғаш, күлкілі киімдерді қасақана киіну, қасақана салдың ерсі мінездерін көрсету жоқтығын айтады. Шын салдық дәстүр, өнер сол салдың барлық тіршілігімен біте қайнасып кетуі тиіс. Қария ақын Иманжан бала күнінде, жасы 80-ге жақындаған Қыпшақ Жаңқа салды көргендігі жөнінде былай дейді.

– Жаңқа қыр мұрынды, атжақты, ақсұр адам екен. Ұзын мұртты, тал-тал аппақ сақалы беліне түседі. Әлі қайратты, тіп-тік шарт жүгініп, екі қолымен тізесін айқара жауып отырды. Тұсында домбыра, сыбызғы, қобыз ілулі тұр. Сал басына төбесі біздей шошақ, сегіз сай әлеміш бөрік киіпті. Бөріктің әр сайы әртүрлі ала-құла шүберектерден құралған. Төбесіне қадалған тоқпақтай үкі, сал басын анда-санда сылқ еткізіп тұқыртып қалғанда, бұлғаң етеді. Үстінде тізесінен асатын ұзын қайырма жағалы көйлек, екі иығында екі үкі және қадалған. Аяғында өзбектің ала мәсісі, бұтында шұбатылған ұзын шалбар. Басын шапшаң жоғары көтеріп, шалқайып аспанға қарайды да, отырғандарға бірдеңе деп тіл қатады, үлкендердің ішінде жасы кіші бала мен едім, мынау жынданған ба күліп жіберіп отырдым. Әрине, оны сал елең де қылған жоқ” [19, 52-53 бб.].

Бұл өнердің тегі мен түрі тек орындаушылық, сыртқы түр сипат, киім киіс ерекшеліктермен шектеліп жатпағандығы даусыз.

Мұхтар Мағауин ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен мәдениетінің үлкен бір арнасы, рухани ошағы сал-серілік өнер туралы ғылыми негізде анықтама, түсініктеме, түйінге біршама кең, келелі талдау-таныммен келеді [72].

М. Мағауин тұжырымдамасында сал мен сері – суырып-салма ақын, сыршыл композитор, әсем, асқақ дауысты әнші болуы шарт. Сал мен серінің өнер туындысы, өмір кейпіне байланысты айырмашылықтары: сал-ерке, әдемілікке бейім, тентектікпен астас, әлем-жәлем киінеді, топ-топ болып жүреді; сері сәнмен, қымбат киінеді, әнші, күйші, балуан, мерген, құсбегі, атбегі, сыртқы түрі жинақы, сыпайы.

Салдар қалжың, күлкі, асау сезімді әндермен думандатса, кербез сері зарлы, мұңлы сарынмен сөйлейді.

Салдар дене машығына, қол шеберлігіне көңіл қойса, сері балуан күрес, ат бәйгесіне, ұлттық ойындарға бейім.

М. Мағауин Біржан салдың әндері қазақ музыка өнерін жаңа сатыға көтерді деп, Біржанның ән мұрасын айрықша бағалады.

Біржанның әншілік мәдениеті сақарада бағзыдан қалыптасқан вокальдық дәстүрді одан әрі жетілдіре түсті деген тұжырым айтты.

Ғалымның Біржан мектебінен, тәлім алған халық таланттарының Қазан төңкерісінен кейін қазақтың профессионалдық театр өнерінің қалыптасуы жолында ерекше роль атқаруы кездейсоқ емес деп бағалауы – әділ баға, ақиқат сөз.

Қазақ халқының, Шоқанның досы Г.Н. Потанин ілгеріде былай деген екен: “Енді бір 50 жылда қазақ ойыншылары патша театрында ән саларлық дәрежеге жетеді” [52, 161 б.].

Сал-серілік дәстүрді арнайы зерттеп, ғылыми еңбек жазған ғалым
Ш. Керімов бұл өнердің аса кең ауқымы, тарихи негізділігі жөнін былай тұжырымдайды: “Әнші ақындар, яғни сал-серілер – ақын-жыраулардың өнегесін, оның озық қасиеттерін жалғастыушы, жаңа жағдайда қалыптасқан өнер иелері. Көшпелі тұрмыстың сәнін кіргізіп, салтанатына айналған сал-серілік бірте-бірте ұмытылып, халық жадында тек “Ақан сері”, “Сегіз сері”, “Біржан сал”, “Дәурен сал” секілді ел қадір тұтқан талантты өнерпаздардың есіміне қатысты ғана сақталып отыр. Бір кезде сал-серілік жеке адамдар үшін ғана өмірлік мұрат емес, ұзақ уақыттар бойы көшпелі қазақ қоғамы үшін әлеуметтік, этикалық және эстетикалық мәнді құбылыс болып келді” [73, 310 б.].

Өнер жолындағы адам тағдыры… қай заманда да адамзат мұратын кеудесіне қонақтатқан өнерпаздың өмірі сән-сәулет, салтанаттан гөрі, көлеңкесі көп ауыр ғұмыр.

Қазақтың сал-серісі ән салып, сахараны сайрандап жүргенімен, әләулай ән ғұмыр кешкен жоқ. Олардың сұлулыққа іңкәр, жақсыға құштар нұр дидарын мұң басып, жарыққа, сәулеге құмар жанарларын төмен салған тұсы аз болмады.
…Құлагер, жерді жарған дабысың-ай,

Өлгенше бұзылмаған шабысың-ай.

Өлімің адамзатпен бірдей болып,

Кетті ғой қалың елге дабысың-ай.
…Ор болып қалушы еді – шапқан жерің,

Шаттанып тұрушы еді қосқан елің.

Атығай, Қарауылға олжа салған

Бота тірсек, қыл сағақ сандал керім.

Ақан сері Құлагерді құшып, қатты құлады. Жақсы жігіт, ақылды әйел, әдемі қыз, адамның кәрілік пен жастығы, өмірдің қызуы мен қызығы тербеген ақпейіл Ақын адам жасаған жамандық құдығының қара батпағына қорғансыз жанын кірлетті.

Сері Ақан әншілік өнерпаздығының үстіне үлкен лирик ақын. Оның
ХХ ғасыр басында баспа жүзін көрген “Мылтық пен мергеншілік” өлеңі Абайдың “Қансонардағысымен” туыс көрінеді. Аң аңдыған аңшының құмарлығы, сақ қимыл, астарлы әрекетінің аясында шынайы сурет, қимыл-қозғалыс сәттің бар қалтарысы қамтылып түскен өлең.

Мылтық шаңқ еткенде жерді жарып,

Көздеген көп жеріне тисе барып,

Асығып жан-жағына қарап мерген,

Мақтанып бауыздайды қоразданып.

…Қанын сүртпей пышағын қынға салып,

Ақан өлеңдерінде серілік өмірдің сәні де айқын жырланған. Оның “Торыны таң асырып мінген қандай” өлеңінде ғашықтық қызық дәурен, қызды ауылға қас қарая келіп, таң асырып аттанған ер жігіттің желдей ескен көңілі жатыр.

“Торыны таңға байлап мінген қандай,

Үкілеп әсемдетіп жүрген қандай”, –

деп басталған сезім жыры – бозбала дәуреннің қимасы мен қызығының қысқа ғана жырбаяны.

Ақан “Адамның біліміне ақыл серік” дейді, үйде құр отырма, талап қыл, ойыңды жұмса, тұрмысыңды түзе дейді.

А. Жұбановтың Ақан серінің ұлғайған шағындағы өнерпаздық күйін ашуында Ақанның ақындық алымының бір қырын және байқаймыз.

Мұндағы ақын термесінің сазы мен өлең құрылымы, ән өлеңдері жаңа бір түрді, Ақан ашқан түрді меңзейді.

“Жасы алпысқа келгенде де Ақан ән салуын қоймады. Бұл кездерде жас шағындағы өлең-әндерінен басқа тақырыпқа көшеді. Бұрынғыдай шырқап салатын дауыс күші де әлсірейді. Сондықтан ба, Ақан ақын насихат, толғау сияқты сөздерді термемен айтады. Бірақ Ақанның термесі біз білетін жыраулардың төкпе жыр музыкасына ұқсамайды. Оның термесінің өзі құрылыс, ырғақ жағынан бір төбе болып тұрады.

деп басталатын сөздермен, мелодияның аса кең емес, шамалы көлемде болып, орындаушыға жәйлі терме кетеді” [70, 80 б.].

Тегінде сал-сері шығармашылығы халықтың дәстүрлі үлгі-өнеге үйрету мектебінің бір арнасы.

Көкбай ақынның “Салдарға” деген өлеңіндегі жадағай қызық қуған желөкпе, парықсыз қаңғыбас – бір бөлек.

Көкбайдың өлеңінде салдардың арғы астары айтылмаған сырт кейпі ғана бар.

Бояулы ер, түлкі тымақ, ақ үзеңгі,

Көк белбеу, саптама етік, шапан өңді.

Мал бағып, еңбек етпей, ат сабылтып,

Құдайдың қас әуресі таптың нені.

Сал әуре қыз-келіншек басын сүйеп,

Үкіден бастарына таққан шені



Оқу мен өнер білім жұмысы жоқ

Сергелдең серіліктің бар ма жөні.

Жас күнде оқу оқып, білім алсақ,

Таусылмас қазынаның болар кені.

Өткізген жас өмірді босқа жатып,

Ал, салдар, бірінші рет көрдім сені [74, 308 б.].
Көкбай сөзінің астары мынадай. Ақын бұрынғы дәстүрлі өнердің ендігі күнде кәсіп болмасына меңзейтіндей. Жалпылдап, өнерге сүйенбей, көпке еріп нан жеп жүрген жайдақтарға айтқандай.

Ал Сал-сері – шын мәнінде халық сүйген өнерпаз,елдің қадірлі, керек адамы болатын. Олардың бір бойында ақыл-парасат та, күш-қайратта, әдемілік, тектілік те, саусағы майысқан шеберлік те, қалт еткенді қағып түсер ептілік-мергендік те жетіп артылатын.

Сал-серілердің сырт бітімі, болмыс табиғаты өз өлеңдерінде көп ашылған қазақтың әйгілі Жаяу Мұсасы “Ақ сисада”:

– Мен айтсам, параңды айттым тілім ұзын

Балуан Шолақ:

… Мен-Шолақ он сегізде өнер тапқан,

…Өнерпаз атқа мініп неге керек,

Ұшырдым тақтайларын төртке бөлек, – деп шырқайды [38].

Иманжүсіп:

Екі жағы дарияның қалың шұбар,

Көк мойынға үкілеп тақтым тұмар.

Бір түстеніп аттанған аулымның

Қыздары болушы еді маған құмар.

– Ішім өлген, дүние-ай құр сыртым сау,

Сал-серілер – ХІХ ғасырда қазақ даласының әр аймағында өзіндік ән мектебін қалыптастырған, ғасырдан ғасырға кетер дәстүр жасаған халық мәдениетінің біртуар саңлақтары.

Арқа, Жетісу, Батыстағы ән дәстүрі – күні бүгін сақталып отырған ұлы өнер. Арқадағы ән өлең ерекшеліктерінің бір қырын Ахмет Жұбанов Естай ақынға қатысты тұста және бір былайша түйіндеп, түгендейді: “Естайдың Біржан мен Ақанды көруі, бірге болуы, олардың орындарын есітуі, әндерін үйренуі үлкен мектеп болды. Ол мектеп Естайдың ән шығару әдісіне әсер етті. Байқаған кісіге Естай әндерінде Біржанның да, Ақанның да әуендері сезіледі, шалқыған кең тыныс, куплеттік өлеңнің схемасының әлде “шығуға жайылу”, кеудеден кем соқпайтын, аса дамыған қайырмалар, сөз мәні мен ән мазмұнының қабысып жатуы, демократиялық арқау тағы тағылар қағидаларының дәстүрінен көшкен деуге болады” [70, 267 б.].

Ахмет Жұбановтың әнді тек сазы, күйі жөнінен емес, ән өлең есебіндегі өзгешеліктерін түгендеп, теріп отырып зерттеу үрдісі – ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясының, қазақ өлеңінің мың бұрам сұлулық сиқырын өнерсүйгіш сезімталдықпен аулау.

Ол Ақан әндеріндегі лириканы музыкаға қосақабат сөзден де табады.

Әннің өзгешелігі, өтімі нендей сыр, сиқырға тұнғанын дөп танытады.

“Көкжендет” әні “адам жанының жырын жырлайды”. “Себеп құс болғанымен, ән тынысы кең дария, оның ішінде көп ойлар, арландар бар сияқты”.

“Сарымойын” – “өлшеуі анық, мелодиясы өткір, көбіне сөздің бір буынына екі нотадан келіп отырады”.

Біржанның әндері Ахаң талғамында: “Көктем желіндей сүйкімді, жұмсақ, терең жүректен шыққан. Мұнда әншінің образының сәулесі, әділдік, көпке бірдей жарық іздеген адамның арманы... бәрі де бар; басынан аяғына дейін сазды, өте байсалды екпінде жүретін, үлкен адамгершілікке, азаматтық лирикаға толы; Біржанның сал деген атына сәйкес келеді” [70, 43 б.].

А. Жұбановта “төбеден түспей”, “шыңға өрлеген дауыс күні” дегендей тапқыр, шешен, музыка тілімен ұғындырғандай жанды оралымдар, “әннің кеудесі, ән құрылысы, бұрмасы, әннің шөгіп жетуі” сынды ән өлең, ән өнердің жаратылысын айнытпай ашқан тамаша тіркес, ұғымдар, сазгерлік сауаттылықтан туған термин мәнді атаулар мол.

Ол Мұхиттың, Жаяу Мұса, Ыбырай, т.б. әнші-ақындардың қазақ өнеріндегі дара дидарын тастан қашап ойған мүсіндей анық айғақтады. Абай әндерінің алысқа тартар жұмбағын ашты.

А. Жұбанов ақын, әнші дегенді бөліп атап отырады.

Сал-серілер шығармашылығын зерттеу кейінгі кезде Е. Тұрсынов,
С. Негимов, Б. Әбілқасымов, Ш. Керімов, т.б. ғалымдар еңбектерінде жалғасын табуда. С. Негимовтың “Өнерпаздық өрнектері” [75] еңбегі бұрынғы зерттеулерде қағаберіс қалған өнерпаздар шығармашылығын әдебиет тарихына қосуымен, қайсыбір “белігілі жайдың” беймәлім қырларына байлауымен құнды.

Кейінгі олқымыздың орнын толтырып жатқан уақыттағы ел аузынан түспей келе жатқан сондай саңлақтың бірі – Сегіз Сері.

Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Мұхит, Иманжүсіп, Балуан Шолақ, т.б. көптеген әнші ақын, сал-серінің шығармашылық мұрасы белігілі бір дәрежеде айқын, анық. Зерттеліп, зерделенді. Ақан серінің “Құлагер”, Біржанның “Жанботасы” мен “Теміртасына”, Ыбырайдың “Гаккуіне”, Балуан Шолақтың “Ғалиясына”, Жаяу Мұсаның “Ақ сисасына” ешкімнің дауы жоқ. Өз еншілері Сол тұрғыда, шығармашылық мұрасы әдебиет тарихына, ән тарихына соңғы кезде ғана енген Сегіз Сері шығармашылығынан біраз ғана мәлімет беріліп отыр.

ХІХ ғасырдағы қазақтың әйгілі серісі, әнші, ақын, композитор Сегіз Сері – Мұхамедханафия Баһрамұлы Шақшақов туралы соңғы 20 жылдай уақыт көлемінде аз айтылған жоқ. Ән мұрасы, шығармашылық ғұмырбаяны халқымыздың өнерпаздың тарихынан ұзақ жылдар бойы түрлі себептермен қағаберіс қалып келген Сегіз жайлы ғалым Төлеш Сүлейменов, жазушы Нәбиден Әбутәлиевтер жеке жинақтар шығарды. Белігілі өнер зерттеушілер, әдебиет мамандары, тарихшы, ақын-жазушылар І. Жақанов, Б. Тоғысбаев,

Сегіз серінің шығармашылық мұрасы сан жағынан келгенде баспа жүзін көргені бар, қолжазба күйінде жатқаны бар өлең-толғау, жыр-дастандары әлденеше мың жол дүние.

Сапа жағынан келгенде былайда ұзақ, бірсарындылау қабылданар өлең-толғаулардың ар жағына тартып әкетер, ойға батырар салмағы, сезімге шомылдырар шуағы мол. Сегіз Сері табиғатында сұлулыққа іңкәр, құштар, әдеміні қырғидай қырдан шалатын талғамның иесі. Ақынның көркемсөздегі мүмкіндігі ұшан-теңіз.

Сегіз ақын түрлі аңыз-әңгімелерді қиссаға айналдырып жыр тілімен сөйлетті. Өз жанынан дастандар шығарды. Замандастарының жеке бас қасиеттерін көтеріп, немесе кемшілік, пендешілігін аямай түйреп арнау өлең шығарды. Өмір иірімдеріне ойлана қарап отырып, тіршілік жұмбағының шешіміне шақырар, дүниенің қарама-қайшылығынан туған, опасыз жалғанның “опалы” тиянақ-тірегін, шартын түгендеген толғау, термелер туғызды.

Сегіз Сері жайлы біршама деректі, бірнеше шығармасының толық тексін Мәди Болатовтың ҚРҰҒА Әдебиет және өнер институтының қолжазба бөліміне өткізген (08.V.78) № 863 папкадан (1-10 дәптер) табуға болады.

1976 жылы Мәди Болатов ҚҰҒА Әдебиет және өнер институтына хат жолдап, 18 парақ – 36 бет өлеңін жіберумен қатар, кім екенін анықтап беріңіз деп өтініш айтады. “Сегіз Сері секілді тілге бай, сөзге шешен, ақын, әнші (ірі композитор), әрі жетім-жесірге ел қорғаны болған адамның аты тұншығып бүркеу астында қалып, қазақ тарихи әдебиетінен өз орнын ала алмай келе жатқаны таң қалдырады” [75].

Сонан соң қозғалыс басталғанын айтып, қолындағы дүниелердің түп-төркінін баяндайды.

Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы “Сунақата” совхозының “Екпінді” бөлімшесінде тұратын 86 жастағы қарт, руы Балталы Найман, Төлеген ұлы Бекен деген кісіден алдым дейді.

Бағаналы Найманның Тоқболат тайпасына жататын Сарыаталық деген кісіден бес бала: Тілеке, Бердіке, Құлеке, Сеңгірбай, Кенжебай тарайды. (Құлеке нәсілінен Елғон мырзаның қызы Ырысбике туады. 1838 жылы Сегіз сері үйленген. Мұстафа, Мұсайым, Құнәфия дейтін балалары болған).

Құлеке нәсілінен. Жандәулет баласы Қалманбай шығады. Қалманбай тарихи кітаптарға, ертегі-аңыз, ауыз әдебиетін қазақ шежіресін жинақтаған адам. Сегіз сері – Қалманбайға жезде. Ырысбике аталас апасы. Қалманбай хат танып, оқи білген. Бір адамын арнайы Сегіз балаларына жіберіп, оның өмір тарихын, өлеңдерін, нақыл, мәтел, өнегелі сөздерін, жұмбақтап жазған өлеңдерін, толғауларын, шығарған әндерінің сөздерін, шығарған қисса-дастандарын, Сегіз туралы мағлұматтарды көшіртіп алғызған екен (Бұл дерек жарияланған басқа материалдарда айтылмайды – Қ.М.).

Жандәулет ұлы Қалманбай туралы бір дерек – Ә.Тәжібаевта [71, 78-79 бб.]. Шәді төреге “Шаһнаманы” қазақшалатқан “Мен Қалманбай жинақтаған мағлұматтардан алып, тіпті қызыққандығым сонша, бірер жылдан кейін көптің жиналған жерінде Сегіз сері шығармаларын жатқа айтатын болдым”, – дейді екен Бекен қария.

Сегіз сері туралы Мәди Болатов: “Нақыл, мәтел, өнегелі сөздері, жұмбақтап жазған өлеңдері, толғаулары ән сөздері, ол шығарған делінген қисса, дастандары толық болмаса да, әркімнің қолында бөлек бір шумақтары, яки үзінді кездеседі. Бір кездерде Сегіз шығармалары ауыздан ауызға айтылып, елге кең тараған болса, бұл күндері ұмыт болып барады” деген алаңдаушылық білдіреді.

“Сегіз серінің менің қолымда – біраз жинақтары бар. Анық ашып айтқанда, тетрадь қағазымен есептегенде 150 парақ, 300 бет сөзі және өлеңдер жинағы бар. Осының ішінде, Сегіз сері ауырып, төсек тартып жатқанда шығарған толғауын әркімдерден көріп жүрмін 20-30 жолдан артық емес. Ал менің қолымда осы ауырып жатқандағы толғауы 350 жолдан асып, 400 жолға тақап қалады (Бірақ бұл толғауды біз таппадық – Қ.М.).

Мәди Болатовтың жолдаған жазбалары күн өткен сайын танымдық құны өсе түсер деректер. Сегіз Сері жайлы кейінгі зерттеу, жарық көрген жинақ авторларының кәдесіне жараған мәлімет, айғақтар.

Әлкей Марғұлан “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырының көпнұсқалылығына қатысты зерттеуінде Сегіз Сері жайлы құнды дерек келтіреді.

“Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырының бір әдемі нұсқасын қағаз бетіне түсірген – атақты Сегіз Сері (1808-1854). Ол ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жасаған атақты сері. Туған жері – Обаған төңірегінен, ажамайлы керейлерінен, қыстаулары Маманай орманының іші. 12 жасына дейін ауылдағы мектепте оқып, содан кейін Омбыдағы Азия мектебін (Азиатская школа) бітіреді (1828). Осы жылдары Омбыда отырып “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырын жазады.

Бұл жырды Сегіз Сері Торғай өлкесіне саяхатқа шыққанда өзімен бірге алып жүріп, шежірены, жырды көп жинайтын Ахмет Жантуринге тарту етіп беріп кетеді. Кейін ол жыр Ахмет Жантуриннен В.В. Григорьевке ауысып, одан Н.И. Ильминскийдің қолына түседі. Бүгінде жыр сол Ильминскийдің топтауында, Татар республикасының архивінде сақтаулы тұр. Өткен дәуірлерде бұл жыр Қазанда талай рет басылып шықты (1878, 1879, 1890, 1894, 1896, 1905, 1909 жж.), оның қысқаша аудармасын А.В. Васильев “Торғай” газетінде жариялап шығарды. Сегіз Сері нұсқасында айтушының тілі жақсы, бейнелері әдемі, эпикалық кең тынысты болып шыққан. Жыр:

деген сөздермен аяқталады. Жырдың соңы Аягөз бойында айтылатын нұсқадағымен бірдей, тек қысқартылып берілген [204, 331 б.].

Ғабит Мүсірепов “Ұлпанда” Сегіздің өмірде болғанын тастай тұжырымдап айтты. Әдебиет жанашырлары, өнер жоқшылары Қоғабай Сәрсекеев, Ілия Жақанов, Бек Тоғысбаев, Рақымжан Отарбаев Сегіздің қилы тағдырын оймен, сезіммен бөлісті. Тарихшы ғалым Исатай Кенжалиев зерттеулері негізінде Сегіз серінің Исатай – Махамбет қозғалысына қатысы жайлы қорытынды, кесімді пікірлер айтуға мүмкіндік туды. Алғашқылардың бірі болып Сегіз Серіні көркемсөз әлеміне қайта алып келуге үн қосқан Есенкелді Жақыповтың еңбегі де елеулі. Сонау әріден Сегіздің ән мұрасының, әдеби мұрасының, жалпы шығармашылық мұрасының бүгінге өлмей жетуіне себепкер халық арасындағы өнерге жақын, сергек, сері жандардың еңбегі тіптен өлшеусіз. Профессор Ханғали Сүйіншәлиев Сегіз Сері мұрасын жоғары мектептің “ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиет курсының” бағдарламасына енгізді.

Сегіз сері жайлы, “Қыз Жібек” қиссасының ол жырлаған нұсқасы жайлы әдебиет зерттеуші, фольклоршы Сейтқали Қарамендин тың ойлар айтты. Мәселе қойды. “Қыз Жібек” жырының Сегіз сері шығарған нұсқасының әлі күнге дейін жарық көрмей, М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазба бөлімінде он төрт жыл бойы жабулы қазан күйінде жатқанына кім де болса қынжылса керек” [48].

Сегіз сері өмірі мен шығармашылық мұрасы жайлы мейлінше толымды мәлімет беруге негізделген, ақынның қалың жұртқа бейтаныс, беймәлімдеу қалып келе жатқан тұлғасын ашуға көп септігі тиіп отырған, ауыз толтырып айтуға тұратын еңбек жазушы Нәбиден Әбутәлиев пен ғалым Төлеш Сүлейменовтің “Сегіз сері” жинақтары.

Нәбиден Әбутәлиев көп жылғы ізденіс еңбектің тоқетер түйіні іспетті мынадай мәселе қояды. “Сегіз серіні сөз еткенде айтайын дегеніміз

Төлеш Сүлейменов Сегіз сері жайлы кітап жазу мақсатын былай түйіндейді: “Сонымен Сегіз Шақшақовтың өміртарихын және оның әлеуметтік ой-тұжырымдарын дұрыс түсініп, жан-жақты қамтып баяндау үшін кітапты негізгі үш тараудан құрдық. Сөйтіп өнер иесінің балалық шағына, қашқын болып жүрген кезіне, патшадан кешірім алып, туған жерінің аясында кешкен ғұмырына көңіл аудара отырып, Серінің әншілік, ақындық ән шығарушылық қабілетіне зер салдық. Ел қорғаны болған батырдың бейнесін жүйелі түрде сипаттадық деп ойлаймыз”, – дейді [76, 8 б.]. Расында да Төлеш Сүлейменов сол бір аласапыран, алақұйын ХІХ ғасырдың бел ортасындағы қазір жасқанбай айтуға болатын ұлт-азаттық қозғалыстардан Сегіздің сырт қалмағанын нақтылы деректермен баяндайды. Әсіресе Исатай-Махамбет пен Сегіздің арасындағы таныстық, достық, сыйластық, бірмақсаттылық жайы көп айтылады.

Ғалым Төлеш Сүлейменов 1960 жылдары Сегіз жөнінде мақала жазған.
30 жылдай уақыт бойы қайсыбір ешкім көңіл бөлмеген жайларды қамти отырып материал жинайды. 1991 жылы “Өнер” баспасынан “Сегіз сері” атты жинақ шығарды. Сегіздің өмірі, көпшілік ән өлеңдерінің тексі берілген туу, сақталу тарихы сөз болған, дәлел-дәйегі мол еңбек. Кітаптың жазылу барысында қыруар дерекке ден қойған, сілтеме жасаған. Мұның өзі Сегіз жайлы ізденіп жүрген, бір дүние табам, айтам, шығарам деп жүргендерге көп көмек. Шығарманың танымдық, тәлімдік, қайсыбір тұстағы тарихи – ғылыми құндылығы бір басқа. Мұнда Сегіз өмірінен сақталған дерек-әңгімелер, шығармалардың тууына себеп болған, негіз болған түптөркін жайлар аса мол. Әрі жатық әңгіме баяндау, әсірелене отырып, әсерлендіре отырып айшықтау, сипаттау басым. Эстетикалық әсері мол эсселер десе болар.

Нәбиден Әбутәлиев Сегіз серінің бірнеше шығармасының толық тексін өз жинағында берді. Көпшілік шығармадан үзінді келтірді. Сегіз сері жайлы жазылған дастандарды атады. Бұл кітаптың Сегіз серінің өмірі, шығармашылық мұрасы жайлы орнықты, толымды, жүйелі пікір қалыптастыруда қосқаны көп. Нәбиден Әбутәлиев Сегіз шығармаларын күні бүгінге шейін газет-журналдарға жариялатып келе жатыр.

Мұхамедқанафия 6 жастан оқи бастаған. Әуелі ауылдағы молдадан 2 жыл оқып, кейін Болатнай деген жерден мұсылманша медресеге барады. Оқып жүргенде ата-анасы қайтыс болады. Бірге туған ағасы Көрпеш пен жеңгесі Айымжан Сегізді Қызылжар қаласындағы мұсылманша медресеге апарады. Сегіз зерек, көп біледі. Қайта-қайта сұрақ қойып, мұғалімдердің тынышын ала берсе керек. Ағасы бұл оқудан шығарып алып, Қызылжардағы 2 жылдың орыс школасына береді. Баһрамның Омбыда тұратын туған ағасы Сексен (1779-1878) Сегізді қолына алып, сол Омбы қаласындағы офицерлер дайындайтын
5 жылдық (Сибирское войсковое училище) оқуға береді. Бұл училищені
1835 жылы Сегіз сері 17 жасында үздік бітіріп, офицер алады.

Омбыдағы Сібір генерал-губернаторы Горчаков Сегіз Серіні жазалаушы отрядқа басшы етіп тағайындау жөнінде бұйрық шығарарда “мен халқымды қорқыту үшін оқыған жоқпын” деп келісім бермейді. Қысым көрер болған соң Бағлан ұлы Нияз серіні ертіп қазақ сахарасына қашып кетеді. Оларды ұстауға

Сегіз бен Нияз Омбы қаласынан шыққан соң көлденең Есілдің күнгейі жақ бетін жайлап отырған керейлердің қалың орманды, тоғайды паналап тығылады.

Салқынкөл деген жерде 9 полицей, 4 қоршауға алады. Қуғын күшейеді. Енді Сегіз бен Нияз сыртқа, Сырға қарай сытылып шығып кетеді.

Сарысуды бойлай отырып, Қызылжыңғыл, Телікөл, Айнакөл, Ащыкөл бойларын жайлаған Бағаналы, Балталы және де Қоңырат елі мен Кіші жүз Әлімұлының елдерін аралай жүреді.

Сегіз 1835 жылы, жаз айының ішінде қасына Нияз серіні ертіп, Кіші жүз Әлімұлының жеріне өтіп, алты шекті еліне жататын Назар, Шүрен елдерінде болады. Ақбұлақ өзенінің тоғайын мекен дейді. Бұл мәліметтер Мәди Болатов жазбасынан алынды. Ол Сегіз серінің болған жерлері, кімдермен кездескені, қайсыбір шығармларының туу тарихы жайлы көп әңгімелейді. Бұл мәселе Сегізге қатысты дерек жиып жүрген, пікір айтқан зерттеуші, жазушылардың барлығы да ат басын бұрып, арнайы тоқталып толықтыра, кеңіте түскен жай.

Жалпы,

деп ән шырқаған сырлы өнерпаз. Сегіз серінің өмірбаян деректері, белігілібір шығармасының туу себептері, сақталу, таралу жайынан мәлімет, әңгіме аз емес. Ендігі шаруа Сегіз шығармаларының көркемдік сипаттамасы: түр, жанр жағынан, өлең теориясы тұрғысынан талдап; басты сарындар төңірегінде топтастыра отырып тұжырымдау, жүйелеу.

Сегіз сері шығармаларының дені – ғашықтық жайы басым айтылатын қисса-дастандар, ән-өлеңдер. Бірақ Сегіз серіде азаматтық үн, әлеуметтік сарын, заманға, қоғамға ашынып, ащы айту, айғайлап айту жөнінен де мін таға алмаймыз. Сегіздің шығармаларынан біз өзімізге тарихтан аты белгілі көп тұлғаларды көреміз. Исатай, Махамбет, Үбі, Есеней, Жәңгір, Шомбал, Жолымбет, Шман, Нияз, Есет, Көтібар, Арыстан, т.б.

Оның көп жырлаған, көп тоқтаған жайының бірі – әйелдер. Олардың мінез-құлқы, сырт сұлулық пен жан тазалығы, ағайын арасындағы орны, ата-баба дәстүріне адалдығы, т.б. Бұл тақырып – қазақ әдебиетіндегі ежелгі тақырыптың бірі. Жақсы әйелдің ер азамат тіршілігінде алар орны жайлы жырау бабалар көп айтты. Ауыз әдебиетінде, халық эпосында әйел бейнесі сан қырынан көрінді.

Сегіз серінің қас-қағым сәттен ғажайып әсер тапқан сұлулық жасаған көңіл-күйі, сезім сырлары жан әлдиі – лирикасы өзгені өз сиқырымен баурайды. Сегіз мұрасынан арғы-бергіні бір-ақ ауыз сөзге сыйғызған қанатты тіркестерді, қып-қысқа өлеңге бақиды сыйғызған, өмірді тұтас кіргізген шешендік түйіндерді де көп табамыз.

Сегіз Сері адам жалғыздың жан күйін жеткізуге шебер. Ал адам мен орта, қоғам мінезі, дәуірдің саясаты жөнінен ащы, айғайлап айтуында да мін жоқ. Көп шығармадағы ащы мысқыл, уытты мін-сын Сегіз шығармашылығының сатирамен туыс тұсы.

Сегіз серінің көпшілік өлеңі тәрбиеге тартып жатқан, ізгілікті үндеген насихат, өсиет, өнеге түрінде келеді.

“Ерге сын” толғауы – жігіттерге арнау. Екі сөйлеме, тоқтамды бол, бос күлкі, өнерсіз жүру, өсектен сақтандырады. Пайдаңды тигіз дейді.

“Дүние-ай” термесі саналуан теңеуге толы. Байлауы жоқ дүние, алдамшы жалғанның қызығы мен шыжығы, астан-кестен арпалыс тірліктің мың өшіп, мың тұтанған сәуле жарығы, ағыны қатты өмір дарияның буырқанып, бұлқынған сәті мен тып-тымық, момақан күйі алма кезек алмастыра, салыстырыла келеді.

Адамзатқа дүние

Алғашыңда айдайсың.

Бастан өтер кезіңде

Қараңғы терең сайдайсың.

Небір кереғар құбылыстың басын буған тіршіліктің ұлы үйлесімі жайлы аса шебер, аса шымыр шыққан шығарма.

Сегіз сері халықтың шешендік өнерін дамытушы, ұштай түскен сөз зергері. Оның тіршілік пәни жайлы толғаулары небір отты тіркеске, нақыл сөзге, шешендік ой ағым түйіндеріне кенде емес. “Түйе үстінен ит қабар, арам пиғыл жаманды”, “Көлік етпе жылқы деп, жүрісі өнбес шабанды”, “Ер көңілі аш болған”, “Жігіттің тұсындағы асқар белі”, “Ұстаның көрігіндей гүріл қағып”, “Арудай әсем еркелеп, мың бұралған Ақбұлақ” сияқты орайы келген, орнымен айтылған теңеу сөз айшығын Сегіз серінің шығармасынан көп кездестіреміз.

“Ақбұлақ” өлеңі табиғат сиқырына бас ұрған ақынның сезім шалқары. Аса сұлу өлең. Сылдыраған сұлулық келісімі. Сұлу судың әсем қозғалысы, Қимас мекен. Жайлы жаға. Адам баласының алыпқашқан көңілін арнасына түсіріп, жанын тыныштандырар табиғат құдіреті.

“Орал тау” өлеңінде Оралдың географиялық тарихи орнын былайша келтіруінде Сегіз серінің білім-білігі де байқалып жатыр:

“Бітеген екі құрлық ара жігін”.

“Бұғыбай батырға сәлемінде” Сегіз мынадай теңеулер табады:

Естуші едім Бұғыбай,

Қиындықты көрген деп,

Айсыз, меңіреу түндерде,

Жол табатын мерген деп.

Сегіз сері – көңіл күй сәтін, адамның түрлі жағдайдағы жай-күйін сол қалпында өзгенің жүрегіне қонақтатар шебер.

Ақын жақсымен жолдас бол, өтірікке бой алдырма. Жорыққа шықсаң, жақсылармен ақылдасып шық. Жазықсыз елге ұрынба. Мақтаншақ, өтірік, өсекке құмар болма, жасқаншақ, ез болма, ашулы барқылдақ болма, көп тыңдап, аз сөйле, орынсыз шалқыма, бас құрсаң жайлы бол, сұлуды таңдап сүйіп ал, барымта, ұрлық, дау жанжалдан қаш дейді. Өнер, білім үйрен дейді. Бұл өзі сөз өнерін тізгіндеген арғы-бергідегі айтулы ақын-жыраудың бәрінде дерлік көп айтылатын, халықтың рухани тазалығын сақтап қалу, елдікті ұстап тұрған таза, текті қасиеттерді көтере, биіктете түсу дейтін түпмақсаттан туған, халықтың өзін өзі сақтап қалу инстиктісінен туған құбылыс болса керек. Тұлпарды тай күнінен баптағандай, жас ұрпаққа ғибрат, уағыз айту, үлгі-өнеге көрсетіп отыру біздің бұрынғы өткен бабаларымыз өз еркімен қалап алған парыз, борыш.

Сегіз Сәтбай бидің баласы Иманжан туғанда берген батасында да ең әуелі, бақ-дәулеттен бұрын азаматтық, елдік, халық намысын айтады. Қазақтың қаймақтары атанған игі жақсылардың – ел бірлігін, азаттықты қорғаған аруақты бабалардың атын ауызға алады. Бұл Батада қазақтың ел қорғаған батыры, сөз шыңдаған шешені бірі қалмай түгел аталады. Төзімді, сезімді, намысқой, сабырлы, қажырлы, қарулы, алымды, азулысы – бәрі-бәрі өнеге етіледі. Солардай бол деп, тілек айтылады.

“Сегіз серінің ғақлия сөзі” дейтін шешендік толғау да өмірдің тиянағы мен тайғанағы жайлы сөйлейді.

… Бәйтерек сабау көрінер

… Арғымақ өсіріп не керек?

“Замана” толғауынан Бұхар, Шортанбай, Дулат сарынын көреміз.

– Мырзалардың көңілі жай,

Ішкендері қант пен шай.

Соңынан халқын ерте алмай уайым жеген көсем, көпке сөзін өткізе алмай дал болған шешен, бектен аса алмай бұққан би, тарыққан батыр.

Сегіз сері өлеңдері ұлт-азаттық қозғалыстар заманының белгілі бір кезеңдегі қалпы жайлы шындықты аша түсуге себепкер. ХІХ ғасырдың бел ортасындағы беймаза шақтың көкірек құрты – қасірет дерті Сегіз өлеңдеріне түсті. Алды тұман, арты күмән, дүрбелең уақыттың – Шортанбай мен Дулаттың зар заманының, хан Кененің тар заманының қасірет күйі, уы, зәрі Сегіз толғауларын да шарпыды.

Орыс алып Еділді,

Мекені көптің тарылды.

Қазақ пен ноғай зар жылап,

Екі жаққа жарылды…

Оның ұлт-азаттық сарынды ту еткен, жаугершілік заман рухын түсірген өлеңдері дәл Махамбетше асқақтап, айбындап айтылмаса да – өткір, таусылмайтын ұлы арманға толы.

Сегіз серінің батырлары – халық батырлары. “Жарлыға теңдік күнді әперем деп, әскер жинап, шатыр тіккен, азаттықтың жасыл туын көтерген” ерлер.

Ұлт-азаттық қозғалыстар қазақ тарихында аз емес. Соның әсіресе өршіген жалпыхалықтық ұлы қозғалысқа айналған кезеңі – ХІХ ғасырдың бел ортасы. Сегіз серінің шығармашылық мұрасына, өміріне тоқталуда оны өзінің осы бір алапат заманынан тыс алып қарау, еш мүмкін емес. Сал-сері деген қазақ ұғымында сұлу құшып, сәнмен топ құрап, серуен-сайран құрып жүретін, халықтың сұлулыққа, мәңгілікке құштар жүрегінің қалауы – идеалы болса, Сегіз серінің кезеңі қазақ өнеріне ол ұғымнан әлдеқайда күрделі, кереғар өлшемдер сыйып жатқан, мазмұн-мән жағынан мүлде бөлек із қалдырған өнерпазды әкелді.

Сегіз серінің “Үбі батырға сәлемі”, “Көтібар батырға жоқтау”, “Бұғыбай батырға сәлемі”, “Туған еліме”, “Қыз сипаты”, “Қашқын келбеті”, “Ер Исатай”, “Исатайға жоқтау”, “Өкініш”, “Жәңгірдің он екі биіне келеке”, “Шомбал биге айтқаны” дейтін шығармаларын Исатайдай, Үбідей, Бұғыбайдай, Көтібардай батырлардың халықтық сипаты, ел үшін жан беріскен күрес шағы аса шешен, аса көркем, аса нанымды баяндалады. Ұлықтарға мін, сын айтуда алдына жан салмайды.

Әспембет би – ылаң

Шман төре – шаян

Қарауылқожа – қабан

Егіз қарсақ болғанда,

Балқы – түлкі

Жетуінің жемінде елдің мүлкі…
“Жол тонаған ұрыны

Он екі төбет қорғайды”, –

деп, Жәңгірді жол тонаған ұрыға, оның он екі биін төбетке теңейді. Ұсқынсыз кейіпкерін әр қырынан келтіруге, есте қалар өшпес суретпен орнықтыруға тым шебер. “Жыртқыштарға қатты ұқсар, жем іздерде келбеті” сияқты жолдар – құлқын, мінез, пиғыл, сырт пішін біртұтас сыйып тұрған ұтқыр, тапқыр өлшемдер.

“Дайындық” өлеңі ұрыс, жаумен, қақтығыс, шайқас жайын баяндайды. Отаршылдық езгіге қарсы тұрған жыр-толғаулар қатарына жатқызуға болады.

Тастай қашқан дұшпанның

Қаруын түгел жинатып,

Қолға түскен жендетін,

Тергеуге алдың қинатып

Айналып дұшпан келер деп,

Зеңбірек сүйреп төнер деп

Үңгірлерге көп бекіндік,

Жазықта жүрсек көрер деп.

Сегіз серінің аса көп барған, ар жақ – бер жағын түгендеген жайының бірі – әлеуметтік теңсіздік мәселесі. Отаршылдыққа наразылық. Сегіз сері хан –төре, би мен бек халқына қайтсе жақпақ дегенді көп айтады. Қатты айтады. Әлеуметтік үні ашық естілген Сегіз серінің алғашқы өлеңі – “Горчаковке”. Бұл шығарма негізінде жазалаушы отрядқа бар деген нұсқауға қарсы туған. Сол қарсылыққа жас офицер жігіт халық мұңын, сол кездің саяси ахуалына, отаршылдық саясатқа, замананың беталысына өз көзқарасын қоса сөйлейді.