362
балаларының ерекшелiктерiн, қандай iске бейiмдiлiгiн дамытуға тырысып, ерте
аңғарып, ән мен күй өнерiнен бейiмi болса, өнер қуған сал-серiлерге, үй
шаруасына бейiм болса, үй шаруасының тiзгiнiн берiп, сөз ұғарлық ойы болса,
жақсыларға жанастыратын. Ал қыз абыройы – отбасының, елдiң болашағы,
босағаның берiктiгi. Қазақ қыздың жолы жiңiшке" деп бекер айтпаған. Осындай
ұл мен қыздың тәрбиесiне қазақ халқының тек жеке отбасы ғана емес, бүкiл
ауыл аймағы, әулетi жауапкершiлiкпен қараған. "Қызға қырық үйден тыйым",
"Ұлға отыз үйден тыйым" демекшi, ұлға да, қызға да айтар сын аз емес.
Әр отбасы ұлы мен қызына салт-дәстүрдi, жетi атасын бiлудi үйреткен.
Ата-ананың қанша баласы болса, әр бала ата-анаға өзiнше қымбат.
"Алуан-алуан жүйрiктiң әлiне қарай шабатынын" ең алдымен, атасы мен
анасы бiледi. Тарихқа көз салсақ, халқына қорған, елiне басшы болар азамат
өсiрiп, төңiрегiне аналық мейiрiмiн төгiп, ел анасы атанған аналар аз ба?
Домалақ ана, Қараша ана, Мұрын ана, Дәулет бике, Қарқабат ана, Қызай ана...
секiлдi көптеген аналарымыз елiне тұтқа боларлық ұл-қыз өсiрiп, бiр ру-
тайпаның атын иеленiп, өнегелi iстерi аңызға айналып, бүгiнге жетiп отыр.
Сондай-ақ, кешегi Түркi қағанаты заманында түрiк әлемiне Күлтегiндей
батырды, Бiлге Қағандай дананы сыйлаған ананы халқы хан көтергендей ақ
киiзге отырғызған, ардақтаған.
"Ана мен әке өздерiнiң үлгi-өнегелерi, гуманистiк белгiлерi арқылы
әдептiлiгiмен, өнерпаздығымен, бiр-бiрiне деген өзара достық қарым-
қатынасымен, ерен еңбегiмен балаларына үлгi-өнеге көрсете алады. Егер
оқушы маманданған ұстаз десек, ата-ана – өздерiнiң өмiрлiк iс-тәжiрибесi
арқылы тәрбиелiк iс-әрекеттерiн қалыптастырған ұстаз. Ал, ұстаз өз iсiнiң
шеберi, бiлгiр адам болуы қажет" деп толғанады ақын.
Бала тәрбиесi – игiлiктi iс. Берерi де, сұрауы да, жемiсi де мол тәрбие
саласының ең өзектiсi. "Шебер ұстаздан – тәрбиелi шәкiрттер" деп айту өте
орынды. "Бала үшiн жай нәрсенiң өзi де жаңалық. Бұлар – құмарпаз, әуесқой,
тынымсыз зерттеушi".
Ата-аналары балаларын өнегелi сөзiмен, жеке басының тәрбиесiмен
тәрбиелейдi. Бала әр нәрсеге сенгiш, тез қабылдағыш, елiктегiш келедi. Әр бала
сипағанды, жылы сөйлегендi, аялағанды, еркелеткендi, ертегi әңгiме
тыңдағанды, ойын ойнағанды ұнатады. Бұл– баланың бойындағы үлкендерден
ерекшеленiп тұратын негiзгi қасиетi. Бұл қасиеттер тек балаға ғана тән. Өйткенi
бала сезiмi– пәк. Баланы перiштеге теңеу осыдан шыққан ба деген ой келедi.
"Бала тiлi– бал", "Балалы үй– базар" деген мақалды халқымыз өте орынды
айтқан. Баланы сипау, аялау, жылы сөйлеу– баланың ақылды, ұстамды,
мейiрiмдi азамат болып өсуiне көп ықпал етедi.
Ал балаға ұрсу және оны балағаттау баланың бойында кек алу,
өшпендiлiк қасиеттердi оятады. Ата-бабаларымыз бала тәрбиесiне құрғақ
ақылдан гөрi үлгi-өнеге арқылы ықпал етудiң жұғымды екенiн және балаға
жора-жолдастарының, құрбы-құрдастарының әсерi мол екенiн айтқан. "Ұлың
өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол"
деп, тәрбиелiк мәнi зор мақал-мәтелдер айтқан. Ата-бабаларымыз бала
тәрбиесiне ерекше назар аударып, "Баланы жетiге келгенше тыйма, жетiден он
363
төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен кейiн құрдасыңдай сыйла" деп,
баланың ой-өрiсi даму кезеңiн ерекше бағалаған.
Ата-бабаларымыз жазу-сызуды бiлмеген кездiң өзiнде де бала тәрбиесiне
ерекше көңiл бөлiп, адам құқығын қорғауды назарда берiк ұстаған. Мысалы,
"Қасымның қасқа жолы" (1511-1518), "Есiмнiң ескi жолы" (1598-1628), Әз
Тәукенiң "Жетi Жарғысы" (1680-1718) сияқты көрнектi заңдардың өзi қағазға
түспеген. Бұл – заңдық құжаттар.
Ата-заңды аттаған азғындарды "етегiн кесiп, елден қу" деген қағидамен
аяусыз жазалаған. Халқымыз ұл мен қыз тәрбиесiне ерекше мән бере отырып
кейінгі ұрпаққа келелі кеңес, өшпес мұра қалдырған.
«Бала тәрбиесi– бiр өнер, өнер болғанда ауыр өнер, жеке бiр ғылым иесi
болуды тiлейтiн өнер. Баланы дұрыс тәрбие қылу үшiн өз тәжiрибесi жетпейдi.
Басқа адамдардың тәжiрибесiмен танысу керек. Бала аурулы, зағип болса,
баладан емес, тәрбиешiден; бала тар ойлы ақымақ болса, бала кiнәлi емес,
тәрбиешi кiнәлi; бала сұлулықтан ләззат ала бiлмейтiн мылқау жанды болса,
бала айыпты емес, тәрбиешi жазалы. "Бала iстеген жауыздықтың жазасын
тәрбиешi көтерсiн" деген иран елiнiң мәтелi шын, дұрыс мәтел" деп
М.Жұмабаев бала тәрбиесiне ерекше тоқталған.
Отбасы – сыйластық, жарастық орнаған орта. Баланың тәрбиелi болып
өсуiне берекелi отбасының әсерi мол. Отбасының әрбiр мүшесi өзара сөйлесiп,
не болмаса ата-ананың, баланың мiндетiн атқару ғана емес, береке – бiрлiк,
сүйiспеншiлiкпен араласса, босағасы берiк, шаңырағы биiк отбасына айналары
сөзсiз.
Ата мен ана – бала тәрбиесiнiң қамқоршысы, өнегесi.
Ата – асқар тау,
Ана – бауырындағы бұлақ,
Бала – жағасындағы құрақ, – деп, ата – ана, баланы табиғаттың тамаша
құбылыстарына теңеген халық мақалына қайран қаласың.
"Тәрбие баламен сөйлесумен, әңгiмелесумен, оған ақыл-кеңес берумен
ғана шектелмейдi, – деген болатын А.С. Макаренко. – Тәрбие тұрмысты дұрыс
ұйымдастыра бiлуде, балаға әркiмнiң өз жеке басы арқылы үлгi-өнеге
көрсетуде. Отбасындағы бала тәрбиесi халық өмiрiмен, қоғамның мақсат-
мiндеттерiмен байланысты болуы керек".
Ата-бабаларымыз баланың дүниеге келуiн ерекше күткен. Балаға
қамқорлық ол дүниеге келмей-ақ жасалған. Мысалы, аяғы ауыр әйелге жерiк
асын тауып жегiзген, ауыр көтертпеген. Жас босанған анаға қалжа жегiзген,
сорпалаған, баланы тiл-көзден сақтаған, өсiп-өнген аналарға баланың атын
қойғызған, тұсауын кестiрген. Бала өсе келе ән айтқызып, домбыра тартқызған.
Жамбылдың жырын, Күләштың әнiн, Динаның күйiн, Әлия мен
Мәншүктiң, Бауыржанның ерлiгiн халқымыз ұрпағына өнеге еткен. Талғат пен
Тоқтардай ғарышкерлерiн, Абай мен Шоқандай дарынды тұлғаларын
тәрбиелеген де халық. Халық тәрбиесi– отбасы тәрбиесiнiң негiзгi бастауы.
Ұрпақтан ұрпаққа сабақтасқан саналы тәрбие жүйесін, ұлт болашағы ұл
қыздарымызға үйретумен қатар тәрбие басы тал бесіктен деген қатаң ұғымды
жадымыздан шығармауымыз керек.
Достарыңызбен бөлісу: |
