Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ

134
35 Алжыған көкек қыста да шақырады.
84-бет
36 Тез табылған нәрсе тез жоғалады.
87-бет
37 Сабыр түбі – сары алтын, асығыстық – 
сайтанның ісі.
88-бет
38 Түйе тұсағанның екі ойы бар.
88-бет
39 Жақсы көрген нәрсеңе жанаса берсең 
қадірі кетеді.
89-бет
40 Бір бардың – бір жоқтығы,бір аштың – бір 
тоқтығы бар.
92-бет
41 Байдың малын байғұс қызғанады.
95-бет
42 Балалы арқар маңырап тұрса,
Баласыз арқар зарлап тұрар.
318-
бет
43 Пұшық мұрнын, пысық ісін жасырмайды.
106-
бет
44 Ақсақ қой жатып семіреді.
106-
бет
45 Жалғыз бие саудырған – құдайдың ісі, 
жалғыз үйді қондырған – қатынның ісі.
107-
бет
46 Жалғыз ағаш үй болмайды,
Жалғыз жігіт би болмайды.
107-
бет
47 Жамандық – аяқ астында,жақсылық – 
ағаш басында.
108-
бет
48 Байға тай мінсе де жарасады.
118-
бет
49 Кедейдің кербездігінен сақта.
113-
бет
50
Биікке ұшқанның биіктен құлауы да 
оңай. Әрі қауіпті: не өліп түседі,не жанып 
түседі.
123-
бет
51 Мал ашуы – жан ашуы.
139-
бет
52 Жылы-жылы сөйлесең жылан да інінен 
шығады.
146-
бет
53 Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді.
146-
бет
54 Қабан шошқа өлгелі жатса да қорс еткенін 
қоймайды.
151-
бет
55 Бақсыны байым бар деме,
Бұқаны малым бар деме.
161-
бет
56 Асықпаған арбамен қоянға жетер.
162-
бет

135
57 Ақсақ құлын ерткен жолаушы алысқа 
бармас.
162-
бет
58 Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме.
166-
бет
59 Бұл әлемге жарық берер Күн мен Ай да өз 
мезгілі жеткенде тұтылады.
167-
бет
60 Ат арыса – тулақ, Ер арыса – аруақ.
192-
бет
61 Тойған адамға тонның қайда қалғаны есеп 
емес.
194-
бет
62 Жанында болса тістесетін,
Алыста болса кісінесетін ағайын.
197-
бет
63 Балта сабынан озбайды.
208-
бет
64 Керуен кері кетерде ақсақ түйе көш 
бастар.
223-
бет
65 Адам үш күннен соң көрге де үйренер.
227-
бет
66 Пілдей алып болсаң да, орынына жұмса 
күшіңді.
277-
бет
67 Аюға намаз үйреткен – таяқ.
291-
бет
68 Түйесі жоғалмағанның бәрі ақылды.
293-
бет
69 Бір көзімнің жанары – бір көзімде, не 
қылса да құдайдың еркі – өзінде.
288-
бет
70 Өлетін бала көрге жүгірер,
Өсетін бала төрге жүгірер.
311-
бет
71 Қайтып кірер есікті қатты жаппа.
319-
бет
72 Іздегенің есіктен табылса, төрде нең бар?
334-
бет
73 Өмір – ол да бір өзен, көктемде тасиды, 
жазда сабасына қайта түседі.
336-
бет
74 Өмір – өзен, шалқар да асау айдынында 
дұрыстап жүзе алмасаң өзеннің кінәсі не?
336-
бет
75 Кемедегінің жаны бір.
355-
бет
76 Тоты құс бойын көріп сыланады, аяғын 
көріп қорланады.
382-
бет
77 Құлан қай жерде семірсе, қан-жыны сол 
жерде төгіледі.
382-
бет

136
Дәрігүл ҒАБДРАШЕВА,
А.Тайманов атындағы 
№34 мектеп- гимназиясының 
мұғалімі.
Орал қаласы.
ТІЛ ТАБА БІЛУ ӨНЕРІ
(10-сынып, жаратылыстану-математика бағыты)
Сабақтың  мақсаты:  1)  іскерлік  ортада  сөйлеу 
мәдениетін,  дауыс  және  сөйлеу  екпінін,  тіл    тазалығын 
сақтауды, сөздерді дұрыс айту қағидаларын білу жолдарын 
үйрету;  2)  тіл  тазалығын  сақтауға,  сөздерді  дұрыс  айта 
білуге дағдыландыру; 3) іскерлік ортада мәдениетті, әдепті, 
ізетті, білімді, жан-жақты болуға, ана тілін сүюге, ынтымақ 
пен бірлікке баулу.
Әдісі:  іздену,  талдау,  жинақтау.  Типі:  дәстүрден  тыс, 
топпен  жұмыс.  Түрі:  сыни  тұрғыдан  ойлау.  Көрнекілігі: 
кесте, қанатты сөздер.
Ұйымдастыру.
Жаңа сабақ.
- Біздің бүгінгі және ертеңгі мақсатымыз не?
(Оқу, білім алу, тәрбиелі, саналы азамат болып өсу, еңбек 
ету, ел экономикасын дамыту, мәдениетін көтеру).
Ел экономикасын көтеру, мәдениетін арттыру мақсатында 
іскерлік  әңгімелер  жүргіземіз,  әріптестерімізбен  тиімді 
қарым-қатынас  орнатамыз.  Ұжымды  басқаруда  олармен 
тіл табыса білу – жасалып жатқан істің табысты болуының 
кепілі.
Мақсат  қою:  1)  іскерлік  ортада  сөйлеу    мәдеиетін  
арттыру;  2)  жеке  бастың  практикалық  әрекет  ортасын 
қалыптастыру;  3)  теориялық  білімді  практикада  қолдана 

137
білуді дамыту.
Сабақтың барысы
I. «Миға шабуыл». 
Іскерлік ортада сөйлеу 
мәдениеті дегенді 
қалай түсінесің?
Белгілі американдық 
миллионер Дж.Рокфеллер 
«Адамдармен тіл таба білу 
– бұл да тауар, сондықтан 
дүниедегі барлық нәрседен 
гөрі тіл табысуға мен 
бәрінен де қымбат 
төлеймін» деп бекер айтпаса 
керек.
II. «Зерттеу»:
1. Іскерлік ортада 
сөйлеу мәдениеті;
2. Дауыс екпіні, сөйлеу 
жылдамдығы;
3. Тіл тазалығы, 
сөздерді дұрыс айту.
“Кез келген адам белгілі бір 
салада менен артық болуы 
мүмкін, мен сол адамның 
артықшылық жағын үйренуге 
әзірмін”
 Ральф Уолдо Эмерсон.
III. «Қолдану»:
Іскерлік ортада сөйлеу 
мәдениеті
Мәдениетті сөйлеу, 
дұрыс сөйлеу, шешен 
болу керек, өз пікірін 
нақты жеткізе білу 
керек. Сөздің мазмұны, 
нәрлілігі, логикасы, 
терең ой, эрудиция.
“Сіз басқаларға көңіл 
аудармасаңыз, басқалар 
бірінші болып не үшін сізге 
көңіл бөлуі тиіс?” Д.Корнеги.
ІV. Түсіністікке 
жету үшін нені 
басшылыққа алу 
керек?
1. Қатты, жылдам, 
ақырын сөйлемеу. 
Сөздің соңын жұтып 
қоймау.
2. Түсіністікке жету 
үшін нақты, түсінікті 
сөйлеу.
“Жымия білмеген адамға 
көшеде дүкен ашудың қажеті 
жоқ”.
         Қытай мақалы.
   Адамдармен тіл табысудың 
тағы бір кілті жылы қабақ, 
жымия білу екен.

138
V. Іскерлік қарым- 
қатынас кезінде 
ең бірінші нені 
ескеруіміз керек?
Тіл тазалығы:
а) әдеби арнайы тілдік 
норма негізінде сөйлеу;
ә) әдеби тіл нормасын 
сақтау;
б) диалект сөздерді 
қолданбау. 
“Сайлаушының атын білу 
– мемлекеттік деңгейдегі 
даналық. Оны ұмыту өзіңді-
өзің алдаумен тең”
деген қағиданы естен 
шығармау керек.
VІ. Талдау. 
6-жаттығу.
7- жаттығу.
Қарамен жазылған 
сөздерге фонологиялық 
талдау.
8-жаттығу.
9-жаттығу.
Ана тілі туралы 
ойтолғау (ауызша).
Саулық тілеп, табыс күтсең   
ісіңнен, 
Жаралайтын сөз шығарма 
тісіңнен.
          Жүсіп Баласағұни.
VІІ. Сабақты бекіту
Ұлы данышпан Сократтың 
«Мен өзімнің ештеңе білмей-
тінімді ғана білемін» сөзін 
әрбір іскер адамның есінде 
ұстағаны жөн.
Болашақта жетістікке қол 
жеткізейік.
VІІІ. Үйге тапсырма
«Қазақ тілі  ХХІ ғасырда» 
(ойтолғау).

139
Шолпан ҚҰДИЯРОВА,
Нөкіс мемлекеттік 
педагогикалық институтының 
доценті, ф.ғ.к.
«АБАЙ ЖОЛЫ»                   
РОМАНЫНДА ҰЙЬІТҚЫ 
фРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ 
ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ
Фразеологизмдер – қазақ әдеби тілінің бай  саласының  
бірі. Бұлар өзінің бейнелі, әсерлі, экспрессивті-эмоциялық 
қасиетімен  көзге  түседі.  Осындай  тұрақты  тіркестерді 
халық  орынды  пайдаланып,  ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізіп 
келеді.
Фразеологизмдердің ішінде кейбір сөздер семантикалық 
жағынан  ерекше  байқалып,  түпқазық  есебінде  қызмет 
атқарады. Оны ұйытқы сөз деп атау орынды. Оған мысал: 
тіл, жүрек, көз, ауыз, қол, бас, т.б.
Әрбір  тілде  халық  санасында  қалыптасқан  фразема 
жасайтын    символдық      компоненттер    кездеседі,    оны  
ұйытқы  сөздер  деп  атайды.  Кез  келген  сөз  ұйытқылық 
қызмет атқара алмайды да, халықтың санасында, тілінде 
сан  ғасырлар  бойы  қолданылып  келген,  байырғы  сөздік 
қордағы сөздеріміз ғана ұйытқылық қызмет атқара алады. 
Олар,  көбінесе,  тілдерге  ортақ  теңдей  символдар  болып 
келеді.  Фразеологизмдерде  анатомиялық  атаулар,  дене 
мүшелері арқылы жасалған фраземалар өте көп кездеседі.

140
«Абай  жолы»  романының  І  томында  (А.,  «Жазушы», 
1990) кездесетін ұйытқы фразеологизмдерге мысалдар:
– 
Олар самсаған сары қол (3-бет). Самсаған сары қол – 
иін тірескен топ, қалың әскер.
– 
Көз  ұшына  кетіп,  ұзап  алып,  ылғи  жапа-жалғыз 
шауып отырған (4-бет). Көз ұшына кетіп – алысқа ұзады.
– 
Қолды болса, болатын жорға Жұмабай (5-бет). Қолды 
болса – із-түзсіз жоғалды, ұрланды.
– 
Сонда әдейі бетінің зәрі қайта берсін деп «Не бетімді 
айтамын  Ойке  апама»  деген  еді.  (6-бет). 
Бетінің  зәрі 
қайту – уы тарады
– 
Қазір жүрегі аттай тулатып, соншалық қуантып, еркін 
алған  көрінісі  (8-бет). 
Жүрегі  аттай  тулатып  –  қатты 
толқыды.
– 
Кейде  ұғымсыз  сөзден  іші  пысып,  әкесінің  пішін 
тұлғасына қарап, қадалып қалады (17-бет). Ұғымсыз сөз 
– тынымсыз сөз.
– 
Құнанбайға  бұлардың  ішінен  көз  алмай,  қырандай 
қарап отырған дәл төрдегі Байсал (18-бет). Көз алмай – 
қадалып көп қарау.
– 
Тура баспас тобан аяқ болған соң ит те, құс та шығады 
да! (78-бет). 
Тобан аяқ – жай қимылдады.
– 
Жастар  әлі  Тәкежанның  қазасын  көбірек  ойлай  ма, 
тіс жарып, тіл қатпады (88-бет). Тіс жарып тіл қатпады 
– үндемеді.
– 
Қол қарасы көрінбейді, мұнысы тіпті жайлы деді (89-
бет). 
Қол қарасы – адам пендесі көрінбеді.
–  «
Недоймке  келгенде  көзіңе  көк  шыбын  үймелер 
сонда  көрермін  дегенмін»  деп  табалаған-ды  (121-бет). 
Көзіңе көк шыбын үймелер – қысым көрерсің.

141
– 
Екі көзі қарақаттай жайнаған аппақ Кәмшат мұндағы 
барлық үлкендерге аға-ата деп жалт-жалт қарайды (133-
бет). 
Көзі қарақаттай жайнаған – мөп-мөлдір сүйкімді 
қара көз.
– 
Екі сорлы жетімегімнің көз жасы жібермегір, саған 
жалынғанша қайдағы аямас қас-дұшпанға жалынсамшы,  
деп  үйіне  жеткенше  қарғап  келді  (122-бет). 
Көз  жасы 
жібермегір – азаппен төккен жасы алдыңнан шықсын.
– 
Көшірі  Баймағамбетке  үлкен  көзін  қысып,  әзір  тұр 
дегендей боп иек-қақты (161-бет). Иек қақты – ымдады.
– 
Оразбайдың жауыз екені рас еді. Осы елді, көпшілікті 
зарлатқан қанды ауыз қасқырдың ең сойқаны 
– 
сол (162-
бет). Қанды ауыз – жауыз, қаскүнем.
– 
Онсыз да қан жүрегі қақ жарылып жүр ғой (164-бет). 
Қан жүрегі – ыстық жүрек, қамыққан көңіл.
– 
Бұл  мекенде  сен  мойныңдағы  қарызы  мол  әкесің,  
білдің  бе?  Айтам  ғой  «жер  тәңірісімін»  деп  аяғың 
аспаннан салбырап түскен жоқ (168-бет). Аяғың аспаннан 
салбырап  түскен  жоқ  –  басқадан  бітімі  артық  емес, 
ерекше жаратылған жоқ, құдайдың баласы емес.
– 
Бол тез деп мені қолды-аяққа тұрғызбай сол  әкелген  
жоқ  па!
–
  деді  (174-бет).  Қолды-аяққа  тұрғызбай  – 
тыпыршып шыдамады.
– 
Ақырын ғана сыңғырлап, сонша нәзік талдай баяулап 
қана тіл қатты – өзім де сондай сағынып ем (194-бет). Тіл 
қатты – сөйледі.
– 
Біздің ақсақал мен Ысқақ ағама осы ақылды құдай 
білдірмеген  соң,  не  дерсің!  Ертең  ауыздары  аппақ  боп 
қара жерге отырғанда бір-ақ білер (194-бет). Қара жерге 
отырғанда – ұятқа қалдырды.

142
– 
Россиядағы шын тартыс енді ғана келешектің анық  
иесі  болатын  қалың  күшке  иық  сүйеді  (218-бет).  Иық 
сүйеді – екі жақ бірігіп әрекет етті.
– 
Бұл дастанның басын тыңдамаса да жаңағы өзі келген 
тұсынан айып тапқан Шұбар қазір суық жүзбен сөйледі 
(239-бет). 
Суық жүзбен – зәрлі бет.
– 
Соның үстіне «Сен Құнанбайдың баласы болсаң мен 
Алшынбайдың қызымын» деген өр көңіл де болатын (241-
бет).
 Өр көңіл – тәкаппар.
– 
Бір тоқтамай, мүдірмей, соншалық бір шебер жүйрік 
тіл  тауып  жыр  самғайды  (277-бет). 
Жүйрік  тіл  –  сөзге 
шешен.
– 
Ырғызбайдың  жүрегін  шайлықтыратын  суық  сөзді 
сенен  есіттім  (298-бет).  Жүрегін  шайлықтыратын  суық 
сөз – сескенетін жағымсыз сөз.
– 
Заман  не  боп  барады?  Күн  райы  қалай  бұзылды? 
Ит  ашуын  тырнадан  алғаны  ма?  (343-бет).  Ит  ашуын 
тырнадан алғаны ма – біреу үшін кекті әлсізден қайтарды.
– 
Осымен  қатар  Құнанбайдың  жүрек  жұтқан  ерлігі, 
айла-тәсілі  өзінен-өзі  атамай-ақ  әйгіленіп  жатты  (218-
бет). 
Жүрек жұтқан – еш нәрседен қорықпайтын батыл 
ер азамат.
– 
Абайдың жалғыз арманы бір ғана оңашада жүз көрі-
сіп,  сөйлесу  болатын  (221-бет).  Жүз  көрісіп  –  кездесті, 
бетпе-бет жолықты.
–  «
Ақ  деп  ара  түспеймін»  деп  аяғын  тартыпты  (331-
бет). Аяғын тартыпты – жоламады.
– 
Сойылмен  перейін  бе  осы  кеп!
–
  деп  тісін  қайрады 
(342-бет). Тісін қайрады – ыза болды, кектенді.

143
– 
Тегінде, жұртты сескендіріп қашқындардың жүрегін 
шайлықтыру  үшін  шығарылған  отряд  еді  (343-бет). 
Жүрегін шайлықтыру – беті қайтып сескенді.
– 
Жол бойынан лау мінгенде дегбірсізденіп үкілі почта 
деп  қолды-аяққа  тұрмай  дігір  салып  (345-бет). 
Қолды-
аяққа тұрмай – шыдамсыз.
– 
Балағаздың күзетке қойған жігіті иек артпадан тазы 
ертіп шығып жатқан аттылардың барлығын аңшылар екен 
деп ойлаған (347-бет). 
Иек артпадан – дөң, биіктеу, шыға 
беріс жер.
– 
Батыр  тұлғалы,  ер  сұлудың  ойшыл  сергек  көзі  де, 
ақ сүр жүзі де еріксіз еліткендей (334-бет). Сергек көзі – 
сезгіш, қырағы.
– 
Ел жүрегін шайлықтырам, түңілтем,
–
 деді (349-бет). 
Жүрегін шайлықтырам – беті қайтты, қаймықты.
– 
Ақбас  білімді  тіс  қаққан  адам  болғанымен  қазақ 
арасында жаңада келген (357-бет). Тіс қаққан – тәжірибесі 
мол.
«Жалпы  түркілік  қорды  қүрайтын  фразеологизмдер 
мен  жазба  ескерткіштер  құрамындағы  фраезологиялық 
бірліктерді  зерттеу  түркітану  ғылымының  болашағы 
болып табылады» деген зерттеуші Р.Авакованың пікіріне 
(Фразеологиялық  семантика.  А.,  2002)  қосылуға  әбден 
болады. Тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерінің қолданылуы 
мен қазіргі күнге келіп жетуін анықтау, фразеологиялық 
қорымызды  байытады  әрі  оларды  жете  тануымызға 
септігін тигізеді.

144
Бас редакторы – Зернебек ШІЛДЕБАЙҰЛЫ.
Қазақ тілі мен әдебиеті» – 
ай сайын шығатын республикалық ғылыми-
педагогикалық және әдістемелік жұрнал.
Құрылтайшы және шығарушы: «Қазақ тілі мен әдебиеті» 
және «Ұлағат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Жауапты редакторы – Рыскелді САБЫРБАЙ.
Корректоры – Гүлзира ӨМІРБЕКҚЫЗЫ.
Компьютерде теріп, беттеген – Жанар СЕЙДУЛЛАҚЫЗЫ.
Қолжазба қайтарылмайды. Авторлардың мақалаларындағы 
ой-пікірлер редакцияның көзқарасын білдірмейді.
Жұрнал Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат 
және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат 
комитетінде тіркеліп, оған 2005 жылдың қыркүйек 
айының 14-і күні Бұқаралық ақпарат құралын есепке 
қою туралы №6266-ж Куәлігі берілген.
Басуға 09.01.2013 ж. қол қойылды. Пішімі – 84х108 1/32
Офсеттік басылым. Әріп түрі – Times New Roman.
Шартты басылым табағы – 8.0.
Есептік баспа табағы – 7.68. Таралымы – 5020.
Бағасы – келісімді. ИНДЕКСІ – 75746.
Мекен-жайымыз: 050009, Алматы қаласы,
Гайдар көшесі, 123-үй. Бас редактордың қабылдау 
бөлмесі және бөлімдер...............268-32-48.
Факс..............................................243-15-53.   
Электрондық пошта: KazUlagat@mail.ru.
Басылатын жері – «Хай Текнолоджи» полиграфиялық
кешені. Алматы қ., Мыңбаев көшесі, 43.      
ЕЖЕМЕСЯЧНЫЙ РЕСПУБЛИКАНСКИЙ 
НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ И МЕТОДИЧЕСКИЙ 
ЖУРНАЛ ТОВАРИЩЕСТВА С ОГРАНИЧЕННОЙ 
ОТВЕТСТВЕННОСТЬЮ «ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН 
ӘДЕБИЕТІ» ЖӘНЕ «ҰЛАҒАТ»
 © «Қазақ тілі мен әдебиеті», №1, 2013 ж., 144 бет, Алматы.