Мал шаруашылығы объектілеріндегі санитариялық гигиеналық нормалары

Шошқа қорасының ауа температурасы 16-18ºС болуы керек. Ауа температурасы жоғары болса (30-35º) ұрғашы жас шошқалардың жыныс күйті шағылысуға уақытында келмей тежеледі.

Өнімдік жас шошқаларды өсіргенде табиғи жағдайға ұқсастырып күтіп-бағып қана келешекте мол өнім алуға болады. Сондықтан оларды күнделікті серуендетіп отыру қажет.
Кесте 9 . Шошқа қораларының микроклиматының негізгі көрсеткіштері

Көктемде төлдету (наурыз-сәуір) ауа райының, көбінесе жылына бастаған мезгілімен келеді де, төл алған кезде қораларды қосымша жылытуды қажет етпейді.

Бірақ қойларды көктемде қоздатудың кемшіліктері де жоқ емес. Олар – көктемдегі ауа райының ауыспалы, құбылмалы болуына байланысты төлдерде жиі суық тиіп ауруы кездесіп, шығынға ұшырайды. Сол сияқты, төл аяқтанып, көкке аузы тиіп, жайыла бастағанда, шөп сарғайып, қатайып, кеуіп кетеді және қозылар, саулықтың күйі төмендеуіне байланысты, көктемде әлсіз болып туады.

Қыста қоздату (қаңтар-ақпан) кезінде аналық қойлар қоңды, семіз болады да, төл әлді туады. Бірақ қыста қойды қоздату айтулы экономикалық шығындарға, әсіресе жылы орындардың қажеттілігі, азық қорының молдығының керектігі т.б. апарып соғады. Шаруашылықта пайдаланған қоздату тәсіліне байланысты саулықтарды арнайы қораларға ауыстырып орналастырып немесе қоралардың ішін бөліп, қайта жабдықтайды. Ол үшін қора ішін шарбақтар мен саулықтарды топтап (15-20 бастан) ұстау үшін бірнеше бөліктерге (секцияға) бөледі. Еденге құрғақ төсеніш (солома) салып, ішіне астық және су науаларын қояды.

Қозыларды сәулелендіру үшін инфрақызыл шамдарын пайдаланады. Әр бөлменің ішіне, қозысынан жеріп, емізбейтін саулықтарды жекелеп ұстау үшін тар (1 бас қозылы қойға) клеткалар (2-4) орнатылады.

Қоздау әр секцияларда жүреді. Жас туған қозылар енесін айыра алмайды және кейбір кәрі саулықтар, жас тұсақтар туғаннан кейін қозысына қарамай кетеді. Сондықтан қоздаған саулыққа бақылау жасап, секцияның ауданын тарылпай, әр секцияда 15-16 бастан артық топтауға жол бермеу керек. Туған төлдің кіндігі үзілмесе қарнынан 6-8 см қашықтықта кесіп, йод ертіндісін жағады. Аналық организміне және жас төлге пайдалы болу үшін қозыны жалатады. Қозының қалыпты тірі салмағы, енесінің салмағының 5-5,5 % құруы керек. Қоздағаннан 10-15 минуттан соң саулықтың көзінің айналасын және желінінің маңайының жүндерін қырқып тазалайды. Желінін жылы сумен жуып, құрғақ шүберекпен сүртіп, үрпіндегі микробтармен ластанған сүтті сауып шығарады (бөлек ыдысқа).

Туғаннаң соң 20-30 минуттан кейін қозы енесін еміп, уыз ішуі керек. Өте әлсіз, өздігінен тұра алмайтын қозыларға көмек көрсетіп, сүйемелдеп тұрып емшегін сорғызу қажет. Егер қозы өзі емуге талпынбаса, аузына ашып емшекті салып, сәл қысып, сүтті ағызып жеткізу керек. Қозыға дер кезінде уызды ішкізу қажет. Онымен бірге қозы қанына гамма-глобулиндер мен иммунноглобулиндер түсіп, оларды аурудан сақтандырады. Уызды кешігіп ішсе қозының тоңғағы қатып қалып, іші кеуіп өлімге ұшырайды. Қозы уызды 2-3 тәулік бойы алуы керек. Егер енесінде сүт жоқ қозыны уызбен жарытпаса, оны басқа сүті мол саулыққа телу қажет. Телу туған кезде жүрсе, басқа аналықтың шаранасын қозының үстіне исін сіңіріп жағады. Сүті аз, әлсіз немесе қозысы ауру саулықтарды 1-3 тәулікке жеке клеткаға тұрғызады. Қозылардың ауруларының алдын алудың бірден-бір жолы оларға беретін уыздың құнарлы сапалылығы. Ол азықтың құрамына, түріне байланысты болып, әсіресе құрамында сірке, сүт қышқылдары бар сүрлем қауіпті болып саналады. Уыздың құрамына, қоздаған саулыққа туғаннан соң, сәл тұздаған жылы су берудің де пайдалы әсері болатындығы дәлелденген. Жылы суды саулыққа туғаннан соң бір сағаттан кейін, ал ары қарай әрбір 1,5-2 сағаттан 1,2-1,5 л су ішкізіп отырады. Саулықтың шуы 1-1,5 сағаттың ішінде түседі, егер 5-6 сағатта түспесе дәрігерлік көмек керек болады. Қозысына қарамай, емізбей кеткен саулықтарды, көбінесе тұсақ, бірінші қоздағандарда немесе әлсіз, ауру аналықтарда кездеседі, жеке клеткаға 2-3 күнге қозысы мен бірге салып қояды.

Қозылар енесін әрбір 2-3 сағаттан соң еміп отырады. Саулықтың қозысын айырғанға дейінгі сүттілігі 80-200 кг оданда жоғары болады. Ең көп сүттілігі алғашқы туғаннан кейінгі 2-3 аптада болады да, одан соң біртіндеп кеми береді. Сондықтан қозыларды ертерек қосымша азықтарды жеуге үйрете бастайды, яғни 10 күндігінен бастап оларға сапалы көк шөп, құрама азықтар және минералды заттар қосылған жемдер беріп, үйретеді.

Қозыларды тұрғаннан кейін нөмірлеп және бояу мен енесінің белгісіндей қылып белгілейді. Егіз қозыларды енесімен жалқыларға қарағанда бөлек белгі салады. Қозыларды күтіп-бағу технологиялық тәсілдері әр түрлі болады. Шаруашылықтардың жағдайы, жер орайы, қоздату мерзімі т.б. байланысты мынандай негізгі тәсілдері болады: 1) кошарлы-базалы; 2) сақманды; 3) бөлектеп өсіру; 4) жасанды тәсілде өсіру.

Бірінші қошарлы-базалы тәсіл кезінде қозыларды 15 тәуліктік жасына дейін қорада ұстап, таңертең енесін емізгеннен соң бөлектеп алып, саулықтарды жайылымға шығарып немесе серуен алаңдарында көректендіреді. Алғашқы кезде үш, кейін екі рет 50-60 минуттан енесін емізуге жамыратады да, түнгі уақытта анасы мен бірге жатқызады.

Екінші сақманды тәсіл бойынша қозыларды алғашқы 2-3 тәулік бойына енесімен бірге, әр сақман (күтуші) жеке шарбақтарда ұстайды да, базаларда азықтандырады. Ал кейіннен қозыларды (10 күннен соң) ауа райына байланысты әр сақман енесімен бірге шығарып жаяды.

Үшінші бөлектеп күту тәсілі кезінде қозыларды 15-20 тәуліктік жасына дейін енесінен бөліп алады да, енесін жеке жайылымдарда жайып тек күніне бір рет жамыратады, ал түңгі уақытта енесімен бірге салады.

Төртінші жасанды өсіру тәсілі бойынша қозыларды 2-3 тәуліктен кейін бөліп алады да, тон шаруашылығында – 40 %, ал биазы және жартылай биязы жүнді қойлардың туған қозыларының – 20 % жасанды тәсілмен асырап өсіреді.

Ірілендірген қой шаруашылықтарында 2-3 тәуліктік жасынан кейін жетім қалған қозыларды (енесі өлген, желінсау боп ауырған, жарытпаған т.б.) жасанды сүт беріп өсіру жиі кездеседі. Жасанды тәсілмен қозыларды асырау кезінде, оларға қой сүтін алмастыратын сүтпен алғашқы күндері (1-2 тәулік) 5-6 рет (125-135 гр әр қозыға) жекелеме еміздіктермен береді де, кейіннен тәулігіне 1-2 рет топты еміздіктерден азықтандырады. Топты еміздіктің әр біреуіне 2-3 қозыдан артық бекітілмейді. Алмастырылған қой сүтінің (АҚС) мөлшерін біртіндеп көбейтеді де, айлық жасында қозыға тәулігіне 400-500 гр 3-4 рет ішкізеді. Сұйық АҚС микроорганизмдер үшін өте қолайлы орта болып саналады да, онда микробтардың тез өсіп-дамуы мүмкін. Сондықтан қозыға сүт беретін ыдыстар санитарлық-гигиеналық талаптарға сай болуы үшін мезгілінде жуып, аптасына 2-3 реттен кемітпей дезинфекциялаудан өткізіп отыру қажет.

Биязы және жартылай биязы жүнді тұқымды қойлардың қозыларының екі апталық жасынан бастап, денесінің артқы жағы нәжістер қатып, ластанбау үшін, құйрықтарын кеседі. Еркек қозыларды осы кездерінде пішеді.

10 тәуліктік жасынан бастап, кейіннен әр 5 күннен соң қозылар мен енесі тұрған клеткалардың қосымша бөліктерін алып, екінші секция мен біріктіріп, ауданын кеңейтеді.

Жалқы қозылы саулықтары алғашқы 5 тәулік бойы 7-10 бастан, ал егіз қойларды 4-5 бастан топтап ұстайды. Соңынан әр бес күннен кейін екі есе көбейтіп отырады да, 10 тәуліктік жалқы қозылардың бір сақмандағы саны – 10-20, егіздер – 8-10, 10-15 күндігінде - 30-40 және 15-20, ал 15-20 тәуліктен кейін жалқылардың санын – 60-80, егіздерді 30-40 бастан біріктіріп ұстайды.

Көктемгі – жазғы мезгілдерде қозыларды екі апталығынан бастап жайылымдарға шығара бастайды да, әрбір 2-3 сағаттан соң сақманды тоқтатып, қозылардың енелерін еміп, дем алуына мүмкіндік туғызады. Бірақ, дем алған кездерде жас төлдер ойпаң, сызды жерлерге жатып, суық тиіп, ауруға шалдықпауын қадағалау қажет.

Көктемде туған қозыларды қошарлы-базалы тәсілмен ұстаған кездерде жақсы нәтижелі көрсеткіштерге жеткен шаруашылықтар жетерлік, яғни жас төлдерді 20 тәуліктік жасына дейін жылы, құрғақ қораларда ұстап күтіп, ал енелерін бөліп жайылымда жаю, саулықтардың сүттілігі жоғарлап, қозылардың тез өсіп-жетілуіне тиімді әсерін тигізеді. Онымен қоса бұл тәсілдің кезінде жас төлдер жылы құрғақ көлеңкелі жерлерде жатып, құнарлы азықтармен көректеніп, таза су ішіп, әрбір 2-3 сағатта енесін еміп, тез өсіп-жетіледі және қоралардың микроклиматын қалыптап, қозылардың суық тиіп ауруларына жол берілмейді. Қозыларды енесінен 4 айлығында айырады, кей шаруашылықтарда 1,5-2 айлығында да айырады. Жас төлдер арасында минералдық заттар және витаминдер жетіспегенде, олар бірін-бірі, сорып жүнін жеп, ас жүретін жолдарына жиылып, ауру тудырады да, (пилобезоарлар) көбінесе қозылардың шығын болуына апарып соғады.

Қозыларды мұндай аурулардан сақтандырып, алдын алу үшін рациондарына сапалы қатаң азықтар, минералды заттар (сүйек ұны, микроэлементтер т.б.) жас төлдердің 1-1,5 айлығынан бастап 50 мл суға 7-8 тамшы 5 % йод және 1 % ихтиол ерітінділерін қосып, әр апта сайын екі рет ішкізеді.

Жылқы қораларын жобалап және салу ол аймақтың ауа райының жылдар бойғы көрсеткіштеріне, шаруашылықтың бағытына, ұстау жүйелеріне және малдардың жасы, жыныстық құрамдарына негізделіп жүргізіледі. Жылқы қоралары малдарды орналастыруға және технологиялық процесстерді жүргізуге қолайлы болуы керек. Жылқы қораларында қосымша жылыту көздері қаралмай, малдардың өздерінің бөліп шығаратын жылуымен ғана қалыпты температуралық режим ұстап тұратындығын ескеру қажет. Сондықтан қораның сиымдылығын зоогигиеналық нормативтерге негіздеп, оған орналасатын мал басын қалыптап және қора бөлшектеріне пайдаланатын құрылыс материалдарының ең төменгі жылу өткізгіштік коэффициентері болуын қадағалау керек.

Гигиеналық сапасы жағынан, жылқы қораларына саманды кірпішті қабырғалар, силикат кірпіштерінен салынғанмен салыстырғанда, жылулық қасиеттері және құрғақтығы жағынан кем түспейді, тіпті ауа өткізгіштігі бойынша артық болады.

Жылқы қораларының төбесінен су өтпейтін және жылу ұстағыш болуы керек.

Қоралардағы жылудың тез тарап, температурасы төмендеп кетпеу үшін, оларды желдің басыңқы өтіне бір басын (немесе бұрышын) қаратып, өте суық аймақтарда солтүстіктен оңтүстікке, ал жылы жақта шығыстан батысқа қарай орналастырады.

Жылқы қораларының ең басты бөлшектерінің бірі еден болып саналады. Ол құрғақ, берік және төменгі жылу таратқыш қасиеті бар, су өткізбейтін және тегіс, тайғақ болмауы керек. Жылқылардың физиологиялық ерекшеліктеріне көбінесе сәйкес келетін еден-нығарланған саздан жасалатындар болып саналады. Бірақ ондай едендер тез суланып кететіндіктен жиі төсеніштерді (саломаны) ауыстырып, нәжістерді дер кезінде қырып, тазалап отыру үшін көп уақытпен еңбекті керек етеді. Гигиеналық тұрғыдан қарағанда жылқы қораларының едендерінің ағаштан жасалғаны дұрыс болады. Бірақ ағаш едендері де сыртқы факторлардың әсеріне шыдамай, тез істен шығады және дымқылданған кезде тайғақ болып, жылқының мертігу қаупін туғызады. Кәзіргі кездерде жылқы қораларына берік, тиімді және жылы керамзитті бетоннан жаслған едендер кең орын алады. Жылқы қораларындағы жылудың тарап кетпеуі үшін, оларға тамбурлы (екі есікті) қақпалар қаралады.

Қораның ортасынан ұзын бойы мен көлік жүретін ені 3 м жол қалдырылған. Қораның көлдененінең орта тұсында аттарды шығарып жегетін бөлме (манеж) қалдырып, оның екінші басына жалғастырып қосымша бөлмелер (хамыт сайман, жем қоймасы, ұрық алып тексеретін, су қоятын т.б.) салынған. Зоогигиеналық норматив бойынша денниктердің размері – айғырлар үшін – 16 м², құлынды биелерге – 14, үйретілетін құнандарға - 12 м² бөлінген. Денниктерді бөлетін қабырғаларды үстіріктелген тақтайлардан немесе керамзит-бетонды плиткалардан 1,4 м биіктікке дейін тұтас, ал 2-2,4 м метал сырықтардан аралығын 5-6 см жасайды. Денниктің бұрышына ірі жылқылар үшін 1 м, жас тай-құнандарға – 0,6 м биіктікте, ұзындығы – 1- 1,2 м, ені үстінен -0,6 м, түбінен – 0,4 м, тереңдегі – 30 см, азық науаларын қояды (кесте 9).

Азық науаларының жанына су құбырын таратады. Зоналдық (топты) тәсілмен ұстағанда әр секцияда 20 бас тай, құнандарды – 6,0-6,5 м² еден ауданынан бір басқа есептеп орналастырады. Үлкен жылқылар үшін еденнің ауданын әр басқа 8 м² дейін өсіреді.

Жылқылардың бір-бірін жарақаттанудан сақтандыру үшін, тұрақтарды, жуандығы 10-12 см сырықтар мен (ағаш немесе метал) алдыңғы жағынан 1 м жандарынан – 0,65-0,7 м биіктікте бөледі. Оларды цимбал деп атайды (сурет 5). Жылқыларды топтап ұстағанда азық науаларын ұзын қабырғалардың бойы мен, еденнен оның үстіне 1 м үлкен жылқыларға, 0,6 м жас тай-жабағаларға арнап орнатады. Мұндай тәсілмен ұстағанда суға арнап секцияның ішіне жылқылар үшін – 0,5-0,7 м биіктікте, үстінен есептегенде ені – 0,6 м, түбінен – 0,4м, тереңдігі – 0,4 м, ір басқа – 0,6 м есептеп астаулар қойылады.

Әрбір секциядан серуен алаңына (паддокқа) жылқылар шығатын есік қалдырады. Ондағы орындар әр жас жылқылар үшін өнімдік фермаларда – 12 м², тұқымдық – 20 м² ірі жылқыларға – 20 м² есептеледі. Ондай серуен алаңдарының жалпы ауданын барлық жылқылардың топтап ұстаған кездерде 15-20 %, жекелеме ұстағанда – 10-15 % есептеп бөлінеді.

Жылқылардың қораларының биіктігі (ішкі өлшемі) өнімдік және жұмыс жылқылары үшін – 2,4-2,7 м, тұқымды бағыттағы фермаларда – 3 м, топтап ұстағанада 3,5 м, аттарды ерттеп-жегетін манеждерде – 4,5 м жас жылқыларды үйрететін манеждерде – 6 м болады.

Жылқы қораларында микроклимат қалыпты нормада болу үшін ондағы ауаны мезгілінде алмастырып отырудың рөлі зор. Жылқы қораларда, көбінесе ауа алмастыру табиғи тәсілмен жүреді. Ол үшін ішкі ескі ауаны шығаруға арналған құбырлардың беттерінің ауданы әр басқа шаққанда ірі жылқылар үшін – 250-300 см², жас тай, жабығыларға – 100-150 см² қаралып, есептеп шығарады. Жылқы қораларының микроклиматының көрсеткіштері, оларды ұстау тәсілдеріне, жастарына байланысты әртүрлі болады (кесте 10). Қорадағы микроклиматтың көрсеткіштері, әсіресе ауаның құрамындағы зиянды газдардың мөлшері тікелей ондағы канализацияның жұмысына байланысты болады. Жылқы қораларында, кәзіргі кезде көңнен тазарту үшін қырғыш транспортерлерді пайдаланады.