Мал өcipy. Алматы:Қайнар, 1995

ББК 46—4

УДК 636. 641.5

-352 бет.

.

Буаз биені күтіп-бағу

Бұл қосымша оқу құралы ауыл шаруашылығы жоғары оқу орында-ры мен техникумдарының студенттеріне арналған.

3705010000-194 403 (05) -95

ББК 46-4

ISBN 5-620-00298-5

© “Қайнар” баспасы, 1995

АЛҒЫ СӨЗ

Елімізде азық-түлік мәселесін ойдағыдай шешу тұрғысында дербес шаруашылық иелерінің қосар үлесі мол. Мысалы қазіргі кезде жалпы ауыл шаруашылығы өнімдерінің төрттен бip бөлігі, соның іш1нде мал шаруашылығы өнімдерінің, үштен бip бөлігі осы дербес шаруашылықтардан өндіріледі.

Дербес шаруашыльқты өркендетуге мемлекет өз тарапынан зор қамқорлық жасауда. Осынау қамқорлықтың, арқасында колхозшы-лардың 99 процентінің, ауылдық жерде тұратын жұмысшылар мен қызметкерлердң 81 процентінің өз дербес шаруашылығы бар. Соған байланысты дербес шаруашылық иелері өздерінің етке деген қажеттілігінің 80 процентін, сүтке деген қажеттілігінің

82 процентін, жұмыртқаға деген қажеттілігінің 97 процентін, кар-топқа деген қажеттілігінің 95процентін,көкөніске деген қажеттілігінің 75 процентін өтейді. Орта есеппен алғанда бұл керсеткіштер дербес шаруашылық, иесінің жылдьқ табысының

75 процентін құрайды екен. Осындай-ақ дербес шаруашылық маңызының зорлығына әбден көз жеткізуге болады. Оның сыртында әр бip дербес шаруашылық, иесі түтінінің экономикасына тигізетін пайдасы тағы бар. Мәселен 4—5 адамнан тұратын бip түтін жылына 220—240 жұмыртқа табатын 6—10 тауық,ұстаса медициналық, норма бойынша қажет жумыртқамен, ал 40—50 балапан шығаратын үйрек немесе 20—30 балапан шығаратын қаз немесе күркетауық ұстаса кемінде 100 килограмдай диеталық, құс етімен к,амтамасыз етіледі.

Бұл күндері ауылдық, жерде тұратын әрбір түтіннің бip бұ-заулы сиыр, бip торпақ-тайынша, оншақты қой-ешкі бip бие немесе түйе, сонымен қатар құс,қоян, нутрия өcipyre мүмкіндігі бар. Шаруашылығынан ендірілген еніммен өз қажетін толық өтеген соң, артылғанын мемлекетке еткізуге немесе базарга апарып сатуға толық, хақылы.

Дербес шаруашыльқта мал,құс, аң өcipy, сөйтіп аса сапалы бағалы өнім өндіру үшін оларды күтіп-бағу және азықтандыру ерекшеліктерін жетік білу кажет. Сондай-ақ, оларды сұрьштау, ipiктey, аурулардың алдын алу жағдайларын жақсы білген жанғана табысқа жетеді.

Көпшілік оқырман қауым ұсынылып отырған бұл кітаптан осы мәселелермен қатар мал сою, оның терісін тұздау, қой қырқу, түйе жүндеу, дербес шаруашылықта жүргізілетін мал дәрігерлілік-зоогигиеналық, шараларға да қанығады. Сонымен бipre мал өнім-дерінен дайындалатын қазақтың дәстурлі жэне қазіргі тағамдарын әзірлеу жолдары да окырманньң кэдесіне жарар деген ойдамыз.

ІРІ ҚАРА ӨСІРУ

Қазіргі ipi қараның арғы тегі — тұр. Ол осыдан 8— 10 мың жыл бұрын қолға уйретілген. Содан, бepi адам баласымен 6ipre жасасып келеді. Мыңдаған жылдар ішінде олар әр турлі табиғи-экономикалық, жағдайларға бейімделіп, сүт не ет енімділігін жетілдірді. Tiпті жылдың кез-келген маусымында қашьш, бұзаулайтын болды. Сөйтіп қазіргі кезде ең бip маңызды мал тү-лігіне айналды.

 

IPI ҚАРНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Эволюциялық, дамуы барысында адамға қажетті биологиялық ерекшеліктерін қалыптастырған ipi қараның анатомияльқ құрылысы мен физиологияльқ процестерінде біршама айырмашылық бар. Қоректену типі жағынан шөп қоректілерге, ал қорытуы жағынан күйіс қайыратындарға жатады. Ipi қараның күйіс қайыруы олардың ас қорыту жолдарының құрылыс ерекшеліктерне байланысты мәселе. Ipi қара асқазаны көп камералы келеді Оның үш алдыңғы белігінде без болмайды, қарын сөлі бөлінбейді. Сондықтан олар желінген азьқты күйсеуге дейін сақтайтын орын больш табылады. Аумақтары да соған бейім, өте сыйымды келеді. Мәселен таз қарынның аумағы 150—180 л, жұмыршақтыкі —12 л, жалбыршақтыкі —18 л.

Жұтылған азьқ өңеш арқылы құрсақ қуысының непзгнен сол жақ бөлігінде орналасқан таз қарынға түседі. Ауыз қуысында мол сілекейге шыланған (сиыр тәулігіне 100 литрдей сілекей бөледі) азық, қарынның ішкі жақ, қабырғасы мен жұмыршақтың күшті жиырылуының арқасында (бес минут ішінде 7—10 рет жиырылады) іштегі заттармен араласады. Жұмыршақтың ұяла-рында жұмсарған, бірақ, толық ұнтақталмаған азықтар кекіру ке-зінде өңеш жолымен ауыз қуысына кайтып оралады. Содан әбден шайнальш барып, қайта жұтылады. Бұл процесті күйіс кайыру деп атайды. Қарындағы азық әбден шайналғанша ауыз қуысына осылайша қайта-қата қайтарылып тұрады. Мал күйісті азықтан-ғаннан кейін 15—20 минуттан соң қайырады.

Әбден шайнальш, сілекейге шыланган азық қайта жұтылып, қарынға түскеннен кейін одан әрі механикалық жэне химиялық өңдеуден өтеді. Азықтың осылай алдыңғы қарындарда өңдеуден өту процесі биологиялық, дәлірек айтқанда микробиологиялық, өңдеумен қатар жүреді.

5

Алдыңғы қарындардағы микроорганизмдер әсерінен алдымен қиын қорытылатын азықтық заттар — клетчатканың қорытылуы көңіл аударуға тұрады. Осы микроорганизмдер' тіршілігі арқылы алдыңғы қарындарда азықпен түскен клетчатканың жартысына жуығы қорытылып, ыдырайды. Жалпы алғанда микробиологиялық процестер арқылы күйіс малын көп камералы қарындарында азық қорыту және сіңіру процестерінің негізгі бөлігі (70— 80%), ал ішектерде тек 20—30 проценті ғана өтеді.Сондықтан да ішекте қорытылу процесі басым бір камералы қарынды малға қарағанда көп камералы қарынды малда қарын мен ішекте қорытылу процестері қатар жүреді.

Осынша микроорганизм алдыңғы қарыңдардан азық бөлшек-теріне ілесіп негізгі қарынға өтөді де, қарын сөлінің қышқылдылығы салдарынан өліп, азықтың қоректік заттарымен қатар қорытыла бастайды. Олардың денесіндегі түзілген белоктар ыдырап, күйіс малының организмін азықта болмаған, ауыстыруға келмейтін амин қышқылдарымен байытылған белокпен қамтамасыз етеді. Осы микробиологиялық түзу өнімін белок деп атайды. Тәулігіне әрбір сиыр, биологиялық тұрғыдан байытылған, осындай жоғары сапалы 400—450 грамм құнды белокқа ие болады.

Міне, ас қорыту барысының, көп камералы қарнындағы ас қо-рыту ерекшеліктерінің арқасында ірі қара ірі азықты барынша көп жеп, қорыта алады. Қорытылған қоректік заттардан аса сапалы өнімдер ет және сүт өндіреді. Сауын сиырлар сүт өндіру үшін азықтық қорөктік затының 50 процентіне дейінін пайдаланса, бордақылаудағы өгізшелер тек 16—20 процентін ғана пайда-

ланады.

есе өсті.

Қазіргі ірі қара тұқымдарының төлі 6—9 айлырында-ақ жыныстық жағынан жетіледі. Бірақ бұл кезде олардың организмі әлі толыса қоймайды. Физиологиялық ерекшеліктері мен шаруашылыққа пайдалы қасиеттері жетіле бермейді. Міне, осыдан барып олардың алдымен өз организмінің өсіп-жетілуіне кедергі келтірмей, ал екінші жағынан, болашақ төлдің жақсы жетіліп туылуына жағдай туғызу үшін оларды 6—9 айлырында емес, 1,5 жасында, тірідей салмағы 320 килограмнан асқанда ғана ұрықтандыру қажет.

6.

Ұрықтандыру жұмысы нәтижелі болу үшін құнажындарды жыныс' циклының белгілі кезеңінде ұрықтандырады. Жыныс циклы нәтижелі ұрықтанғанға дейінгі әрбір 3 апталықта қайталаньш тұрады. Осы цикл ішінде сиырлар тек жыныстық қабылдау кейпін танытқан мезгілде ұрықтандырылса ғана ол тоқтайды. Орта есеппен сиырлар буаздығы 285 тәулікке созылса, сол уакыттағы бағып-күтіміне байланысты 260 тәуліктен 312 тәулікке дейін ауытқиды.

Денесінің қызуы—38,6°С, тамыр соғысы минутына 50—60 рет. Сақа малда 32 тіс (20-сы астыңгы жақ, 12-сі үстіңгі жақ сүйегіне орналасқан) болады. Тістердің ауысу мерзімі мен жұқару белгілеріне қарап малдың жасын ажыратуға мүмкіндік бар.

Сүтті сиырлардың негізгі өнімі - сүті өте күрделі, жоғары сапалы азықтық өнім. Оны өндіру үшін сиыр организмі орасан зор физиологияльқ қызмет атқарады. Айталық, тек 1 литр сүт түзілу үшін желін тамырлары арқылы 500 литрден астам қан айнальш өтеді екен.

Міне, осыншама күрделі жұмыс атқара отырьш, сиыр оргамизмі өндірілген сүттің құрамын, жалпы алғанда, бірқалыпты сақтайды. Сиыр сүтінде орта есеппен 87,5% су, 3,5% сүт майы, 3,3% сүт белогы, 4,7% сүт қанты, 0,7% минералды заттар болса, сол коректік заттар тобының құрамдары да өте бай және басқа азықтарда кездеспейтін түрде қалыптастырылады. Мысалы. сүт белогының- құрамында тіршілікке қажетті барлық амин қышқылдары болса, сүт майы өте сіңімді ұсақ май түйіршіктерінен тұрады. Сүт қанты мен минералды заттары сүтте сіңірілуге қолайлы ерітінді түрінде кездеседі. Адам организмінде сүт белогы 96%, сүт майы—95%, сүт қанты 98 процентке қорытылады. Сүттен тіршілікке қажетті барлық дерлік минералдық элементтерді табуға болады.

Ірі қарадан алынатын келесі бағалы өнім — ет. Ол белокты (15—17%) және әдейі бордақылаудан кейін майлы (16—19%) диеталық азық болып табылады. Әсіресе етті тұқымның ірі қарасы мен және жергілікті тұқым ірі қарасының еті дәмді келеді.

ІРІ ҚАРА ТҰҚЫМДАРЫ

Негізгі өнім түрлеріне байланысты ірі қара тұқымдарын сүтті, сүтті-етті және етті бағытқа бөледі. Біздің республикамызда сүтті бағытта қырдың қызыл сиыры, әулиеата сиыры, латвия буырыл сиыры, қара ала сиыр тұқымы, сүтті-етті бағытта алатау, симменталь тұқымдары; етті бағытта қалмақ сиыры, қазақтың

ақбас сиыры, санта-гертруда, галлювей тұқымдары, өсіріледі. Енді соларға қысқаша болса да тоқталып өтейік.

Сүт өнімділігі —2000 килограмнан 4500 килограмға дейін, майлы 3,6—3,8%.

Қазақстан жерінің қуаң да ыстық ауа райына төзімді келеді. Басқа тұқымдармен осы жағдайда салыстырғанда ауруға төзімді, тіршілікке бейім.

Әулиеата тұқымы жергілікті қазақ және қырғыз сиырын голланд малымен будандастыру жолымен алынтан. Тұқымдық аудандастыру жоспары бойынша Қазақстанның оңтүстігіңдегі негізгі тұқым. Басқа тұқымдарға қарағанда ыстыққа, бірқатар ауруларға (приплазмоз, тейлериоз және т. б.) төзімді келеді.

Дене бітімі келісті, терісі мен сүйектері жұқа, емшектері орташа, біркелкі дамыған. Түсі негізінен қара ала. Сақа сиырлары 440—470 кг, жаңа туылған бұзаулары 26—30 кг тартады. Алты айлықтарында 160—170 килограмға жетеді. Сүттілігі — 2500— 3000 кг, сүтінің майлылыгы —3,9—4,1%.

.8

Еттілігі тым тәуір, сойыс шығымы 53—60%. Алматы, Талдықорған, Шығыс Қазақстан, Семей облыстарының негізгі жоспарлы тұқымы.

Симментал тұқымы саны жағынан Қазақстанда екінші орын алады. Негізінен Ертіс өңірінде (Павлодар, Шығыс Қазақстан, Семей облыстары), сонымен қатар Орал облысында, Қостанай және Қостанай облысының бірқатар аудандарында өсіріледі.

Дене бітімі әдемі, сүйегі мықты, бұлшық, еттері жақсы дамыған. Желіндері дөңгелек немесе тостаған тәріздес келген ірі мал. Сақа сиырлары 550—600 кг, жаңа туылған бұзаулары 35—45 кг, 6 айлық бұзаулары —190—220 кг, 18 айлық баспақтары 440— 450 кг, ал өзгешелері 500—600 кг тартады. Сүттілігі 2500—3500 кг, сүтінің майлылығы—3,8—4,0%, еті дәмді болады.

Сақа сиырларының салмағы 350—550 кг, бұқаларыныкі — 800—850 кг. Бұзаулары баяу өседі. 18 айлық өгізшелер 400— 450 кг, тайынша-қашарлары 340 кг тартады. Сойыс шығымы 60—65 процент. Республикамыздың батыс және оңтүстік облыстарында өсіруге болады.

Оқушы қауымды ірі қара тұқымдарымен таныстырып өттік. Негізгі оқырманымыз дербес шаруашылық, иесі болған соң ендігі мәселе...

СҮТТІ СИЫРДЫ ТАҢДАУ

Мал өнімділігі бірнеше жағдайларға байланысты келеді. Осы орайда ауызға малдың шыққан тегі оралады. Бұл тұқымның асылдығына келіп саяды. Содан кейін сол тұқымдық қасиеттерінің тіршілікте дамып, іске асуы да қалыс қалмауға тиіс. Осы жағдай-ларға ең алдымен жас кезінде азықтандырьш, күту жатады. Міне, осы жайттарды ескере отырьш, малдың шыққан тегі мен сырт пішініне қарап-ақ оның келешектегі өнімділігін болжауға әбден болады.

Сиырдың сүттілігін байқайтын біршама ерекшеліктері болады. Оны болашақ сиыр иелері жақсы білуге тиіс.'

Сиырды сатып алардан бұрын оның шыққан тегін анықтап алу керек. Таза тұқымды, мол өнімді малдан көбіне мол өнімді төл туады. Сонымен қатар, осы малдан ілгерілікте туылған төлдің өсіп-жетілу барысын, өнімділігін, оның азығын да ескергеннің ар-тықтығы жоқ. Егер олар мол өнімді болса бұл бұқа не сиырдың өз өнімділік қасиеттерін төліне жақсы дарытатындығын көрсетеді.

Ал енді мал өнімділігін айқындайтын сыртқы құрылысы мен дене бітімінің ерекшеліктері тағы бар. Өйткені малдың денсаулығы мен өнімділігі әр организмнің өзіндік құрылысына тән конституциялық ерекшеліктеріне байланысты келсе, сол ерекшеліктер оның сыртқы дене пішіні мен тұлга ерекшеліктері —экстерьермөн, сонымен тығыз байланысты ішкі құрылыс ерекшеліктері — интерьерімен белгіленеді. Сондықтан экстерьерлік ерекшеліктерді бағалай отырьш, малдың ішкі құрылысына, органдарының қызметіне назар аударуға болады. Енді сүтсіз сиырды айқындайтын экстерьерлік белгілерге тоқталып өтейік. Ең алдымен, олардың сүйегі жеңіл, бірақ мықты, аяқтары түзу, тұяқтары қатты келеді.

Ас қорыту органдары өте жақсы дамыған, басы жеңіл, терісі жұқа, жүні жылтыр, қысқа болады. Сондықтан да сырт пішіні созылыңқы, ішек-қарны қатты дамығандықтан. бөксе жағынан қарағанда кеңейтілген үш бұрыш тәріздес келеді. Ал, салыстыру үшін айтсақ, етті, сиырдын, дене формасы созылыңқы, төртбақтанған тік бұрыш немесе параллелипед сияқтанып келетінін ескеру керек.

Сүттілікті айқындайтын негізгі белгі — сиыр желінінің дамуы. Желіндері жақсы дамыған, емшектері салалы, сүт тамырлары қатты білеуленіп, желіннің алды-артындағы терісі жұқа, селдір жүнді, жиырылыңқы келуге тиіс.

Ас қорыту органдарының дамығандығы сиырдың азықты жақсы жейтінін,- сөйтіп одан мол сүт шығатынын дәлелдейді. Тыныс алу типінің басымдылығы оның организмінде зат алмасу процесінің шұғыл жүріп, жақсы тотығатынын, шайлануға жол бермеуін айғақтайды. Дене құрылысында арқасы түзу, сүйектері мықты келетіндігі денсаулығын көрсетсе, бөксе жағының кеңдігі қиналмай бұзаулайтыңдығын байқатады.

Халық арасында сиырдың сүттілігін, өнімділігін өздерінше анықтайтын кісілер де бар. Мысалы, біреулер танауъшың үстіндёгі тер моншақтары мен құлагының тер және май бездерінө қарап тері және май бездері жақсы жұмыс істейді деп таниды. Мұндай-да сүт бездерінің, яғни емішектердің де қызметі жетілген деп тұ-жырымдауға болады. Сүтті сиырлардың қабырғалары омыртқаға қарай бұрыштана қиылған, соңғы екі қабырға аралығында 3—4 саусақ сыюға тиіс (5—6 см). Олардың құйрықтары ұзын, жерге сүйретіліп жатады. Ал құйрық ұшындағы қайызғақ мол да майлы сүт шығатын сиырлар организміндегі зат алмасу процесінің жедел жүретіндігін байқатады. Сүт тамырларының кеуде қуысына енетін жеріне (сүт құдығы деп те аталады) 2—3 саусақ сыюға тиіс. Сонда ғана сүттің түзілуіне қажетті (әр 1 литріне 400—600 л) қан айналымын қамтамасыз ете алады.

Сиыр таңдағанда оның жасын анықтап алу қажет. Сиырдың сүттілігі 5—7 бұзаулағанға дейін ұлғайып, сонан кейін төмендейді. Бірінші бұзаулаған құнажындардан сақа сиыр сүтінің 70—80 процентіндей сүт шығады. Егер сиыр жасы туралы деректер жоқ болса, оны мүйіз бен тісінен айыруға болады. Бұзауларға мүйіз 15 күндігінен бастап шығады. Ал 2 айлығында 1 сантиметрдей өседі де, 2 айдан 20—22 айлығына дейін мүйіз айына шамамен 1 сантиметрдей -өсіп тұрады. Әрбір буаздық кезеңнің соңғы кезінде іштегі бұзаудың өсуіне көп қоректік заттар жұмсалатындықтан сиыр мүйізінде сақина тәріздес сызықша белгі — қыспа қалады. Сол сақина тәрізді белгілер санына бірінші бұзаулаған жасын қосса (орташа 2 жыл) сиырдың нақтылы жасы шығады. Қысыр қалған жылдары мүйіздө сызық белгі қалмайды. Егер сиыр іш тастап немесе қысыр қалған болса екі сақина арасы едәуір алшақтайды. Сиырларда 32 тіс болады дедік. Оның 24 азу тістері де, төменгі жақ сүйектеріне орналасқан 8 алдыңғы тістер. Алдыңғы тістердің ауысьш, жойылуы бойынша да сиыр жасын анықтауға болады.