ҚҰЛЫНДАУ КЕЗШДЕ КӨМЕК БЕРУ

Құлындауына 10—15 күн қалғанда буаз биені мұқият қадағалау керек. Бұл уақытқа дейін құлындатуға тиісті жағайлардың бәрі дайын болуға тиіс. Өжіреге қалың етіп сабан төселеді. Жылы үйшікте жылытылған айтарлықтай таза су. таза халаттар, сондай-ақ мүмкіндік болса аптечка дайын тұруы керек. Құлындаудың белгілері мынандай: бие шөп-суға қарамайды, тынышсызданады, ішіне қарай береді, бір жатып, бір тұрады, өжірені кезіп, жүріп кетеді, қатты терлейді, сару алдындағыдай артқы екі түзесін бүгеді.

Толғақ басталган бойда кедергі жасап, биенің мазасын алма-

Әуелі қаймақ тұздығы дайындалады. Ол үшіп сары майға шала қуы-рылады. Үстінө қаймақ құйылып, бұлғанады. Тұздалып, бұрышталады. Содан соң үздіксіз бұлғай отырып, 5-6 минут қайнатылады.

Осы тұздықтын, үстіне томат пюресі қосылып, араластырылады.

Бұл түздық ет, балық, көконіс тағамдарына құйылады.

Ұн табаға май салынбай қуырылады. Суыған соң, үстіне май салынып, жақсылап бұлғанады да, қыздырылған қаймақ құйылып, әбден араластырылады. Тұздалып, 5 минуттай отқа қойылады.

Қабығы аршылып, тазартылған желкек тамыры үккішпен үгіледі. Үстіне сіркө суы құйылып, бұрышталады. Сөйтіп, отқа қойылып, 5 минутқа

157

са да болады. Толғақ бірнеше рет қайталанған соң туу жолынан көпіршіктер көрінеді. Оны бұл уақытта жыртып жіберуге бол- майды, Себебі одан әрі құлынның шығуы қиындайды.

кіндігі иесіледі. Аузы, танауы және құлағы шаранадан тазартылады. Содан соң құлын енесіне жанатылады. Бір жарым екі сағатта құлын аяқтанып енесін емуге ұмтылады. Бие бағушы оған міндетті түрде жәрдем беруге тиіс. Кейде құлын кейбір себептерге байланысты емшек еме алмайды. Сол кезде оған енесінің сүтін сауып алып ішкізуге боолады. Бі ра'қ сүт берілетін ыдыс өте таза, ал сүті жаңа сауылған немесе аздап жылытылған болуы керек. Әрине ашыған түгіл қышқыл сүт беруге болмайтыны баршамызға мәлім. Құлын үшін белокқа (глобулинге) бай, құрамында ерекше заттар (иммундық денешіктер) мол болғандықтан түрлі ауруларға шалдықтырмайтын ене уызын емудің маңызы зор. Уыз сондай-,ақ, жас құлынның тоңғағын түсіруге де көмектеседі. Іші қатқан жағдайда құлынға клизма жасалады. Құлынды енесіне шамаман екі сағаттан соң салу керек. Биенің шуын қолдан түсіру үшін еш нәрсе қолданудың қажеті жоқ. Ол әдетте 1—1 1/2 сағатта, әрі кеткенде 6 сағаттан соң өзі түседі. Егер ол уақытта түспей, кідірсе, дереу мал дәрігерін немесе мал фельдшерін шақыру қажет. Шу түскен бойда

жуық қыздырылады да, алдын ала дайындалған қаймақ тұздығына аударылып, араластырылады.

Бұл — ет тағамдарына, әсіресе, асқан етке таптырмайтын тұздық.

Желкек тамыры үккішпен үгіледі. Үстіне қаймақ құйылып, қант, тұз салынады. Жақсылап араластырылады.

Бұл тұздық асқан етке құйылады.

Ащы қаймақ тұздығы

Құрамы: 2 кесе қаймақ, 4 ас қасық 9 проценттік сірке суы, 1 ас қасық қант, 2 жұмыртқаның ақ уызы, бұрыш пен тұз татымына қарай.

Сірке суына қант, тұз, ұнтақталған бұрыш салынып, араластырылады. Үстіне піскен жұмыртқаның үгілген ақ уызы салынады да, қаймақ құйыльш, бұлғанады.

Бұл тұздық ет тағамдарына, көкөніс салаттарына құйылады.

биенің шабы, желіні, артқы аяқтары мен құйрығы жылы сумен жуылады. Содан соң мен ылғалданған сабан төсеніш өжіреден шығарылып, жағып жіберіледі, не көміп тасталынады. Ал өжіреге жаңадан сабан төсеніш төселінеді. Құлындаған бие қатты шаршап, қара терге түседі. Соған орай оған суық, та тез тиеді. Жыныс органы мен туу жолына да бұл кезде неше түрлі микробтар оңай еніп, .ауруға жол ашылады. Осы жағдайлардан аулақ болу үшін биеге мұқият күтім қажет. Қора-жайда өкпек жел соқпауға тиіс. Ол өте таза, жұмсақ төсенішті болуы керек. Жаңа құлындаған биеге қалыпты мөлшерде жеңіл қорытылатын, сапалы азық беріледі. Құлын жарық дүниеге шығысымен бие күш жинау үшін оған быламық және бірнеше жұтым су берген пайдалы. Бірақ бес-алты сағат өтпей .азықтаңдыруға болмайды. Оларға пішен жэне дән жармаларынан быламық жасап берген дүрыс. Алғашқы кезде (2—3 күн) сулы азық, беруге рұқсат етілмейді. Құлындағаннан кейін (5—6 күн) биені тойдыра азықтандырудың зияннан басқа пайдасы жоқ.

Күнделікті тәжірибедө төл дұрыс келмей, биенің құлындауын қиындататын жағдай жиі болмаса да кездесіп тұратыны 'белгілі. Осы кезде дұрыс көмек көрсетілмесе немесе ол көмек кеш көрсөтілсе бие де, жас төл де шығынға ұшырайды. Төлдің дұрыс келмеуі жөнінен төлдің басын басқа жаққа бұрьш алуы, басын аяғының арасына тығып алуы (мұндай кезде төлдің маңдайы енесінің жамбасына тіреліп қалады), аяқтарын бүгіп қалуы, аяқтарын құрсақ қуысынан шығара алмауы, көлденең келуі сияқты жағдайлар жиі кездеседі.

Құрамы: 1 кесе еріткен сары май, 1 жұмыртқа, 4—5 тал петрушка, 1 шай қасық лимон қышқылы, тұз татымына қарай.

Отқа қойылған табаға сары май сальш ерітіледі. Суыған соң ұсақтап туралған піскен жұмыртқа, петрушка салынады да, лимон қышқылы құйылып, жақсылап араластырылады.

Бұл тұздық түрлі салаттарға, балық тағамдарына, басытқыларға құйылады.

Құрамы: 4 жұмыртқаның сары уызы, 1 кеседей өсімдік майы, 2 шай қасық дайын қыша, 1 шай қасық сірке суы, тұз татымына қарай.

Бұл өте күрделі тұздық. Өйткені ол бірнеше өнімнен дайындалады.

Фарфор ыдысқа жұмыртқаның сары уызы құйылып, тұздалады. Ағаш қасықпен бұлғанады. Содан соң шай қасықпен бөліп-бөліп өсімдік майы құйылады. Әрбір шай қасық өсімдік майы құйылған сайын мүқият араластырылады. Бұдан кейін қыша салынып, әбден тарағанша бұлғанады. Май,

Биеге көмекке келер алдында тырнақты алып, қолды сабындап жуу, сөйтіп дезинфекциялық ерітінділермен тазалап, жеңді түріп, қолға вазелин жағу керек. Үстіндегі халаттың әбден жуылып, ыстық үтікпен үтіктелуі тиіс. Биенің құйрығын бинтпен орап, бір жағынша қарай қайырып тастау 'қажет. Содан ооң тік ішек нәжістен басталады. Жіп алдын ала ылғалданып дезинфекцияланады. Содан кейін май (кезкелген) жағылады. Төлі дұрыс келмеген малта жасалатын көмек өте тездікті және дәл-дікті қажет етеді. Сонда ғана оның пайдасы зор болмақ.

Төл басы дұрыс келмеген жағдайда көрсетілетін көмектің ең бірін-ші және ең негізгі ережесі — төл құрсақ, қуысында жатуға тиіс. Ол үшін төлді жамбас маңынан әрі құрсақ қусына қарай итеру керек. Бірақ мұндай кезде басқадай да көмек көрсеткенде өте сақ болу қажет. Әйтпесе жатырды жаралап, малды ауруға шал-дықтыруымыз ғажап емес.

Іштегі төлді енесінің әрбір күшенуі арасында итеру керек. Бұл жағдайда биенің бөкесе жағын сәл көтерген жақсы. Сонда іштегі төл өз салмағымен жатырға түседі. Екінші ереже — төлдің сиырдың мүшесінен: аяғынан, басынан, мойнынан жіп дұзақ оалу.

Төл басы дұрыс келімеген кезде, бәрінен бұрын оның қалай қа-рай бұрылғанын білу керек. Оны қолмен сипап білген дұрыс. Бастық дұрыс келмегеніне көз жеткізу оңай. Өйгкені бұл жағдайда іштегі төлдің аяғы сыртқа тым шығып кетеді. Іштегі төлдің басын түзеу үшін ең жақсысы, қос аяғынан немесе танауынан тартып, жамбас қуысынан шығару. Одан әрі мойнынан, желікесінен немесе тұмсығынан салынған жіп дұзақпен-ақ жұмыс істей беруге болады. Бірақ жіппен бірден тартуға болмайды. Өйткөні алғашқы кезде дұзақ ең бастысы төл басын дұрыс бағытта ұстау қызметін ғана атқарады.

жұмыртқа, қыша жақсылап араласып, қоималжың тартқанда сірке суы құйылады.

Бұл тұздық көбінесө салаттарға, ет тағамдарына пайдаланылады.

Жүзім тұздығы

Құрамы: 4 кг жүзімге 8 кесе қант, 1 шай қасық тұз, 1 шай қасық қара бұрыш, 1 шай қасық мускат жаңғағының ұнтақталған дәні, 2 шай қасық ұнтақ даршын, 1 ас қасық 6 проценттік сірке суы.

Алдын ала іріктелгсн жүзім жуылады. Эмальды кастрюльге салынып, ағаш қасықпен өзгілөнеді. Сол ыдысымен отқа қойылып, жүзім қабығы мен дәнінен ажырағанша, яғни 5 минут қайнатылады. Оттан түсіріліп, сәл суытылады да, елекке салынады. Сөйтіп қабығы мен дәнінен тазартылады. Содан соң қант, тұз, қара бұрыш, мускат жаңғағының ұнталған дәні, даршын салынады да, бәсең отқа қойылып, қайнатылады. Ағаш шөмішпен араластырыла отырып, жүзім сөлі үш есе азайғанша қайнатыла береді. Сірке суы оттан түсірер алдында ғана құйылады.

Бұл — ет және балық тағамдарына таптырмайтын тұздық.

Төл аяқтарының дұрыс келмеуі жиі кездесетін жағдай. Бірақ оларды түзеу дұрыс келмеген төл басын түзетуге қарағанда жеңіл. Төлдің кейбір дұрыс келмеу жағдайында, мәселен аяқтарын құрсақ астына жинап алғанда, бие ешқандай көмексіз-ақ, яғни төл аяғын түзетпей-ақ, оңай туа береді. Алайда, төл аяғын бүгіп алса, оны түзетпей тұрьш, төлді суырып алуға болмайды.

Төл аяқтары дұрыс келмеген кезде түзету жолдары мынандай:

1. Бір немесе екі алдыңғы аяғы тізелік буыннан бүгілсе биенің бөксе жағын көтеру керек. Содан соң егер қағанақ 'суы ақса, жатырға мол етіп жылы су құйып, осыдан кейін ғана 'төлді жатырға итере бастау керек. Ол былай түзетіледі: төлдің бүгілген буынынан ұстап шынтақ буынынан бүгіледі. Бірақ әуелі төлдің жіліншігін шоқтығына әкеліп, содан кейін аяғының төменгі жағын жазып, оны жамбас қуысына енгізу керек.Алдыңғы аяқтарын қарын астына тығып алған жағдайда да жасалатын шара осы. Айырмашылығы — аяқты тізелік буынынан да, шынтақ буынынан да бүгеді.

2. Төл аяқтарын бүгіп артымен келеді. Бұл жағдайда да оны әуелі итеріп, жатырға түсіру қажет. Өйткені оның аяғын түзету, мүмкін емес. Түзеткен күнде тілерсек буынан түзетілген аяқты құрсақ астына әкеліп, құльш сальш орай салынған жіппен тартып шығару керек.

Төл көлденең келсе тіпті қиын. Түзету үшін төлді итеріп жа-тырға түсіру қажет. Содан соң оны алдыңғы не артқы аяғымен ыңғайлап, сыртқа шытаруға дайындау керек (мұндай жағдайда құлынды артқы аяғымен шығарған дұрыс). Содан соң құлынның артқы аяғынан (немесе алдыңғы аяғынан) ұстап, тұсамыс жіп дұзақ сальш, сол бағыт;тан'ауытңытігау қажет. Сөйтіп жайлап құлынды сыртқа қарай тарта берген дұрыс. Тартқан кезде төлді түзетіп артқы, не алдыңғы жағын жатыр қуысына қарай игеріп отырран жөн.

Төл артқы аяқтарымен келсе де бие оңай құлындайды. Сондықтан оған ешқандай көмектің қажеті жоқ. Бірақ төлдің өзі үшін қауіпті. Себебі жамбас қусында жатқан төлдің кіндігін жамбас сүйек қысып тастайды да, қан айналысы тоқтайды, сөйтіп төл түншығып өледі. Мұндай қатерлі жағдайдан аулақ болу үшін туу жолына төл жамбасы енген бойда оны аяғынан тартып суырьш алу керек.

Биеге көмектесу мақсатымен оған тым күш көрсетуге болмайды. Себебі жатырдың жаралануы мүмкін. Сонымен бірге не әрі, не бері шықпайтындай жағдайға душар болу да ғажап емес.

Қалай болғанда да төл дұрыс келмесе мал дәрігерін немесе фельдшерін шақырғаннан зиян жоқ.

161

БИЕНІҢ ҚҰЛЫНДАҒАННАН КЕЙІНГІ АУРУЛАРЫ

Құлындаған соң қатты арықтау немесе туу жолына түрлі ауру қоздырғыштарының енуі, сондай-ақ құлындау кезінде дұрыс көмек көрсетпеу салдарынан, тағы басқа жайттардан бие туғаннан кейін ауруға шалдығады. Солардың ішінде мынандай аурулар жиі кездеседі.

1. Жатырдың түсуі. Бұл ауруға шалдықанда жатыр айналып, сыртқа шығъш кетеді. Сөйтіп ол қауақ тәрізді, қызыл қоңыр түсті ісік түрінде тілерсекке дейін салбырап тұрады. Аурудың себебі — туу кезінде қатты күшену немесе көмек көрсету кезінде қатты күштеу. Емдеуге болады. Бірақ тек мал дәрігері немесе мал фельдшері ғана емдеуге тиіс.

2. Шуы түспеу. Биеде бұл ауру сирек кездеседі. Бірақ ол ауру мал үшін өте қауіпті. Егер құлындағаннан кейін 6 сағатта түспесе мал ауру деген сөз. Алғашқы күні биеден ешқандай аурудың белгісі білінбейді. Алайда 2—3 күннен соң, шу шіри бастағанда биенің қызуы көтеріліп, шөп-суға қарауға шамасы келмейді.

Малдың шуы түспесе дереу мал дәрігерін шақыру керек. Кезкелген адамның шуды күштеп шығаруға тырыспағаны дұрыс. Өйткені ол ауруды одан әрі өршіте түседі. Жатыр қуысын таза жылы сумен жуса шудың түсуіне едәуір сеп болады.

ҚҰЛЫНДЫ БИЕ МЕН ҚҰЛЫН КҮТУ

Егер бие әлі көк шыға қоймаған кезде, яғни қыста немесе ерте көктемде құлындаса оны жақсы сақталған пішенмен, дән жарма-сымен және сұлымен азықтандырған дұрыс. Құлындағаннан кейін екінші және үшінші күні биенің тұяқтарын тазартып, жиектерін тегістейді. Өйткені буаздырының соңғы айында тұяқ мүжіледі. Ат қорада күтіп-бағу кезінде құлындаранына 5—8 күн болысымен биені де, оның құлының да (егер оның денсаулығы жақсы болса) кездіре беруге болады. Құлынды биені ешуақытта суық желді, жауын-шашынды күндері сыртқа шығаруға болмайды. Бұл

162

жағдайлардың оларды түрлі ауруларға шалдықтыруы мүмкін. Егер биелер жайылу кезеңінде құлындаса 8—9 күн бойы биені қорада ұстап, содан соң ғана құлынымен қосьш өріске шығаруға болады. Биенің дө, оның құлынының да ас қорыту жолдарын бұзып алмас үшін өріске бірте-бірте үйрету қажет.

Содан соң мынандай ережелерді де естен шығармау керек: 1) жаңа құлындаған биені екі апта өтпей жұмысқа салуға болмайды; 2) ондай биелер тек жеңіл жұмысқа ғана пайдаланылады, ешуақытта базарға, теміржол бойына т. б. жерлерге баруға тыйым салынады. Өйткені бұл жаздай құлын үшін өте зиян, оның үстіне жол ұзақ болса бие де, құлын да шаршайды; 3) жұмысқа жегілген биенің құлынын әрбір екі сағат сайын емізіп тұру қажет, құлынды биені құлынынан бөлінуге тура келетін жұмысқа жіберуге болмайды.

Құлынды бие күтіміне ерекше көңіл аудару керек. Төсеніші әрқашан қалың болуға тиіс. Үнемі тазартып, серуендетіп отырған дұрыс. Сондай-ақ суық су беруге болмайы, оны ат қора температурасындай етіп жылыгын берген жөн.

ЕНЕЛЕРІН ЕМІП ЖҮРГЕН ҚҰЛЫНДАР АУРУЫ

Жас құлынның жағдайын үнемі мұқият бақылал отырған дұрыс. Тіршілігінің алғашқы күндерінде жас құлынның өздеріне тән ауруларға шалдығуы мүмкін. Ал ауруға шалдыға қалса дереу емдеу қажет.

2. Кіндік жарығы. Тіршілігінің алғашқы күндері шамадан тыс күш түсуден (секіру, тым көп кезіп, шаршапшалдығу, т. б.) не-месе бие туып жатқанда дұрыс көмек көрсетпеу салдарынан құлында кіндік жарығы өршиді (кейде іштен де туатыны бар). Кіндік жарығын айыру оңай: ол жұмсақ, онша ауырсындырмайтын, орнына жеңіл түсетін “ісік”. Бұл ауруға шалдыққанда кіндіктің кеңейген “сақинасынан” соған жақын жатқан жиек бөлігі шығын кетеді, Кіндік жарығын тартьш тастау, бандаж кигізу жолымен емдеуге болады. Бірақ құлынның кіндік “сақинасы” тарыльш, өзіде жазылып кету мүмкін.

лынныц қызуы көтеріліп, енесін сирек емеді немесе мүлде ембей қояды. Содан кейін-ақ, буындары, әсіресе тілерсек, тізе буындары іседі. Төлдің іші өтетін жағдай да жиі кездеседі. Онысы сасық бо-лады. Ауру 15—20 күнге созылады да құлын өледі. Бұл ауру бі-лінісімен дереу мал дәрігеріне хабар жіберіп, оған дейін ауру құлынды оқшаулай тұру керек. Төсенішін таза, қүрғақ ұстаған дұрыс. Ал бұрын тұрған қорасы міндетті түрде дезифенкияланады. Кейде құлын өте әлжуаз болып туады. Олар аяқтана да, өздігінен ауыздана да алмайды. Мұндай құлын көбінесе “әлсіз туған төл ретінде” шырынға шығады. Бірақ тәжірибелі кісілер әрбір туған құлынды аман өсіру қажет деп әділ айтады. Олар алғашқы күнен-ақ ондай әлжуаз туған қүлынға 2 сағатта кемінде бір рет енесінің сүтін беріп, жақсылап тұрып бағады. Астына қалың етіп төсеніш төсейді. Соның нәтижесінде құлын көп ұзамай мал больш, қатарға қосылады.

Құлын енесімен одан бөлгенге дейін бірге болады. Сондықтан биеге жасалған бап оның құлынына да жасалған бап болып табы-лады. Егер бие жұмысқа аз салынса өзін жақсы сезінеді, құрғақ, оты мол өріске жайылса, оның үстіне өзі сүтті болса құлыны керемет өсіп-жетіледі.

Енесі қанша сүтті болса да құлынды енесін еміп жүрген кезінде бәрібір жеммен, кейде сиыр сүтімен қосымша азықтандыру қажет. Бұл қосымша азық оларға ене сүтінен жеммен азықтандруға көшуге организм бірте-бірте үйрену үшін, сондай-ақ енелерін еміп жүрген кезінде жақсы өсіп-жетілуі үшін қажет. Тіршілігінің алғашқы жылында құлын өте тез өседі де қоректік заттарды көп қажет етеді.

Олар 1 1/2—2 айлырынан-ақ қосымша азықтандырыла бастайды. Алғашқы кезде жанышталған сұлы, шөп, жарма беру керек. Жаңышталған сұлыны сүтке салып берген дұрыс. Буланған сұ-лымен де қосымша азықтандыруға болады.

Әдетте қүлын енелерінен 6 айлыгында бөлінеді. Оларды белгілі бір есеп болмаеа бөлуге асығудың қажеті жоқ. Өйткені ене сүті құлын үшін ете пайдалы. Тіпті сүт беру кезеңінің 5—6 айлығының өзінде, мысалы жұмыстан босатылған желісті тұқым биесінен 9 литрдей сүт шығады. Егер бие сүтінің қоректілігін дәл сондай мөлшердегі сиыр сүтінің қоректілігімен салыстырсақ әлгі 9 литрде 2,61 кг азық өлшемі бар. Бұл 2—2,5 кг орташа сұлы деген сөз.

Құлынды енесінен .бірте-бірте бөлмей, бірден бөлген дұрыс.

164

Бірақ соның салдарынан құлын одан әрі өсіп-жетілмей қалмай-тындай болу қажет. Сондықтан да енесінен бөлінген құлын жақсы өрісте бағылып, сұлы, пішенмен қосымша азықтандырылуға тиіс. Қолда бағып-күту кезінде енесінен бөлінген құлынға міндетті түрде сәбіз беру керек.

Құлынды енесінен түс уақытында, қосымша азықтандырып болған соң бөлген дұрыс. Бөлінуге тиіс құлын арнайы қорада қалдырылуға немесе алдын-ала пішен салынып қойылған өжіреге кіргізілуге тиіс. Бие болса жайылымға айдалып жіберіледі немесе жұмысқа алыньш кетеді.

Енелерінен бөлінген құлынды үнемі бақылауға алып отыру ке-рек. Мінезі шәлкем-шалыс құлындарға дауыс көтеріп, мазасызда-рын сылап-сыйпап тыныштандырган жөн. Сонымен құлындар сол күні, одан түнімен қорада болады. Түнге қарай оларға сұлы беруге болмайды. Осылайша олар 2—3 күн қорада ұсталады да төртінші күні таңертең ғана әуелі олдан азықтандырып, содан соң

өріске шығарылады.

Құлындар осылайша қара күзге дейін бағылады. Олар күндіз -өрісте болады да, түнде — қораға қамалады. Суық түссе өріске жаю уақыты бірте-бірте қысқартылып, ақырында тәулігіне 2—3 сағат серуендетілугө дейін жеткізіледі.

Құлынды қорада күтіп-бағу жағдайына көшіргенде: бірнеше үй бірігіп ортақ қорада бақса, ұрғашы құлындар бір бөлек, еркек құлындар бір бөлек ұсталынады. Өйткені бұл кезде олардың жы-ныстық инстингі пайда болады.

Құлындар енесінен бөлінген бойда-ақ оларға сақа жылқыға қолданылатын күтімнің барлық ережесі қолданылады. Ең алдымен құлындар жетекке үйретіледі (егер енесімен бірге болған кезде оған үйретілмесе). Ол үшін құлындар өріске де, серуенге де ноқталап шығарылады. Өрістен соң да, серуеннен соң да олардың ноқтасын сыпырмай, қораға жетектеп кіргізеді.

Құлындардың ауык,-ауық үстін тазалап тұру керек. Оған құлындар бірте-бірте үйретіледі, ол үшін әуелі сыипап құлынның өзі қасына алмайтын жерін (алқымын, мойнын) қасу, шүберкпен, сүлгімен сүрту керек. Бірден ат тарақпен тарай бастауға болмайды. Тұмсығына, еріндері, көзіне, жалпы жұқа, жүн өспейтін тұстарына щетка тигізбеген дұрыс. Оларды сулы сүлгімен немесе ылғал губкамен сүрту керек.

Құлын күтудің ең басты ережесі оларды таза ауада көп жүргізу. Соған байланысты оларды кезкелген ауа райында, тәулігіне 2—3 сағаттан серуенге шығару керек. Құлындардың серуендеуіне тегіс, түрлі қоқыстан, темір-терсек сынығынан таза жер таңдалады.

Көктемде, жер құрғаған бойда қорадағы серуен даладағы серуенге ұласады. Сөйтіп серуенге шығарған тайларды салт ат мінген кісі 3—4 километрге дейін шоңырақтатып не желдірт қайтады. Мұндай серуендетудің тайлардың бұлшық еттерін қатайтып, жүрек, өкпе қызметін күшейтетіндіктен, сондай-ақ азыкқа деген

165

зауқын келтіретіндіктен зор маңызы бар. Оның үстіне үнемі се-руенге шығарылып тұрған тайн құлындар жайылымға бағып-күту жағдайына оңай көшіріледі.

Егер тайыңыз желісті жылқы тұқымына жатса оны жайылымға шығарар алдында бас білдіреді. Ал салт мінетін жылқы тұқымына жатса күздікүні құнан шығарында үйретіледі. Егер құлын кезінде далаға серуендетіліп тұрса оларды қорада күтіпбағу жағдайынан жайылымда күтіпбағу жағдайына көшірудің еш қиындығы жоқ. Олардың серуенін ұзартьш, жайылуға мүмкіндік берсе режим ауысқанын білмей де қалады. Егер бұрын құлындар үнемі қорада тұрса өріске байқап-байқап шығару керек. Әйтпесе көк шөп олардың ас қорытуын бұзып, типті өспей қалуына да себеп болады. Сондықтан да тайларды өріске бірте бірте көшірген жөн. Алғашқы күні оларды бір, бір жарым сағат, екінші күні екі-үщ сагат ңана шыгарып, бөсінші — алтыншы күні барып күні бойы баққан дұрыс. Оларды өріске ешіқашан тұсап жіберуге болмайды. Жалпы, аса бір қажөт болмаса түсау дегеннен аулак, болган жөн.

Ең алдымен, тұсау тайдың емін-еркін жүріп түруын қиындата-ды. Сөйтіп бұлшық еттерін, өкпесін нығайтьш, қатайуға мүмкіндік бермейді. Сондай-ақ тұсау сіңірге зақым келтіреді. Соның салдарынан мал кеміс, яғни ақсақ, болып қалады.

Жайылымдағы тайлардың жалпы деноаулығы мен тұяқтарының жағдайына мұқият зер сальш отырған жөн.

Егер тайлар күні бойы жайылса тек түсте, онда да кейде ғана сарайларға айдап келсе оларды мұқият тазартуға мүмкіндік келе бермейді. Мұндай жағдайда тәулігіне бір рет олардың жүн өспеген тұстарын ылғалды губкамен сүртіп, аяғын щеткамен және матамен тазартса, сондай-ақ, денесінің қалған тұсының шаңын матамен сүртсе жетіп жатыр. Жалпы аяқтарының, әсіресе тұяқтарының жағдайына баса назар аударған дұрыс. Жайылымда тұяқ мүжіледі, соған байланысты қисьгқ өседі. Соңдықтан тұяқтың дұрыс өсуі үшін оны кемінде 1-1,5 айда бір рет тазалап отырған жақсы.

ТАЙДЫ БАС БІЛДІРУ (ҮЙРЕТУ)

Тай ешқашан ноқталанбаса немесе жүгенделмесе, оларды алдын-ала жетекке үйрету керек. Олар былайша үйретіледі.

Алгаіш\ы екі-үш күнде ющта кигізіп, тебінге қоісьщ, не жай-дақ қорага бос жібереді. Оған әбден үйренген соң 'екі-үш күн бойы күніне бір немесе бір жарым сағаттан жетектеп жүреді. Жетектеу үстінде ноқта-жіпті тартыңқырап, малға ноқта салынғанын сездіруге тырысу керек. Одан кейін де тайдың ноқтасы сы-

пырылмаған күйі тебінге жіберіледі де өжіреге кіргізіледі.

Егер тай ноқта-жіптен немесе шылбырдан тартқанда асаулық, көрсетпесе арнайы ат арбаға немесе қабырғаға, болмаса бағанаға қағылған дөңгелек темірге біраз уақыт байлап қоюға болады. Бірақ оны қажет кезде шешілуі оңай етіп, ең жақсысы күрмеп байлаған дұрыс. Ең дұрысы оларды тағалау кезінде ғана байлау. Егер тай байлаулы күйінде тулаеа неігесе түйін шешілуге айналса оның иесі бұл қауіпті дер кезінде ескеруі тиіс.

Егер тай жетекке де, байлауға да көндігіп кетсе, ауыздыққа үйрете бастау керек. Ол үшін алғашқы күні ноқтасып сыпырмай ауыздықты жүгенмен жүгенделеді. Бірақ тайды алғашқы күннен-ақ ауыздыққа дұрыс үйрету қажет. Сондықтан ауыздықты езуін жоғары көтеріп тұратындай, сондай-.ақ өте бос етіп салуға болмайды. Ауыздық, тым бос (кең) болса мал тілін оның үстінен шығарып жіберуге үйреніп .алады. Содан соң оны қалпына келтіру қиын. Екі-үш күннен соң ауыздықпен жетектеу үшін жүгенге шылбыр байланады. Сөйтіп жетектеу одан әрі жалғастырылады.

Мініс жылқысын үйрету (ерттеп) кезінде ауыздыққа бастығуына қарай тізгінді мойнынан асырып тастап, тартьш, жұлқыламай жыйнайды. Содан соң айыл немесе тартпа тартып (әуелі сәл ғана, біраздан кейін қаттырақ) одан әрі жетектейді. Айыл не тартпа қос саусақ оңай сұғылатындай етіп тартылады. Тай оған да көндіккен соң оның орнына үзеңгісін және таралгысыз жеңіл ер салынады. Ол бұған да үйренісімен ерге таралғы кигізіледі. Таралғылар аттың екі бүйіріне тиіп тұруы тиіс. Ең соңын;да үзеңгі салынады. Жетектеу үстінде атты ауыздықпен бұруға калыптастыру керек. Тай мұның бәріне бастыққан кезде оған жеңіл адам мінгізіледі. Бұл жұмысқа 10—12 күн қажет.

Жегілетш жылқы үйрету кезінде ол божыға, яғни делбеге қа-лыптастырылады. Ол үшін жетектесу кезінде шылбырдың не тіз-гіннің орнына ауыздыққа делбе байланады. Оны төйдан 3—4 к,адамдай артта келе жатқан кісі екі қолымен ұстайды. Тайды екінші адам ноқтасына жетектеп отыру қажет. Бірақ ол тай басьш еркін ұстайтын етіп жетектеуге тиіс. Жетектеуші кісінің тайдың бүйір тұсынан жүріп отыруы керек. Үйретілетін тайға делбе еткізілетін шығыры бар айыл тартылады. Мұндай жағдайда басын төмен тартпайды. Бұл мақсат үшін ұшында шығыры бар айыл пайдалануға болады. Осы қайыс ат арқасынан алыньш тартылады да, шығырын'ан делбе өткізіледі. Тай тек делбемен ғана басқарылады.

Тай делбеле бастыққан соң тоқтатсаң тоқтайды, жүреді, оңға, солға бұрылады. Содан кейін оны жеге беруге болады. Желісі тұқым тайы алғаш рет далада-ақ немөсе арнайы орында жегіледі. Мұндай жағдайда арнайы орынның еденіне құм төселуге, табалдырық, болмауға тиіс.

Тажды қораның ортасына тұрғызып, артынан қарапайым дөң-гелекті жеңіл арба әкеліп, дереу жегіп тастайды. Алғашқы жат-тығуда арбаға жегілген тай 200—300 м жетекке алынады. Бірақ,

арбаға бірден адам отырғызуға болмайды. Ол арбаның артынан делбе ұстап еріп отырады. Келесі күні де тай жетекке алынады. Бірақ делбе ұстаған кісі 70—80 қадам жер еріп келіп, оодан соң арбаға отырады да делбені одан әрі басқара береді. Бұл күні тай" осылайша 300 метр жер жүруге тиіс (желдірме). Келесі күндері| бірте-бірте бұл көрсеткіш ұлғайтылып ең соңында еішқндай же тексіз күніне 1000—2000 метрге жеткізіледі. 15 күннен соң (ал-; ғашқы 6 күн бойы күн сайын, содан соң күнара үйретілгеннен кейін) тай арбаға жегуге дайын деп есептеу керек.

Доғамен немесе доғасыз жалғыз жегуге үйрету мынандай ретпен жүргізіледі. Бұрынан бастықтырылған ,ат жегілген арба тертесінің біріне жегу әбзелдері түгел тайға байланады да 1—2 күн бойы (2—3 сағаттан) жүргізеді. Бірақ жанқайысты жанағашқа байламайды. Үшінші немесе төртінші күні, яғни тай жегуге көн дікті-ау деген кезде оның қамытының жанқайысын жанатші байлайды. Сөйтіп иығына қамыт түсіреді. Бұған да әбден үйренген кезде оны тертеге жегіп, барынғы ат оның орнына қосарға алынады. Сөйтіп алғашқы 2—3 күнде тайға көп күш түсірмейді Бірнеше күннен соң арба тартуға әбден бастығады да, бұрынғы ат бұдан босатылады.

Осылай жалғыз өзі арба сүйреуге үйренген жас атты қосарлап жеккенде де қосағына бұл жұмысқа әбден көндігіп, бастыққан ат жегіледі. Бірақ жас тай келешекте арбаның сол жағына жегілетін болса — сол жағына, оң жағына жегілетін болса — оң жағына дайындалады.

Жас ат бастыққан соң оны да, үйреншікті атты да жетекке алады. Егер үйретіліп отырған ат шәлкем-шалыс мінез көрсетпесе иығына қамыт түсіріледі. Бірақ жанқайыстың ұзындығы жас аттың артқы аяғы тиіп, жанағашқа тимей тұратындай болуы тиіс

Біраз уақыттан ооң екі ат бір біріне әбден үйренеді, оодан кейін оларды қосарлап жеге беруге болады.

Көп ат жеккенде де осылайша алдымен жас ат пөн бұрыннан жегіліп жүрген атты қатар жегіп үйрету керек.

Үйретілген құнандарды тек жеңіл жұмысқа ғана жіберу қажет. Олармен тәжірибелі, шыдамды кісі ғана жұмыс істеуге тиіс сондайнақ олармен алыс жолға шығуға болмайды.

ҚҰНАН-ҚҰНАЖЫН, ДӨНЕН-ДӨНЕЖІН ӨСІРУ

Далада өсіру кезінде төл жыл бойы жайылымда өз алдымен жайылады. Осы жағдайда жақсы ат өсіру үшін жақсы жайылым (далалық бозды, бетегелі, ақ және қара жусанды, оораңды, дан егілген жоңышқалы, т. б.) болуға тиіс. Сондай-ақ, түрлі ауа райына қарай жая да білу қажет. Көктемде төлді көктемнің көр-пекөгіне жайып, жілігіне май жүгірту керек. Жаздың ыстық күндеріне олардың тобын азайтып жайып, жиі-жиі суарып отыр-

ған дұрыс. Қыстыкүні, сақылдаған сары аязды және суық желді күндері ықтасыны мол өріске жайған жөн. Боран белгісі білінісімен иөлері кезектесіп оларды ықтырмаларға немесе баздарға әкеп қамау қажет. Сонымен бірге жылқы төлін тебінде өсіру кезінде оларды қыстьгкүні және жаздың шөп күйіп кететін ыстық айларында жеммен және пішенмен қосымша азықтандырьш отырған дұрыс.

САҚА ЖЫЛҚЫНЫ КҮТІП БАҒУ

САҚА ЖЫЛҚЫЛАРҒА ҚАН ТАРАТУ ЖӘНЕ ТАЗА АУАДА СЕРУЕНДЕТУ

Құлын секілді, барлық сақа жылқыны да таза ауада көп жүргізу керек.

Таз'а ауада көп жүргізудің дені шу жылқы үшін маңызы зор.

1. Таза ауада көп болып, жылы мен суықтың күрт ауысуына үйренген жылқы қорада бағылатын жылқыға қарағанда суық, тиіп көп ауырмайды.

2. Таза ауа тері қызметін күшейтіп, нерв ұштары арқылы ішкі органдарға да әсер етеді.

3. Таза ауада жүрген кездө кең тыныс алған соң организмнің әр түрлі жүқпалы ауруға қарсы түру қабілеті күшейеді. Соңдықтан да барлық жылқыны күн сайын бірнеше сағат ат 'қораның жаныңдары қоршалран учаскеге шырарып тұрран дұрыс. Мүмкіндік болса осындай учаскеге жайылым шөбін егіп қойса, тіпті жақсы.

Асыл тұқымды малға мұндай жайыльш тек жақсы серуен ғана болып қоймады, сонымен бірге бір мезгіл аяғымен жайылатьш керемет өріс больш та табылады.

АТ ҚОРАНЫ КҮТУ

Жылқы денсаулығын сақтауда ат. қора тазалығының зор маңызы бар. Лас дәліз, өжіре және ат тұратын орын жылқыға түсетін түрлі тері аурулары мен басқа да аурулардың басты себебі. Сондықтан ат қораға да, оның маңына да қи, көң жиналмау керек, ат қора дәлізінің лай құйылған едені әрбір тазалаудан соң сыпырылып, ылғал тұстарына құм төсеу, ойылған тұстарына қайтадан лай құю қажет. Егер ағаш еден болса оны да әрбір тазалағаннан кейін сыпыръш отырған жөн. Ат тұратын орындар мен өжірелерге әруақытта жаңа қүрғақ және жұмсақ төсеніш төсеп отыру керек. Сондай-ак, ат қораның қабырғасы мен төбесі кемінде айына екі рет шылаулар мен шаңнан тазартылуға тиіс. Ат қора қабырғалары мен аралық қабырғаларының кемінде жылына

екі рет әктеліп тұруы қажет. Егер желдетіп тұрмаса ат қораның ауасы түрлі зиянды газдар жинальш бұзылады да жылқының ты-ныс алу жолдарын тітіркендіреді. Ат қораның ауасы таза болуы " үшін ауық-ауық желдетіп түрған дұрыс. Тіпті қыстың аязды күн- дерінің өзінде есік-терезелерді 10—15 мннут ашып қойған пайда- лы. Мұндайда тек өкпек жел соқпаса болды. Жаздыкүні әрине есікті де, терезені де, желдету трубаларын да үнемі ашып тастаған жақсы. Бірақ бұл кезде де, әсіресе тершең мал тұрган қорада өкпек желден сақ, болу қажет. Оңтүстік аудандарға, егер жылқы күндіз ат қорада тыныстайтын болса терезеге сабаннай бойра қып ілген немесе әйнектерін көк бояумен бояп тастаған дұрыс Осындай қаракөлеңкеде жылқы жақсы тынығады, оның үстіне шыбын-шіркейлер де мазаламайды.

Жаздыкүні ат қораның іші қоңыр салқын, ал қыстыкүні бір қалыпты жылы болуға тиіс. Кейбір жылқы заводтарында оларға (әсіресе құлын кораларға) от жағылады. Бірақ мұны пайдалы деп айту қиын. Өйткені өтө жылы жерде ұстаған жылқығаІ суық тигіш, соның салдарынан ауруға шалдыққыш келеді. Сондықтан да ат қорада малдың өзі бөлген жылуды сақтау үшін мынандай шаралар қолдану керек.

1. Ат қора міндетті түрде ық жерге және жел өтінің бағытына ұзынынан немесе бұрышымен салынуға тиіс. Жылуды көп жоғал туға себепші болатын есік-терезелерінің жел өтіне қарсы салын| бауы қажет.

2. Егер ат қора жылу өткізетін материаддардан тұрса, оны қабырғасы арқылы жылу көп жоғалады. Әсіресе ат қора қабыр ғасын табиғи тастан қалауға болмайды. Кірпіштен, ағаштан, ( баннан, кесектен және лай құйылып түрғызылатын ат қоралар жақсы ат қора болып саналады. Лайдан құйылып тұрғызылатын қабырғалар өте мықты келеді, шығын да көп жұмсалмайды, оның: үстіне жергілікті жердің материалы-ақ жарап жатыр. Сондықтан дербес шаруашылық иелері осыны қатты ескеруге тиіс.

Жылу сақтау үшін ат қораны жалпы жылытудың да зор маңызы бар. Есік қос қабат етіліп, ешқандай саңылаусыз, тығыз жабылатын болуға тиіс. Қораның қабырғаларын сабан лаймен сылап, әрбір қыстың басында бүкіл тесік-саңылаулары бітеліп тұруы керек. Төбесінің де қабырғаға тығыз етіліп жабылғаны дұрыс.

Еден. Кейде ат қора едендеріне лай құйылады. Мұндай еденнің ат тұяғына пайдасы ұшантеңіз. Оның үстіне жылы да таза болады. Ондай еден былай, жасалады: әуелі 0,3—0,5 м тереңдікте жер қазылып, тегістеледі. Содан соң 15—20 метр қалыңдықты кірпіштің ұсақ кесектері кірпіштің ұсақ қабатынан сыртқа тез Сөйтіп оның үстіне 20-30 см қалыңдықта жақсылап иленген лай

170

құйылады. Мүмкіндік болса лайды сабан қосъш илеген дұрыс. Бі-рақ, лай қабатын 20 сантиметрден жұқа құюға болмайды. Өйткені кірпіштің ұсақ кесектері кірпіштің жұқа қабатынан сыртқа тез шығып қалады да, еден де бүлінеді, еңбек те еш кетеді. Бұл лайға жаңа сөндірілген әк қосуға да болады. Мұндай еденді қораға жыл-қыны еден кепкен тоң кіргізу керек.

Лайдан құйылған еденге тұрақты күтім қажет. Әйтпесе еден ойылып, ойлы-қырлы болады мұндай қорада тұрган мал оңды тыныға алмайды, тіпті а-уруға шалдықыш келеді.

Цементтелген еден өте суық, тайғақ болады. Сондықтан жылқы тұру үшін жарамсыз.

Кірпіш еден біршама жылы болғанымен лайдан құйылшн еденте ңарагаңда суық тартып түрады.

Ағаш еден де жылы болады. Бірақ малдың өз зәрінен-ақ ылғал тартып тез ісінеді. Соның салдарынан мал тайғанақтап тұра да, жүре де алмайды.

Төсеніш құрғақ, жұмсақ, жылы, ылғал тартқыш болуы керек.

Қазіргі кезде төсеніш ретінде сабан, ағаш үгіндісі, ағаш бұ-тақтары, шым тезек, мүк, жапырақ, пайдаланылады. Осылардың ішінде ең жақсы төсеніш — қара бидай жәие бидай сабаны. Ол жұмсақ, құрғақ және жылы, оның үстіне ылғалды да жақсы сі-ңіреді. Ылғал тарауы жөнінен шымтезек сабаннан әлдеқайда жақ-сы. Бірақ жылы төсеніш малды суық тиюден сақтайтындықтан осындай қасиетне бай сабанды алдыңғы орынға қоямыз.

Сабан төсеніштің нормасы ретінде мынандай көрсеткіштер ұсынылады: айғырларға тәултне 3—4 кг, құлынды биеге —5—6 кг, саяқ ат пен жұмыс атына 2—3 кг, жаратылып жүрген тайқұнанға' 3—4 кг, енелерінен бөлінген құлынға 1—1,5 кг.

Төсеніш ауыстыру тәртібі мынадай: таңертең тазарту кезінде өжіреден немесе мал тұратын орыннан ылғал, қимен былғанған сабанды сыртқа шығарып тастайды да, құрғағын айырмен мұқият бөліп альш, сілкіп-сілкіп бұрышқа жинап қояды. Содан соң өжіренің немесе мал тұратын орынның еденін сыпырып, астына жинап қойған сабанды шашады да, үстіне жаңасын таістайды. Кешкілік те төсеніш осылай ауыстырылады.

Егер жылқы күні бойы қорада болмаса ертеңгілік жаңа төсеніш төсеудің қажеті жоқ. Оның есесіне күні бойы еден кеуіп тұрады.

ЖЫЛҚЫ ТЕРІСІН КҮТУ

Ат қора құрал-жабдықтары. Жылқыны дұрыс күтіп-бағу үшін ат қорада су құйылып кеспек, қи шығаратын қол арба немесе зембіл, сыпырғы, жылқыға су беретін шелек, ноқта, жүген, щетка, ат тарақ, жал тарақ, шұға, сүлгі, губка, түяқ қырғыш болу керек.

Шелектер, кеспектер, оттықтар үнемі таза болуға тиіс. Ер,

171

жүген, ноқта тазалап сүртіліп, вазелинмен, қамыт, өмілдірік, құйысқан, қайыстар таза қайық қара майымен майланады да арнайы орында сақталады.

Терлеп тұрған атты жууға да, тазартуға да болмайды. Оның

ЖЫЛҚЫ ТҰЯҒЫН КҮТУ

Жылқы тұяғын жылқышы да, оны мініп жүрген кісі де жақсы күтуге тиіс. Ол қанша сәйгүлік болғанмен түяғы бүлінсе іске аспайды.

Тұяқ жарақаттың, жер басар жиегінің мүжіліп, сынуының, дұрыс тазарта білмеудің, дұрыс тағаламаудың, ауру зардабының, лас қорада күтіп-барудың т. б. салдарынан бүлінеді. Тұяқ күтудің негізгі шаралары мынандай: 1) тұяқты таза ұстау; 2) мүмкіндігінше жылқыны көп жүргізу. Әйтпесе қозғалыссыз ұзақ тұрған аттың тұяғы ауруға шалдығады; 3) дер кезінде және дұрыс тазарту, соңдай-ақ дұрыс тазалау.

Тұяқты т^!аза ұстау үшін оны күнде тазартып жуып, шүберекпен сүртіп тұру керек. Тұяқтың жер басарын арнайы тұяқ қырғышпен тазалау қажет. Жылқы жұмыстан оралысымен тұяқтың жер басарына жабысқан қарды, батпақты, қиды тазалап, тұяқты сүрткен, тілерсектен төмен қарай жақсылап уқалаған дұрыс. Содан кейін ғана оны қораға кіргізуге болады. Тұяқты ешқандай маймен майлауға болмайды. Сондай-ақ тұяқ сыртына жабысқан ласты қыру өз қолыңды өзің кескенмен бірдей. Өйткені бұл оның қорғаныш қабатын бұзып, соның салдарынан тұяқ ылғалын жойып, тез сынғыш келеді.

Тұяқ тазарту. Тұяқты дер кезінде және дұрыс тазартуға аса зор мән беру керек. Тұяқ үнемі өсіп отырады. Егер ол кесілмесе, батады өсіп, өз қалпынан айрылады. Бақайы да қисаяды. Осының бәрі малдың ақсауына әкеп соқтырады. Жылқыны жайылым-да күтіп-баққанда тұяқ қыры бірте-бірте мүжіледі. Бірақ ол бір-қалыпты мүжіле қоймайды да, тұяқ та, бақай да қисаяды. Осыған орай түяқты жылына кемінде екі рет тазартъш тұрған жөн. Тазарту үшін тұя'қ атауызы, тұяқ пышағы мен түрлі пайдаланылады. Тазарту техникасы мынандай. Егер аттың тағасы болса, ең алдымен сол ескі тағасы алынады. Содан соң ғана тазартуға кірісуге болады. Егер тұяқ тым өсіп кетсе, онда ең бірінші тұяқ қышқашымен тұяқты қысып ұстап содан келіп тұяқ пышағымен оның табанын тазарта бастайды. Тұяқты тым етіне жақындатып кесуге болмайды. Мұндай мал ақсап қалады. Әсіресе жылқы табанындағы тұяқ өскінін тазартқанда сақ болу керек. Тазартуды пышақпен қырып жатқанда тұяқ жоңқасы шыға бастағанда-ақ тоқтатқан дұрыс. Жер басарын тазартып болған соң тұяқты тұяқ атауызымен қысып ұст'ап, оның қырын түрпімен тегістейді. 'Дұрыс тазартылған тұяқ, қыры жер басарынан, әрі кеткенде жарты 'сантиметрдей асып тұруы қажет.

173

Ат тұяғын тазартқан секілді 1—1,5 айда бір рет қайта тағаланып отырады. Бұдан артық жиілетуге болмайды. Әйтпесе тұяқ сынғыш болады. Қыстыкүні тағаның тісі тез тозады, Сондықтан қайта-қайта шегелеп, түякқа зиян келтірмес үшін шегенің орнына бұрандалы шеге (винт) қолданған орынды. Тағаланған атпен жұмыс істеген кезде оның тағасына аса зер салып отырмаса болмайды.

Таға үнемі тығыз жатуга тиіс. Сәл босаса тұяқты құртады.

Тай-құнан бас үйретілген соң, онда да алдыңғы аяқтары ғана тағаланады.

ЖҰМЫСҚА ЖЕГІЛГЕН АТТАРДЫ КҮТУ

Жұмыстан қайтып келе жатқанда аттарды кемінде 30—45 минут жай жүріспен жүргізу керек. Бұл аттың терін және ентігіп 'басуға мүмкіндік береді. Егер ат жұмыстан терлөп, ыстық күйініде қайтса оны жаздың өзінде суық тиюден болатын түрлі аурулардан сақтау қажет. Ат организмінің бір ерекшелігі (қатты терлейді) суыққа тез шалдығады. Егер ат қыстыкүні жұмыстан терлеп келгенде қора суык, болса, оның қамытын да, ерін де бірден алмай, ол суығанша яғни 1,5—2 сағат күткен дұрыс. Ыс-

174

тық атты суыту үшіп міндетті түрде 20—30 минут кездіру ке-

Жалпы, жұмыстан қайтқан атты қораға кіргізісімен әбзелдерін алып, сабан будасымен терін сыпырып, жабу жауып, қойған жөн. Ал атты өжіреге немесе ат байлайтын орынға кіргізбестен бұрын аяғын сабан будасымен мұқият сүртіп, тұяғының жер басарын (табанын) жабысқан қардан немесе мұздан, жаздыкүні қидан, ластан тазарту қажет. Көзіңе түскен жарақат, зақымды дереу емдеу керек. Егер ол жарақат пен зақымды ат әбзелдері себеп болса, бұл кемшілікті дереу қалыпқа келтірген жөн.

ЖЫЛҚЫ ТҰҚЫМДАРЫ

Дүние жүзінде жылқының 250, соның ішінде ТМД-да қырықтан астам тұқымы мен тұқымдық тобы өсіріледі. Жылқы тұқымдары шыққан тегі, бағыты, жұмысқа деген қабілеті, биологиялық ерекшеліктері, сондай-ақ дене құрылысы мен тірілей массасы бойынша ажыратылады. Соңдықтан да жылқы тұқымын топтарға бөлу, оларды зерттеуді жеңілдетіп, тұқым асылдандыру жұмыста-рын ұйымдастыруды жақсартуға мүмкіндік береді.

Экологиялық класқа бөлудің негізінде жылқы тұқымдарының шығу тегінің таралған жері жатыр. Әдетте класқа бөлудің зооло-гиялық және экологиялық, принциптері үндестік табады. Франк пен Неринг жылқы тұқымдарын жеңіл және сүйегі мықты, қырыннан қарағанда иіліп тұратын, терісі жұқа шығыс тобына жәнё сүйегі ірі, терісі қалың, жүндес батыс тобына бөлген. К. Юарт жылқының шығыс жылқысыніа үқсаіс жазың таульщ аймақтың тобына, сондай-ақ батыс жылқысына ұқсас ормандық аймақтың тобына бөлді. Бірақ ормандық аймақтың тобы жылқыларының басы қырынан тік, беті қасқа да кең келеді. Сонымен бірге ол далылық, жылқы тобына да бөлді. Олардың басы — бөкен тұмсықты беті ұзын да жіңішке болады. А. Браунер жылқы тұқымдарын екі типке (оңтүстік және солтүстік) бөліп, олардың әрқайсысын тік маңдайлы, дөңес маңдайлы деп айырды. Зоологиялық, және экологиялық, класқа бөлу аз қолданылады. Ал шаруашылықтың-пайдалы белгілеріне қарай зоотехниялық класқа бөлу айтарлықтай кең пайдаланылады.

Бұл мәселемен көптеген ғалымдар айналысты. Солардың ішінде А. С. Красниковтың зоотехниялық класқа бөлуі бүгінгі практика үшін тиімдірек. Ол жергілікті жылқы тұқымдарын далалық (башқұрт, бурят, қазақ, монғол жылқылары), таулық (алтай, гуцул, карабах, қырғыз, локай, локай, магрел, тува,

175

Қазіргі жылқы шаруашылығының ерекшеліктерін ескере отырып, Ю. Н. Бармижцев жылқыны халық шаруашылығында пайдалануға болатын мынандай төрт топқа бөледі. Олар: жұмыс аттары (жегілетін және желісті жылқының ауыл шаруашылығында жұмыс істеуге, жүк теңдеуге, тасымалдауға жарамды типі, экстремальды жағдайға арналған әскери аттар, спорт аттары (ат спорты ойындары мен жарыстарға, сондай-ақ ат туризмінө арналған), сүт және ет өндіруге арналған жылқы (өнімді жылқы шаруашылығы), жылқы қанынан сіреспе, гонгрена, дифтерия” ботулизм т. б. адам ауруларын емдеуге және алдын алуға арналған қан сарысуын дайындайтын биология өнеркәсібіндегі продуцент-жылқылар. Сондай-ақ медицинада жылқының асқазан сөлі де пайдаланылады.

Жылқыны тұқымдық аудандастыру жоспары жылқы шаруашылығы- дамыту, жылқыны сапалық жағынан жақсарту және әр ел шаруашылықтарында анағұрлым тиімді пайдалану жөнінен аса маңызды мемлекөттік шара болып табылады. Жоспар регионның табиғи-тарихи ерекшеліктері, әрбір тұқым жылқысының биологиялық қасиеті мен нақты аймақта оны өсіру пайдалылығы ескеріле отырьш жасалынады. Онда ТМД-ның қай облыс, қай ауданында (аймағында) жылқының қандай тұқымын өсіріп, жылқыны жақсарту үшін қандай тұқым пайдалану керектігі көрсетілген. Мәселен Қазақстанда негізгі жоспарлы тұқым қазақы (жабы және адай жылқысының тұқым ішіндік типі), көшім, қостанай және дон жылқы тұқымдары болып табылады.

Тебінді жылқы шаруашылығының дәстүрлі аймағында жергілікті жылқы тұқымдары өсіріледі. Ет және сүт өнімін көтеру үшін оларды ауыр жүк тартатын — орыс, оовет, литва т. б. жылқы тұқымдарымен будандастырады. Тұқымдык, аудандастыру жоспарының орындалуын тұқым асылдандыру жөніндегі мемлекеттік қызмет органдары бақылап отырады.