М к И.Ә. Абеуова білім беру саласындағы психологиялық Қызмет: Әдіснама, технология, практика э в е р о алматы 2015 Эверо

Тұлға  дамуында  эмпирикалық  әлеуметгік-мәдени  тэжірибенің 

рөлін қарастыратын зерттеулер оншалықты көп емес.

Нақты 

адамның 

әлем 

бейнесіндегі 

гылыми 

және 

эмпирикалыктың  арақатынасы  әрқашанда  да  жеке-дара.  Дегенмен, 

элем  бейнесін,  неғұрлым  эмоциялы  түрде  қаныққан  және  тұлгалық 

шартталынған,  дэл  сол-үйреншікті  (тұрмыстық)  сана  құрайды  деген 

көзқарастар  үстемдік  ете  түсуде.  Бүл  ұстаным,  XX  ғасырдагы  ірі 

жаңалықтардын  ашылуына  байланысты  (Гегельдің  толықсыздық 

теоремасы, 

Гейзенбергтің  анықталмағандық  арақатынасы 

мен 

Бордың  қосымшалық  қағидасы)  ресми  білімнің  толық  еместігіне 

негізделген. 

Егер 

де 

жаратылыстанушылар 

жекеленген 

проблемапарды  шешу  барысында  осындай  қорытындыға  келсе, 

олардан ерте үлы Әл-Фараби мен орыс философы П.А.Флоренский де 

осыган  сәйкес  тұжырымға  келген.  Әл-Фараби:  «Жан  күштеріне 

сонымен  бірге  ойша  жорытылған  ақыл-парасат  жатады,  соның 

аркасында  жанның  субстанциясы  мүлтіксіздікке  жетеді  және  өзекті 

парасатты  субстанцияга  айналады.  Бүл  акыл-парасаттың  өзінің 

сатылары бар: бір жагдайда ол материалды ақыл-парасат, екіншісінде 

иемденген  ақыл-парасат,  үшіншісінде тауып апынган парасат ретінде 

болады”, - деп жазды  [49, 248 б].  П.А.Флоренский, гылымның әдісі -  

күнделікгі  түрмыстық  дүниетанымды  електен  өткізіп,  оның  тек 

белгілі  үзінділерін  бөліп  алуға  назар  сапып,  қалғандарын  өз 

аумагының  сыртында,  демек  заңдастырмай  қалдыруында  деп 

есептейді.  Әрбір  дербес  ғылым,  осындай  таңдау  мен  ой  токгатуды 

өзінше  жасайды;  бір  ғылымның  әдісінен  екіншісінің  эдісіне  көпір 

жоқ,  -  деп  көрсеткен  [50].  Демек,  тек логикалық ойлауга  негізделіп, 

қоршаған әлемнің біртүтас бейнесін қалыптастыру мүмкін емес.

Қазіргі 

кезде 

әлемді 

тануда 

рационалды 

ойлаудың 

шектеулілігін,  коптеген  зерттеушілер  көрсетіп  жур.  Мэселен,  ресей 

филологы  Я.Э.Голосовкер,  имагинативті  (біртүтас)  жэне  логикалық 

ойлауды  салыстырады.  Айтылған  қарама-  қайшылықты  гылым  — 

түрлі  интегративті  жэне  жалпылайтын  теорияларды  (кибернетика, 

синергетика,  семиотика,  жүйелердің жалпы теориясы жэне т.б.) құру 

арқылы  жоюга  тырысады.  Дегенмен  бүл  теориялардың  оздері  де 

басқа  теориялармен  және  бір-бірімен  де  синтезделуді  талап  етеді. 

Бүл  жерде,  гылым  заңдары  болмыстың  өзін  емес,  тек  оның  ойдагы 

үлгісін,  ягни  біздің  логикалық  қүрылымымызды  сипаттайтыны 

туралы  айтылып  отыр.  Демек  «гылымның  қысымымен  әлем  өзара 

механикалық түрде байланысқан жеке бөліктерге бөлінеді.

81

Ғылыми, ягни абстрактылы — логикалық білімнің жойылмайтын 

қарама- қайш ылығы  да  осыдан.  Ал  адам,  өзі  біртұтас  болғандықтан, 

элемді біртүтас түрде қабылдау мен түсінуге ұмтылады».

Ғылыми  білімнің  дамуы  екі  орасан  парадигманың  ауысуы: 

себептілік (детерминистік) тұргының мақсаттылыққа (телеологиялық, 

іс-әрекётгік)  жэне  редукциондықтың  (біртүгасты  -   оны  қүрайтын 

бөліктердің  жиынтығы  деп  есептейтін)  элевацияға  (бөлікгерді 

біртүтастық  призмасы  арқылы  қарастыратын)  ауысуы  ретінде  іске 

асьфылуында.  Осындай  бағдардың  өзгеруі,  барлық  дерлік  негізгі 

ғылымдарда, оның ішінде психологияда да жүріп жатыр.

Қазақстандық  философтар  А.Н.Нысанбаев,  Г.Т.Соловьеваның

пікірінше,  Қазақстанда  жаңа  философиялық  парадигма  қалыптасты:

«...  адамның  мәні,  оның  рухтандырылған  жаны,  сондықтан  да

маңыздылары  ретінде  қогамның  рухани  негіздерін  айқындаушы  деп 

есептеу керек» [51;  11 

6

].

Субъектінің 

психикапық 

өмірінде 

вербальді-логикалық 

интеллектінің  рөлін  абсолюттеу,  ойлау  процесін  белгілі  логикалық 

операциялар  жиынтығы  деп  түсінуге  негізделеді.  Психометриялық 

интеллект  тестілерінің  барлыгы  дерлік  ойлауды  осылай  түсінуге 

негізделген.  Қазіргі  кездегі  ойлау  психологиясы  мен  тестологияның 

дамуы  да,  шын  мәнінде  белгілі  ойлау  операциялары  жиынтыгының 

қалыптасуын, 

нэтижелілігін 

талдауға 

негізделеді. 

Дегенмен, 

психологиялық тұрғыдан ойлау  процесінде  (және  жеке-даралық сана 

да)  логикалық  операциялардың  олардың  мәндерінен  кеңірек  екені 

белгілі.  Мәндер  өз  беттерімен  ой  туындатпайды,  оларды  тек 

жанамалайды  (Леонтьев  А.Н.).  Демек,  сана  —  сырттан  игерілген 

мэндердің қызмет етуіне тірелмейді.  Ол дегеніміз, мәндердің өзі және 

олар  белгілейтін  абстракциялар  өз  бетінше  психология  пэні  бола 

алмайды.  Мәндер,  тек  жеке-даралық  сананың  қүраушыларымен 

байланысты  қарастырылганда  гана  психология  пэні  бола  апады. 

Саналы түрде түсінілетін объективті  мэн және де оның субъект үшін 

мәнін 

ажырату 

мақсатымен 

психологияда  түлгалық 

магына 

метафорасы енгізілген.

Рационалды 

және 

эмоционалды 

сфералар 

арасындагы 

үйлестірушілік  негізсіз,  өйткені  егер  ол  логикалы,  егер  ол  өмірдің 

барлық  нақты  жақтарына  кіруге  үмтылмаса,  өмірді  қоргаштауга 

багытталмаса  логикалық  ойлау  рационалды  емес.  Техникалық 

прогрессті,  интеллектіні жогаргы қүндылыктар деп санау бетбұрысы, 

адамдардың  жансыз  (өлі)  жэне  жасандыга  деген  үйірлігінің  күшейе

82

түсуінен көрінеді және екінші жағынан тірінің күндылыгын, адам мен 

оның  өмірінің 

құндылыгын 

азайта  түсіп 

қоғамның  рухани 

азгындауына,  адамгершіліктен  ажырауына  әкеледі.Өліге  үйірсектік 

«өмірді  қастерлеудің»  орнына,  оған  деген  немқұрайдылықты 

тудырады.  Өлінің  жолын  үстаушылар,  заң  мен  тәртіпті  тірі 

қүрылымнан,  бюрократиялық  әдістерді  -  спонтандықтан,  механика- 

лык  қондыргыларды  — тірі  жандардан,  қайталауды  -   ерекшеліктен, 

педанттыкты -  жемістіліктен, жинаушылықты -  берушіліктен жогары 

қоятындар [31].

Жеке-дарапық 

және 

әлеуметгік-мәдени 

тәжірибеден 

жинақталған  тұлгалық  магына  мен  қогам,  оның  ішінде  мектептің 

үсынатын  мәндерінің  сәйкес  келмеуі  түлға  дамуына  кері  әсерін 

тигізеді. 

Түлғалық  мағынапарды  формальді  логика  негізінде 

күрылган  және  қойылган  сұраққа  дихотомды  жауаптарды  қажет 

ететін  дәстүрлі  психометриялық  тестілер  арқылы  анықтау  мүлдем 

мүмкін еместігі маңызды.

Осыған 

байланысты 

көптеген 

психологтар, 

тестік 

үлгі 

аясындагы  интеллектілі  дарындылық,  тек  білім  мен  дагдыларды

игеру  деңгеиі 

мен  оелгілі  тестгік  тапсырмаларды  шешудің 

көрсеткіштерінің  негізінде  аныкталатын  белгілі  танымдық  функция- 

лардың қалыптасу дәрежесімен  айқындалатынына баса көңіл  бөлуде. 

Интеллектіні  осылайша  түсіну  үйреншікті  танымның  стихиясына 

сэйкес келмейді [52].

Түлғаның  түзетушілік 

жэне  дамытушылық 

ықпалдарына 

рационалдық  (позитивтілік)  ойлауга  негізделіп  бағдарлану,  әлем 

өркениетіндегі  жэне  оның  ішінде  түлғаның  дағдарысының  туындау 

проблемаларының  негізінде  жатыр.  Психологиялық  проблемалар 

Шыгыс  мәдениеті  мен  технология  дамуының  төменгі  деңгейіндегі 

қоғамдарға 

қараганда  жоғары  деңгейде  дамыган  (логикалық 

ойлауының  деңгейі)  еуропалық  өркениетке  неғүрлым  тэн  болып 

келеді.

Адам әлемді тірі жэне біртүтас  мэн ретінде емес, өлі абстрактілі 

схема  ретінде  жүрегімен  емес,  ақылымен,  жанымен  емес,  логикамен 

үгына  бастады.  Бұл  ойлаудың  дэлдігіне  (бірмагыналылығы)  ықпал 

еткенімен, бірақ оның икемділігі мен көпөлшемдігі жоғалтылды.

Сонымен  бірге  көптеген  зертгеушілер,  кез  келген  гылымдагы 

жаңа  идея  мен  теориялардьщ  пайда  болуы  логика  емес,  мифология 

заңдарымен орындалады дейтін тезисті уагыздайды.

83

Дәл осылайша  ғылымда логикалық пен  мифологиялық,  саналық 

пен санасыздықтың бірігуі іске асырылады.

Шын  мәнінде,  кез  келген  теориялық  құрылымның  негізінде 

мифологиялық  тұжырым  -   дэлелдеуді  қажет  етпейтін  аксиома 

жатады.  Екінші  жағынан,  гылым  әрдайым  тек  мифологиялық 

тәсілмен  шешілетін 

қарама-қайшылыкдарға  кездесіп  отырады. 

Мифология  гылымга  қажетті  креативті  (айрықша)  органы  ұсынады. 

Психологияда мифология  ерекше  рөл  атқарады:  шындыгьшда  қазіргі 

жасальшған тұлға теориялары қандай да бір дәрежеде мифологемалар 

болып табылады. Мәселен, психоанализ, таза түрдегі мифологема.

Қазіргі  философиялық ой-пікірлердің дамуы  тұргысынан,  миф 

дегеніміз  -   жеке-дара  тұлғалық  маңызбен  қанықгырылган,  адам 

санасыз түрде  озектендіретін бейне.  Мұндай  бейне  адамның гылыми 

білімдеріне  қарама-қайшы  болуы  мүмкін,  дегенмен  адамның  өмір 

тіршілігі  үшін  аса  маңызды,  өйткені  эмоциялы  қанық  жэне  тұлга 

үшін  мәнді.  Ал  гылыми  білімдердің  оган  қараганда  субъектінің 

қажеттіліктері мен омір тіршілігімен байланысы өте салыстырмалы.

Мифтің  логикасы  жоқ,  оның  логикасы  —  диалектика.  Миф 

рационалды  логика  үстанымымен  жасалынбайды,  ол  — санасыздық 

(санадан  тыс)  сферасында  қалыптасатын  аксиома,  догмат.  Мәселен, 

адам  оз  өмірінде  мүлтіксіз  (идеалды)  мэндер  мен  оның  қиялдагы 

өнімдеріне сенбей өмір сүре алмайды:  мүлтіксіз еркек және мүлтіксіз 

эйел,  мүлтіксіз  күйеу  және  мүлтіксіз  эйелі,  мүлтіксіз  ана  жэне 

мүлтіксіз  әке,  мемлекеттің  мүлтіксіз  басшысы  және  мүлтіксіз 

қоғамдық  қүрылыс,  қандай  да  бір  үлттың  мүлтіксіз  бейнесі  -   міне, 

осы  мифтердің  бәрі  біздің  бүкіл  өмірімізде  бірге  жүреді.  Мифтер 

жеке-даралық  жэне  үжымдық  болуы  мүмкін.  ¥жымдық  мифтер 

көпшілікгің  санасын  билейді,  олардың  рөлі  әсіресе  қогам  дамуының 

дағдарыстық кезеңдерінде аса зор болады.  Жеке — дарапық мифтерге, 

ең  алдымен,  адам  бүкіл  өмірінің  барысында  тұрғызатын  Мен  — 

бейнесі  жатады.  Бұл  бейне  өз  өмірі туралы  (“менің өмірімнің мифі”) 

елестеріне  тікелей  ықпал  етеді,  онда  адам  өз  өмір  тіршілігінің  ең 

маңызды мәндерін табуға тырысады.

Қазіргі 

гылымның 

мәліметтерінен 

туындайтын 

жалпы

қорытынды, тек қана ғылыми  қүралдармен әлемнің біртүтас бейнесін

түрғызуды  қамтамасыз  ететін  білімдер  синтезін  қүрастыру  мүмкін 

емес.

Оған  қарама-қарсы  үйреншікгі  санада  көптеген  жекеленген 

эдістемелер  бар,  өмірдегі  бүкіл  жагдайларга  жарамды  жэне  де  өмір

84

сүруге  қажетті  өнеркәсіптік,  элеуметтік,  медициналық,  метео- 

рологиялық  және  т.б.  тәжірибе,  сонымен  бірге  метафизикалық  та, 

тігггі  мистикалық та бекітілген тэжірибе бар.  Қандай да болсын бүкіл 

шектеулер  мен  ұсыныстар 

рецептер 

мен  тиым  салулармен 

толықтырылган,  олар  негізінен  технологиялық  сипатга  (нормативті, 

рецептура,  процедура)  болады:  егер  де  айтылган  процедураны  қатаң 

ұстанатын  болсаң,  он да  күтілген  нэтижеге  міндетті  түрде  қол 

жеткізесің; 

және  де 

жасалынатын 

процедураның  мэні 

мен 

механизмдерін түсіну мүлдем қажет емес.

Егер  де  гылыми  білімнің  қүрылымын  анықтау  жеткілікті  түрде 

жемісті  болса,  өйткені  ол  -   рационалдық  диалектикаға  негізделген 

классикалық  логика,  ал  гылыми  емес,  эмпирикалық  білімнің 

ерекшелігін  анықтауга  тырысушылық  онша  көп  емес,  өйткені  ол 

формальдік  логиканың  заңдарын  үстамауга,  ең  алдымен  үшіншіні 

алып  тастау  заңына  негізделіп  қүралган.  Дегенмен  прелогиялық 

ойлаудың да  өз  реті  бар:  ол  — формальді-логикалық байланыстардың 

орнына  мистикалыкты (құпиялыкты), үшіншіні алып тастау заңының

-  

мистикалық  бірлесуді  (“партиципация”)  қояды.  Осындай 

магынада  элем  бейнесі  прелогиялық  ойлау  арқылы  беріледі  -  әлем 

негүрлым  түтас,  объективті  мен  субъективтінің,  шынайы  мен

орнына

идеалдықтың,

қүдіреттіліктің

қабылданады.  <

сенімді

қалаулы

мен

иллюзиялықтың,

табиги

мен

мен 

шын 

мәніндегінің 

бірлігінде 

ағы  әлем  бейнесі  -   заттардың  сезімдік

магыналар

ететін  өзіндік  рефле 

:лудің басымдылыгы

психология  гылымы  мұны  есептемей түра алмайды.  Еюнші жағынан 

практикалық психология көбінесе, клиенттің тұлғалық мағыналарынг 

емес, оның сөзбен жеткізетін  мэндеріне багдарланган.  Сөз,әрі симво; 

(шартгы  белгі),  эрі  белгі  екенін  есептеу  қажет.  Символ  ретінде,  ол

мәнді, белгі ретінде

МЭНДІ

Расында да,  кез  келген  әлеуметтік

құрылым

функционал

элемент  ретінде  үйреншікгі  сананы  да  қамтиды.

Сонымен  бірге,  қандай  да  болсын  тәжірибе,  адамдардың  күнделікті 

тәжірибесі  сияқты

сипатталган  емес,  оган

төмендететін

сипаттамалар  берілгені  белгілі.  Түрмыстық  тәжірибенің  рөлін 

осылайша  түсінуге,  оны  байланыссыз,  иррационалды,  эфемерлі, 

жалпылыққа  бетен, деп  багаланган  гегельдік  философияның  ықпалы 

зор.  Дегенмен,  ең  алдымен  психологиялық  көзқарас  түргысынан,

85

элем  адам  санасында  тұрмыстық  тәжірибе  арқылы  көрінетіні,  ол 

басқа да таным  формаларының, оның ішінде  гылыми-теориялықтың 

да  негізінде  екені  аса  маңызды.  Тұрмыстық  (күнделікті)  тәжірибе, 

әрине, 

гылыми 

білімдер 

жүйесін 

қалыптастырмайды, 

оның 

құрылымдары  көбіне  қарама -   қарсы  болатынымен  келісуге  болады. 

Дегенмён  де,  оның  артықшылығы  басқа  да  білімдердің  түрі  қол 

жеткізе  алмайтын,  оның  эмбебаптылыгын  құрайтын  табиғи  тілінің 

байлығы  мен  иілімділігі  болып  табылады.  Адамның  күнделікті 

тәжірибесі,  оның  түрмыстық  білімдері  элеуметтік  -   тарихи  сипатта 

болады, ол,  элем  бейнесі  қалай  өзгерсе,  солайша өзгереді, демек оны 

туындататын  ойлау  стратегиясы,  яғни  ойлау  процесінің  қагидалары 

мен идеалдары да өзгереді.

Өз  генезисінде  ғылым  мифологиядан  өсіп  шыгады,  даму

барысында ол,  одан негүрлым  алыстай түседі, бірақ қогам дамуының

қазіргі  кезеңінде 

гылым 

өзінің  мифологиялық  бастауларына

неғүрлым  орала  түсуде.  Жаңа  идеялар  мен  жалпыламалар,  ең

алдымен  әлемнің  жаңа  гылыми  бейнесін  түрғызу,  негүрлым 

мифологиялық сипат апа түсуде.

Таным  процесіиде  бейнелік-сезімдік  ойлауға,  интуиция,  айқын

емес  білім,  сана  табалдырыгының  ар  жагындагы  аумағына  көбірек

көңіл  бөлінеді.  Айқын  емес  білім  -  түлганың жеке-даралық,  өмірлік-

практикалық  тәжірибесі  дейтін  айқын  емес  білім  тұжырымдамасы

(М.Полани),  негүрлым  кең тарала түсуде.  Айқын емес білім түлғадан

бөлінбейді  жэне  де  өз  негізінде  логикалық  — сөздік  формада  бола

алмайды.  Бүл түрғы  бейнелеудің когнитивті  және сөздік тэсілдерінің 

айырмашылығында негізделген.

Айқын  емес  білімді  енгізудің  кең  тарапган  тэсілдеріне 

дедуктивті  қорытындыны  жатқызады,  ол,  айқын  емес  білімді 

түсіндіруші  ретінде  ұгынылуы  мүмкін.  Айқын  емес  алғышарттарды 

енгізудің  үлкен  мүмкіндіктері  интуитивті  әдістерге  (индукция, 

аналогия,  экстраполяция)  тэн.  Бүл  жерде  ой  логикасы  ықтималдық 

сипатта  екенімен,  оныц  шынайылыгы  туралы  болжам  толық  емес 

ақпаратқа  негізделген  жэне  түлгалық  сипатгагы  түрлі  айқын  емес 

алгы  шарттарга  тэуелді  екенімен  байланысты.  “Логикадан  тыс” 

танымдық  процедураларда -  салыстыру,  таңцау,  болжамдар,  эдістер, 

проблеманы  бағалау  мен  шешу,  дәлелдеу  тәсілдері,  негіздемелер  де 

гылыми  танымныц  интеллектілі  және  қүнды  фонын  түргызатын 

интуитивті,  түсіндірілмейтін,  сөз  жүзіндегі  емес  жэне  эрдайым 

ұгыныла бермейтін элементтер өте көп деңгейде.

86

¥зақ  уақьгг  бойы  психологияда  оқушылардың  теориялық 

ойлауын  дамыту  негізгі  мақсат  деп  санапған  оқу  процесін 

ұйымдастыруда  ғылыми  танымдағы  эмпирикалық  білімнің  рвліне 

теріс  көзқарас үсталынып келді. Ғылымнан тыс (түрмыстық) танымға 

деген негативті қатынас сциентизмнің алғашқы формаларынан бастау 

алады.  Ғылым  дамуының  қазіргі  кезеңі  біржақты  —  сциентістік 

бағдарды  теріс  деп  есеггтеумен  сипатталады.  Ғылым  адамның  бүкіл 

рухани өмір тіршілігін  алмастыра  алмайды.  Ғылыми  жэне  ғылымнан 

тыс  таным,  бір-бірінен  бөлек,  бір-біріне  қарама-қарсы  қойылмауы 

керек,  өйткені  олар  —  адамның  жалпы 

танымдық  мәдениетінің

қөрінулері деген пікір үстемдік ете түсуде.

Дэуірдің  әлеуметтік-мэдени  бейнелерін  білумен,  және  де  жеке- 

даралық ерекшеліктерге қатысты — субъект таным  процесі барысында 

түрлі  пропорцияда  және  қалауынша  бақылау  мен  эксперимент, 

ақыл-парасаттың  идеяларын,  дәстүрлі  елестер  мен  метафизикалық 

қағидапарды,  үйлесімдік  пен  сүлулық  сезімдерін,  интуиция  мен 

логиканы, метафора мен тұжырымдарды қолдана алады.

Тұлганың  эмпирикалық  әлеуметтік

  — 

мәдени  тәжірибесі

  — 

көпдеңгейлі  когнитивтілік,  эмоциялық  —  кұндылықтық,  мінез  — 

құлыктық  және  коммуникативтік  компоненгтерінің  психологиялык 

бірлігі  түрінде  көрінуі  мүмкін.  Әлеуметтік  —  мэдени  тэжірибенің 

когнитивті компонент! — білімдер, елестер, пікір мен түжырымдардан

көрінеді.

Тэжірибенің  эмоциялық-құндылық  компоненті  -   субъектінің 

бүкіл  өмір  тіршілігінің  барысында  қалыптасады  жэне  де  көбінесе 

санасыздықгың аумағымен аныкталады. Тәжірибенің мінез-құлыктық 

компонент!  —  белгілі  мінез-қүлыққа  пракгикалық  дайындыкты 

адамның  омір  тіршілігі  барысында  оның  санасында  анықталатын 

және  бекітілген  қапыптасқан  әлеуметтік  көріністер  мен  мәдени 

қүндылыкгарды 

іске 

асыруға 

бағыттылықты 

шарпгтандырады. 

Субъектінің  коммуникативті  іс-эрекетінде  жаңа  көрініс  -   елестер, 

қатынастар,  бағдарлар  пайда  болады,  қарым-қатынастың  нормалары

мен ережелері игеріледі.

Түрмыстық 

санамен 

игерілген 

элементтердің 

ішінде 

-

дарвинизм  мен  генетиканы,  салыстырмалық теориясын,  психоанализ 

және 

т.б. 

атайды. 

Олардың 

көбінесе 

қандай 

да 

гылыми 

түжырымдаманың  аясындагыдан  басқа  мэнге  ие  болып  түрмыстық 

тәжірибенің  мазмүнына  тұлғалық  магына  қүрылымшасы  ретінде

енетіні күмэнсіз [53].

87

1

 ұрғызылып  отырған  теория  тұрғысынан, 

элем  бейнесі,

  бұл  -  

түлғалық  шартталынған,  о-бастан  рефлексияланбаған,  адамдағы 

барлық иррационалды бағдарларды қамтитын, субъектінің өзіне жэне 

қоршаган әлемге деген бірхұгас  қатынасы.  Бұл, эмоциялықпен айқын 

эрленбеген  белгіпі  ойлау  операдияларын  болжамдайтын,  тар 

магынадагы  ойлау  емес.  Бүл  жагдайда  ойлау,  болмысты  жалпылама 

түрде  бейнелеумен сипатгалатын мәселелерді  шешу  процесі мэнінде 

қарастырылады.  Осындай  магынада,  ойлау,  әрқашанда  теориялық 

когнитивті  және  рефлексияланған  іс-эрекет  болып  табылады.  Ойлау 

іс-әрекетінің нэтижелері, қарастырылатын объекті туралы субъектінің 

білімінде  көрінеді, олар,  оның осы объектіге деген қатынасымен (“ол 

жақсы  адам  екенін  білемін,  бірак  маган  ұнамайды”)  сәйкес  келе 

бермейтіні  белгілі.  Осындай  магыиада  мұндай  қатынас  көбіне 

иррационалды  сипатта  болады.  Дегенмен  элем  бейнесінің тұгастыгы 

қандай  да  бір  мазмүндық,  яки  формальді  жалпылама  типіне  пара  — 

пар  емес.  Психикалық  бейнеде  тұлгалық  мэнділік,  ақпаратта 

берілгеннің  тулғалық  магынасы  жасырылган.  Әлем  бейнесі  мэнді 

дәрежеде  мифологті.  Сонымен  қатар,  психолог  беретін  барлық 

(сыртқы)  ұсыныстар,  негізінде  мәндер  аумагында  туындатылады, 

олар диадалық тулгалық мағыналарды ескермейді,  міие сондықтан да

олардың  адам  дамуына  мүмкін  ықпалдары  эрдайым  ықтималды 

сипатта болады.

Әлем  бейнесі  феноменін  теориялық  ұгынуда  В.В.Налимов

ұсынған 

сананың  ықтималды

  - 

мазыналың  тұжырымдамсісы

ерекше  назар  аудартады.  Осы  тұжырымдама  бойынша,  сана,  біздің 

түсінуімізді,  мағыналық  түргысынан  түсіндіруімізді  қажет  ететін 

қандай 

да 

бір 

мэтін, 

мағыналарды 

алып 

жүруші 

-   деп 

қарастырылады.  Дәлірек,  сана  синонимі  ретінде  4Ьмәтін  — мағына  —

 

тіл”  триадасы  көрінеді.  Әрбір  сөзде,  әрқашан  осы  жагдайда,  барлық 

семантикалық  әлеует  қамтылған,  соған  сәйкес,  ол  мағыналыгы 

тұрғысынан 

накты 

емес 

және 

көпмәнді 

болады. 

Магына 

континиуумына негізделген тілде,  әрқашанда формальді -  логикалық 

сипаттау  негұрлым  толық  болмайды.  Демек  тіл  де  логикалық  емес, 

мифологиялық 

категория 

ретінде 

түсініле 

бастайды. 

Тілдің 

мифологиялыгы  ең  алдымен,  оның  мағына  кванттарын  спонтанды 

өзгертуге  даярлығымен  анықталады.  Сананы  мазмұны  түргысынан 

түсіндіру,  тілді  түсінудің  өзіндік  ерекшелігімен  сипатгалады,  онда 

атомды  магыналардың  көрінуі  мүлдем  мүмкін  емес.  Тіл,  осы 

жагдайда  логикалық  қарама  — қайшылықтарды  жібермейді,  өйткені

жүктеу 27,33 Mb.