В.
Франклдің (1905ж.) психологиялык жүйесінде еркіндік
(бостандық) сияқты категорияға үлкен мэн
беріледі. Адамзат
болмысына қатысты ол адамның дербес рухани өмір сүруінің шарты
ретінде болады.
Еркіндік үш феноменге қатысты қарастырылады: елігулер;
түқымқуалаушылық; орта [43, 106-1076.6.].
Еркіндік ұғымын осылайша қарастыра отырып, В. Франкл
адамды биологиялық, түқымқуалаушылық факторлары мен орта
факторларының контексінде
түсіндіреді: “адам - бүл түқым
куалаушылық пен ортаның жемісі; адам сайып келгенде өзі үшін
шешімді өзі қабылдайды!” [43. 1096.].
Оның адамға қатысты түрғыларының ішіндегі маңызды
проблема адамның тіршілік әрекетінің мотивациялық күші ретінде
магынапарды
қарастыруы
болып
табылады.
Олар
тұлганың
психикалық
денсаулығы
контексінде
де,
оның
тағдырының
контексінде де түсіндіріледі.
Магынаға үмтылу В.Франклдің пікірінше, адамның басты
қажеттілігі, өмірді жалғастыру, не жалғастырмау себебін анықгайтын
төтенше жағдайларда маңызды стимул болып табылады. Магынаны
іздеу адамга ішкі күйзелісті артгыруға, сол арқылы психикалық
денсаулықгы жақсарту үшін алгышартгар қалыптастыруға мүмкіндік
беретін ынталандырушы міндет ретінде көрінуі мүмкін. Оның
көзқарасында, күштенуден арылган өмір невроздардың дамуына
душар етеді, әсіресе қайғырулармен байланысты өмір тәжірибесінің
нәтижесінде қапыптасатын жалпы адамзаттық қүндылықгарға көп
орын беріледі. В. Франкл адам өміріне ықпал ететін қүндылықтардың
үш тобын бөліп көрсетеді: шыгармашылық қүндылықтар, күйзелістік
құндылықтар, қатынастық құндылықтар.
Шығармашылық қүндылықтар шыгармашылық жэне өндірістік
іс-эрекеттерде меңгеріледі.
Күйзелістік қүндылықтар табиғат немесе өнер туындыларының
эдемілігіне қатысты көрініс табады.
Қатынастық қүндылықтар адами құндылықтар иерархиясындагы
жоғары қүндылық ретінде қарастырылатын адам тагдырымен
байланысты. “Өйткені адамның өз үлесіне тиген тағдырға қатынасы
шын мәнісінде маңызды болып табылады. Басқаша айтқанда, адам
оз тагдырымен бетпе-бет кездеседі және оны қабылдауга мэжбүр,
дегенмен де қүнды қатынастарды жүзеге асыру мүмкіндігіне ие [
43
,
1746.].
70
Психологиядагы экзистенциалды түрғыларды дамы та отырып,
Р. Мей (1909-1994)
тұлга
дегеніміз рухани бастамаға ие, элеуметгік
интеграцияланған индивидуумдағы өмір сүру процесін еркін іске
асырушы”
деген
түсінікке
келеді
[44,126.].
Тұлганы
ол
шыгармашылық белсенділікке ие динамикалық құрылым
ретінде
түсінеді. Р. Мейдің көзқарасы бойынша, тұлға белгілі бір құрылымға
ие, оның маңызды компоненттері: еркіндік, жеке-даралық, элеуметтік
интеграциялану, діншілдік болып табылады.
Еркіндік (бостаңдық) - адамды жануардан ерекшелейді. Р.
Мейдің көзқарасынша, тек адам ғана “стимулдар мен реакциялардың
берік тізбесін” үзе алады, өз импульстарын басқара алады. Еркіндік
тура пропорционалды тәуелділікте болатын тұлганың, оның рухани
денсаулығының даму факторы болып табьшады: “негүрлым адам
рухани жағынан cay болса, согұрлым ол өзін еркін түрде өмірлік
материалдан туындатады жэне де ондағы еркіндіктің әлеуеті де
соғұрлым жоғары болады” [44,17-186.6.].
Жеке-даралықты
ол адамның өмір сүруіне және қоршаған
ортамен өзара әрекеттесуге тура келетін бірегейлік деп қарастырады.
Әлем түлғаға өзінің “қогамдағы бірегей рөлін” анықтауға ғана емес,
сондай-ақ, өзінің жеке-даралыгын “саналы “Менін” сана астының
түрлі деңгейлерімен біріктіре отырып, өмір сүру формасы ретінде
тануына мүмкіндік беретін көрініс болып табьшады [44,20-216.6.].
Әлеуметтік интеграциялану,
бүл - адамның эволюциялық даму
процесінде қалыптасқан қасиет. Ол ұжымдық бейсанапық ретінде
көрінеді. Р.Мей жеке-даралық пен әлеуметтік интеграциялану
біртүтастықты қүрайды, өйткені, “үжымдық сана асты арқылы біз өз
ішкі әлемімізде басқа адамдармен біртұтастыкты құраймыз” деп
санады.
Діншілдік
немесе
руханилық
түлғаның ішкі күйзелісі ретінде
қарастырылады. Р. Мей өмірдің тән мен рухани әлем арасындагы
бинарлық оппозициясы адамда осы екі қарама-қайшылықтар
арасындагы
“ішкі
күйзелістік
байланысты
үстап
тұруга”
мэжбүрлейді, бұл байланыс адамды руханилыққа әкеледі. “Тік және
көлденең жазықтықгардың қиылысқан жерінде адамгершіліктік
өсиеттерді түсіну пайда болады”, - деп көрсетеді [44, 32-336.6.].
Түлғаны Р. Мей болмыс-болмыстың жоқтыгы жүйесінде өмір
сүруші
ретінде
қарастырады.
Болмыс
адамның
қоғамдық
қатынастардагы конформдық тұргылары салдарынан басылуы
мүмкін. Болмыстың жоқтыгы - адамның өз элеуетін толыгымен іске
71
асыра алмағандагы өмір сүру формасы. Осыған сәйкес Р. Мей
әлемдегі адам болмысының үш түрін бөліп көрсетті. Оны “сыртқы
элемнен” - табиғат жэне қоршаган орта әлемінен табуы. Адамның
“бірлескен әлемде” - әлеуметгік қарым қатынас элеміңде” болуы.
Оның “ішкі әлемінде” болуы, бүл - әлем индивидтің өзін-өзі
дамытуымен байланысты. [41, 143-144 бб.].
Тұлғаға бағытталған терапия клиенттің өзін-өзі өзектілеуіне, өз-
өзіне, қоршаган элемге, өз мінез-қүлқына өзінің қатынасын ұғынуға
бағытгалған. Ол тұлғаның шығармашылық элеуетін, оның өзін-өзі
жетілдіруіне қабілетін дамытады.
Оның негізінде адамдар кез-келген дау-дамайларды шешуге
қабілетгі, алайда олардың өздері туралы білімдері шектеулі деген
түсінік жатыр. Дау-дамайлар жеке агзаның бағалау процесінің
қоршаган ортаның қүндьшық бағалау ұстанымымен сәйкес келмеуі
нәтижесінде туындайды.
Егер терапевт қажетті түлғалық сапаларға ие болса, клиентгер
сыртқы, сондай-ақ, ішкі тәжірибені қабылдау кедергілерін жоюға, өзі
туралы толыққанды қызмет етуші
түлға, өзін-өзі өзектілеуші
индивид ретінде түсінікті қалыітгастыруға қабілетті. Егер осы
шаргтар сакталса, онда клиентгер өзін-өзі өзектілеуге қол жеткізе
алады, дау-дамайларды шеше алады, жагымды құндылықтарды
иелене алады, түлғаның ойдагыдай өсу тенденциясын жогарылата
алады.
Түлғага
-
бағдарланған
терапия
философиясы
түжырымдасындағы терапевтік процестің мәні мынада: клиент өзі
үшін маңызды және қажетті болып табылатын өз мінез-қүлқы мен өз
қатынастарындагы өзгерістерді осы мәселелерді ұгыну негізінде өзі
іске асырады.
Терапевтік процестің негізгі ережелері төмеңдегіше:
• клиентгің өз жагдайын өзгертуіне үмтылысын пайдалану қажет;
• терапевтік өзара әрекеттесу процесінде интеллектуалдық емес,
эмоциялық аспектілерге ерекше көңіл қою қажет;
• терапияны клиентгің өткен тәжірибесіне (бүл орайда терапевтік
процесте диагностика қолданьшмайды, өйткені ол клиенттің
өсуіне кедергі келтіреді) емес, терапевт пен клиент арасында
қалыптасатын тікелей ситуацияга багытгау (“қазір жэне осы
жерде” қагңцасы) керек;
• клиентгің инициативасына сүйену, терапевтің қатысуы өте аз
мөлшерде;
72
Достарыңызбен бөлісу: | 
