Қарында. В) Бауырда. С) Тоқ ішекте. D) Ішектіи барлық. Е) Ұлтабар ұшында жэне ащы ішекте.
2.- Суды негізгі сіңіру кайжерде өтеді? А) Қарында. В) Бауырда. С)Тоқ ішекте. D) ішектің барлык бөлімдерінде. Е) 12-елі ішекте.
3- Жасупық ас қорыту мүшслерінің кай бөлімінде ыдырайды? А. Қарында. В) Бауырда. С) Тоқ ішекте. D) Ішектің барлык жерлерінде е. ащы іңшекте 4..Ақуызды кай фермент ыдыратады?
А) амилаза В) Липаза. С) Инсулин. D) Пепсин. Е) Птиалин. 5.Қосылыстардың кайсысы ас қорыту ферменті бопып саналмайды?
А) Амилаза, В) Липаза. С) Инсулин. О) Пепсин. Е) Птиалин.
6. Көмірсулардың алмасуына қатысатьн гормонның атын ата?
А) Птиалин. В) Инсулин. С) Липаза. В) Адреналин. Е) Лизоцим.
7. Не себептен ет жоқ жерде липазаның әрекетшілдігі темендейді?
А) Өт қышкылдары майды жұмсартуға қажет заттар. В) рН сай келмеушілігінен. С) Олар өтсіз тотығады. О) Оған ыдырату кажет емес Е) Дұрые жауабы жоқ.
7. Өт қай жерде түзіледі? А) Ұйкы безінде. В)Бауырда. С) Қарында. О) Ұлтабарда. Б)Ащыішекте.
8. Қандағы глюкозаның тұрақтылығын реттейтін заттар:
А) Адреналин. В) Көмірсулар. С) Майлар. Б) Инсулин. Е) Тироксин.
1186. Ас қорыту дегеніміз: А) Астың физикалык өзгеріске ұшырауы. В) Химиялык өзгеріске ұшырауы. С) Асты сіңіру. Д) Асты еріту. Е) Асты ас қорыту сөлімен араластыру.
9. Ас қорыту жолынын, 3 түрлі ұлпасын белгіле.
А) Шеміршекті, сілемейлі, эпителиальды. В) Дәнекер ұлпалы, бұлшыкетті, сілемейлі. С) Бұдшыкетгі, жұйкелі, эпителиальды. д) Майлы, бұлшықетті, жүйкелі. Е) Сүйекті,бұлшыкетті, сілемейлі.
10. Тістін ең мықты берік заты: А) Цемент. В) Дентин. С) ұлпа (пульпа).
Д) Кіреуке (эмаль). Е) Кальций.
12. Адамда болатын күрек тістің саны қанша? А) 4. В) 6. С) 8. д)2. Е) 12.
11. Ас қорыту орталығы: А) Жұлында орншіасқан. В) Бас миында орналаскаи. С) Мишыкта орналаскан. О) Орталық мида орналаскан. Е) Сопакша мида оркаласқан.
13. Тамакты асығып ішудің зияны қандай?
А) Ас қорытылып үлгермейді. В) Ас дұрыс шайналып үлгермейді. С) Ас қорыту сөлі нашар сіңіріледі. О) Артық ішіп қою кауыпы бар. Е) Қакқлып қалу қауыпы бар.
14. Қоректік заттардың сіңірілуі:
А) Таза физикалык процесс. В) Сүзілу ж\е еріту. С) Диффузия ж\е химиялык процесс. Б) Физиологиялык процесс, Е) Сүзілу, диффузия жэне үздіксіз өтуі арқылы жүзеге асатын физиологиялык процесс.
15. Ағзадағы зат алмасу дегеніміз:
А) Оттегін сіңіріп, көміркышкыл газын бөліп шығару. В) Ағзаға қорек заттың түсуі жэне керексіз заттың шығарылуы. С) Ыдырау өнімдерій сіңіру, сіңірілмей қалған қалдықтарды шығару. д) Қоректік заттарды сіңіру. Е) Заттың сыртқы ортадан түскенінен бастап ыдырау өнімдерін шығарғанға дейін жүретін күрделі процесс.
16. Ағзадағы көмірсудын. кызметі: А) Құрылыс материалы.
В) Ферментативтік. С) Энергетикалық қуат көзі.д) Қозғалшштық. Е) Қорғапыштық.
17. Май адаммен жануарлар ағзасында төменде берілген заттардың қайсысына айналады? а) Акуыздар мен көмірсуларға. В) Көмірсуларға.
С) аминкышкылдарына. д) Витаминдерге. Е) Ферменттерге.
18. Неліктен өсіп келе жатқан жас ағза акуызды көбірек қабылдау керек? А) Ақуыз - ең нсгізгі қуат. В) Акуыз тез көмірсуға айналады.С) Акуыз есу қабілетін арттырады. Д) Акуыз жасушаның негізгі құрылыс
материалы болып есептеледі. Е) Ақуыз зат алмасуды бәсеңдетеді.
19. Тәулігіне ересек адамға грамм өлшемімен алғанда қанша акуыз, май, көмірсулар қажет? А) Акуыз = 40. май = 20, көмірсулар = 500.
В) Акуыз =-140, май =- 40, көмірсулар = 200. С) Ақуыз = 85, май = 100, көмірсулар - 380. Д) Акуыз = 200, май 200, көмірсулар - 200. Е) Ақуыз = 160, май = 50, көмірсулар = 100.
20. Өсу және қараңғыда жақсы көруге қажетті витамин:
А) А. В) В,. С) С. Д). Е)В12.
21. Ас қорыту жүйесінің қай бөлігінде фермент пепсин белсенді қызмет аткарады? А) Қарында. В) Бауырда. С) Токішекте.Д) Ішектің барлық бөліктерінде. Е) Өңеште.
22. Майларды қай фермент ыдыратады?
А) Амилаза. В) Липаза. С) Инсулин. О) Пепсин. Е) Птиалин.
23. Қарынды ас қорыту сөлінін әсерінен қорытылып кетпеуінен не қорғайды?
А) Кілегейдің болуы. В) Үнемі қозғалыста болуы. С) Көп мөлшердесуды қабылдауы. В) Элителийдің тозып калуы. Е) Қышкыл орта.
24. Ас қорыту процесін зерттеген үшін орыс физиологтарының қайсысы Нобель атындағы сыйлықты иеленді? А) Н.И.Вавилов.В) И.П.Павлов. С) И.И.Мечников. О) И.М,Сеченов. Е) К.И.Скрябин.
25. Ауызда ферменттер әсерінен ыдырайтындар:
А) Ақуыздар. В) Майлар. С) Көмірсулар. О) Су. Е) Минерал тү_здар.
25. Қарыннан соң ас қорыту жүйесінің қай бөлімі келеді?
А) Соқыр ішек. В) Бауыр. С) Ұлтабар (он екі елі ішек). В) Ток ішек.Е) Ащы ішек.
26, Ас қорыту системасының қай бөлігінде фермент пепсин белсенді қызмет аткарады? А) Ауыз қуысында. В) жұтқыншақта. С) Өңеште.д) Ішекте. Е) Қарында.
'27. Адам клеткасының (жасуша) тіршілігі немен сипатталады?
О2-ні сіңіріп, СО2-ні бөліп шығарумен. В) Энергия бөліп шығаратындығымен. С) Қоректік заттар келіп тұруымен.
Д) Органикалык заттардың түзілуімен. Е) Органикалык заттардың тотығуы және ыдырауымен.
28.Қандай мүшелерде жылудың пайда болуы қаркынды жүреді? А) Қан тамырларында. В) Өкпеде. С) Бауырда, бұлшық еттерде.
Д) жүректе е)теріде.
8сынып. 11 .03.08ж
Cабақтытың тақырыбы: Витам индер.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды витаминдердің түрлерімен және олардың жетіспеуінен организмде болатын өзгерістерімен таныстыру.
Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін тереңдетуге
баулу,ізденіске жетелеу.
Тәрбиелік: денсаулық сақтауға.
Сабақтың түрі: се м инар
Сабақтың көрнекілігі: кес те,
Сабақтың әдісі: өздігінен меңгерту.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.
Азық-түліктерде болатын витаминдер және олардың маңызы
Витаминдердін латынша белгісі жөне аттары
|
Негізгі қоры
|
Витаминдердін физиологияльщ әсері
|
С (аскорбин қыш.)
|
Бұрыш, аскөк, көк-жуа, кызан, қырық-кабат, картоп, лимон, күлпынай, итмұрын
|
Организмде тотығу-тотсыз-у реакциясының өтуіне қатьтса-ды. Бұл реакция жүрмесе, ас-тын сіңімділігі төмендейді. Қан тамырларының жұмысын нашарлатып, құрыққұлақ, ауруына ұшыратады, тіс түбі қанайды
|
В (тиамин)
|
Бидай, бүршақ, ба-уыр, бүйрек, жүрек
j
|
Көмірсу, нәруыз, май, зат алмасуға қатысады. Ас қорыту мүшелерінің сөл бөлуін арттырады, жүректін жұмысын жақсартады. Жетіспесе бери-бери ауруына ұшыратады, соның әсерінен жүрек, асказан жұмысы бұзылады
|
В., (рибофлавин)
|
бидай, бұршак, ба-уыр, бүйрек, жүрек, ет, сүт, жұмыртқа
|
ұрықтың ж\е баланың өсіп, дамуына әсерін тигізеді. Жетіспегенде ересектерде көздін мөлдір қабықшасы қабынып, катаракта ауруына ұшырайды. Ауызда сілекейдің бөлінуін баяулатады
|
В5 (пантотен)
|
Бидай, бұршақ, картоп, бауыр, жұмыртқа, теңіз ж\е мұхит балықтары
|
Май қышқылдарын, бүйрек безінің гормондарын, ацетил-холинді түзу үшін керек. Жеті-пегенде адам елсізденіп, тез шаршайды, басы айналып, терісі жарылады. Ауыздың шырышты қабықшасы бұзылып, жүйке ауруына ұшырайды
|
В6 (пиридоксин)
|
Бидай, бұршақ, сыр, сиыр еті, бауыр, кой еті, теңіз балыктары
|
Нәруыз алмасуына, ферменттердің түзілуіне қатысады. Аминкышкылдарының алмасуын реттейді. Жеткіліксіз жағдайда қояншық, селкілдеу, қаназдық. пайда болады
|
Вс (фолий кышкылы)
|
Салат, қырыққабат, асжапырақ, қызан, сәбіз, бидай, қараби-дай, бауыр, бүйрек, сиыр еті, жұмыртқа. ішектегі микроорга-низмдер тузедд
|
Нуклеин қышкылдары мен аминқыш. түзуге әсер етеді Хромосомаларда клеткалардың көбеюіне де негізгі жағдай жасайды. Қанның түзілуін жақ сартып, реттейщ. Жет1спегенде — каназдык ауруы пайда болады
|
В12 (цианкобаламин)
|
Балықта, сиыр бауырында ж\е бүйре гінде болады. ішектегi микроорганизмдер тузеді
|
Карын сөліндегі нәруызбен қосы-лады. Кан жасауға әсер етеді. Жетіспегенде — қаназдық ауруына ұшырайды
|
Р (никотин қышқылы)
|
Сиыр еті, бауыр, бүй-рек, жүрек, албырт балығы, майшабақ
|
Клетканың тыныс алуына, зат алмасуға, ас қорыту мүшелер. жұмысына, бауырдың қызметне тигізеді
|
А (ретинол)
|
Мал майлары, ет, балық, жұмыртқа, сүт
|
Көзге ж\е көбеюге есер етеді. Жетпегенде — көз ауырады ж\е бойдың өcyi баяулайды
|
D (кальцийферол)
|
Балықтың уылдырығы, теңіз балығы, сүтқоректілердің бауыры, құс еті,
|
Кальций мен фосфор тұздарының алмасуын реттейді. Жетіспегенде — бұл түздар азайып, сүйектің құрамы бұзылып, мешел ауруы пайда болады жұмыртқа
|
|
E (токоферол)
|
Өсімдік майы, көк-өністің жасыл жапы-рақтары, жұмыртқа
|
Эритроцттер қабықшасының бұзылуынан сақтайды. Жетіспегенде — қаңқа бұлшық етінің бұзылуына, жыныс безінін әлсізденуіне себепші болады
|
|
К (филлохинон)
|
Асжапырақ, ңырық қабат, қызан, бауыр
|
Қанның дұрыс ұюына әсер етеді
|
|
Н (биотин)
|
Асбұршақ, түсті қы-рыққабат, саңырауқұлақ, бидай, жұмыртқаның сарысы, бауыр, бүйрек, жүрек
|
Тері қабатын түзеді, жетіспегенде — ақтаңдақ пайда болып, биотин авитаминозы пайда болады. Дерматит ауруына ұшырайды
|
|
Тамақта витаминдердің сақталуы. Тамақты сақтағанда және өңдегенде витаминдер бұзылады. С витамині бұзылмай 'сақталуы үшін — жемістер мен көкөністердің қабығын өте жұқа етіп аршу керек. Көкөністерді пісіру және пайдалану алдында ғана қабығынан тазартып, кеседі. Қабығы аршылған картопты қарайып кетпеу үшін суға салып кояды. Тамақты эмаль немесе іші тефлонмен жабылған ыдыста дайындайды. Көкөністі қайнап жатқан суға немесе сорпаға салып пісіреді. Бұл кезде судың көлемінің аз болтаны жөн.
Піскен тамақта витаминдердің бұзылмай сакталуы қажет.
ІІІ. Трек-сызба құрау.
ІV. Үйге §44 оқу.
V. Тест оздыру.
1. Витаминдердің маңызы қандай? 2. А, В, С, D витаминдері кандай азық-түліктерде болады? 3. Витаминдерді шамадан артьщ пайдаланудан орга-низмде қандай өзгерістер болады?
ХП тарау. СЫРТҚА
ШЫҒАРУ ЖҮЙЕСІ
§45. БҮЙРЕКТЩ ҚҮРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ. БҮЙРЕК АУРУЛАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ
Сыртқа шыгару жүйесінің маңызы. Адамның тіршілік етуінде қоректік заттар мен оттектін маңызы өте зор. Олардың катысуы-мен мүшелердің кызметін бүзатын, уландыратын заттар түзіледі. Бүл заттар адам организмінен үнемі сыртка шығарылып отырады.
Организмге керексіз зиянды заттарды шыгаруға белгілі мүшелер катысады. Мысалы, өкпе арқылы организмнен кеміркышқыл газы, су буы бөлінеді. Теріден тер бөлішп, артық су мен минералды түздар, ал бүйрек пен ішектер арқылы соңғы керексіз калдьщ — нәжіс пен зәр бөлініп, сыртқа шыгарылады.
Адам организмінде клеткалар мен үлпаларда заттар үнемі алмасып түрады, ал бүйрек организмдегі суды және түрлі улы косылыстарды бөліп шығаруға катысады.
Бүйректің қүрылысы. Адамның кос бүйрегі қошқыл коңыр түсті, бүршак пішінді болып келеді. Бүйрек бел омыртқаның екі жағына бір деңгейде орналасады. Бүйректің сыртын жылтыр, жүка кабықціа каптайды. Бұл оның ішкі мүшелермен үйкеліс кедергісін азайтуға мүмкіндік береді.
Бүйректің кызметімен анығырак танысу үшін, оның ішкі күры-лысын қарастырайық. Бүйректі үзынынан екіге бөліп қараса, одан сыртқы кабықшаны, коңыр кыртысты кабатты, үсак түйіршікті борпылдак (без тәрізді) бозгылт денені және бүйрек астаушасын көруге болады. Бүйректің негізгі күрылымдык және функциялык бөлімі нефрон болып саналады. Нефрон — бүйректід денешігі мен түтікшелері. Өр бүйректе 1 млн-нан астам нефрон бар. Нефрондар кан тамырларымен тығыз байланыста болады.
Сырттай Караганда — бүйректің бүрілген түсынан ірі кан тамырларын керуге болады. Бүлардың бірі - организмнің баска мүшелерінен ағып келген қаннын коктамыры болса, екіншісі — бүйректе сүзіліп шыккан канның кызылтамыры. Бұлармен катар бүйректің осы түсынан шығып, куьщпен жалғаскан кос несеп түтігін байкауға болады (102-сурет).
Бүйректе заттардың түзілуі. Бүйрек тек сыртка шығару және бөлу функциясымен сипатталып кана коймайды, ол ерекше ішкі секреция безі болып саналады. Бүйрек шумактарында кан әкелетін және кан шығаратын кызылтамырлардьщ аральц'ында түтікше-лердің қабырғасында түйіршіктерге бай ерекше клеткалар болады. Бүл клеткалар ренин нәруызын түзеді. Ренин канның кысымынрет қылтамырлар торын күрады. Осындай ерекшеліктерге байла-нысты шумактардағы кылтамырларда фильтрация өте жоғары қысымның нәтижесінде өтеді (ол 60—70 мм сынап бағанасына тең, ал басқа үлпалардың қылтамырларында кысым шамамен 30 мм сынап бағанасына тең). Фильтрация нәтижесінде пайда болған алғашқы зәрдің күрамында кан плазмасының нәруыздары жок, ал калган заттары зәрге өтеді. Бір тәуліктің ішінде 150— 180 л алғашқы зәр пайда болады. Сонымен, алгашқы зәр деп күрамында нәруыз жок плазманы айтады.
Соңғы зәрдің пайда болуы. Алгашкы зәр шумактан бүйрек түтікшелеріне өтеді. Бүл түтікшелерден өту кезінде реабсорбция қүбылысы болады: глюкоза, аминкышкылдары, витаминдер, көп мөлшерде су мен түздар кері қанға өтеді. Осыдан 150 л алғашқы зәрден 1,5 л сощы зәр пайда болады. Бір минуттың ішінде бүйректен 1200 м л қан өте ді, а л бір тәу лікте организм дегі барлык кан бүйрек аркылы 200 рет етеді. Сорылу — өте күрделі қүбылыс. Ол түтікшелердің эпителий клеткаларының химиялық энергиясының әсерінен өтеді. Сонымен катар бүйректің кызметіне оттек көп жүмсалады, бүл зат алмасудың онда жоғары екенін керсетеді. Бүйректің пайдаланатын оттек мөлшері — 1:1, яғни бүкіл дененің пайдаланатын оттек катынасымен тең, бірақ дененің салмағына Караганда бүйректін не бары 1/112 бөлігіндей ғана. Сонымен, зәр пайда болуы үшін — өте көп энергия жүмсалады.
Бүйрек түтікшелерінің эпителийі кез келген заттарды өткізбейді, ол іріктеп өткізу касиетімен сипатталады. Мысалы, канның күра-мында глюкоза көбейсе (кантты көп жегенде), онда оның артык мөлшері зәрмен сыртқа шығарылып отырады. Тамактың күрамында ас түзы жетіспегенде, ол зәрмен сыртка шығарылмайды, организмнің қажетіне пайдаланылады. Бүйрек канның күрамын-дағы организмнің тірніілігіне кажетті, маңызы зор заттарды сақтау-ға үлкен әсерін тигізеді.
Зат алмасудың соңгы күрамы — креатин, сульфаттар түтікше-лердің эпителийлерінен сорылмайды, аздап несепнәр сорылады.
Түтікпіелердің эпителийіне сору қызметінен басқа экскреторлык қызмет те тон. Экскреторлык кызметіне байланысты бүйрек фильтрі аркылы (шумактарда) өтпейтін заттар, мысалы, кейбір бояулар, кеп дәрілер организмнен сыртка шығарылады.
Бүйректе заттардың түзілуі. Бүйрек тек экскреция (сыртка шығару) функциясымен сипатталып кана коймайды, ол ерекше ішкі секреция безі болып саналады. Шумактың кан әкелетін және кан шығаратын қызылтамырларының аралығында түтікшелердің кабырғасында түйіршіктерге бай ерекше клеткалар болады. Олар иондардың, судың мелшерін, еріген түздардың осмостык кысымын реттейді.
160
Бүйректе эритроциттердін түзілуін жылдамдататын факторлар түзіледі. Бүйректің бүл инкреторлык (ішкі) функциясының ма-нызы ерекше. Бүйректе бірнеше физиологиялық активті заттардың түзілуі онын маңызды инкреторлык мүше екенін сипаттайды. Бүйректін клеткалары канның плазмасынан бауырда түзілетін Р3 витаминін өзіне тартып алып, оны физиологиялык оте активті гормонға айналдырады. Бүл ішекте кальцийді байланыстырып алатын нәруызды түзуді тездетеді. Организмдегі және бүйректегі канайналымды реттейтін простагландин А2 деген затты және т.б. активті заттарды бөледі.
Бүйрек зат алмасуға катысады. Бүйрек шумактарында нөруыз-дар түзіледі, организмдегі аминкьішкьілдарынын қорын калпына келтіруге мүмкіндік жасайды. Бүйрек ауруға шалдыкканда, оның бүл функциясы бүзылады. Үзак уакыт аштык кезінде жалпы глюкозаның жартысын бүйрек түзеді, бүл глюкоза қанға түседі. Бүйрек май алмасуына да катысады.
Қатты ауырсыну кезінде шартты-шартсыз рефлекторлык түрде зәрдің бәлінуі токтайды.
Сонымен, бүйректің атқаратын кьізметтері коп. Оның негізгі функциясы — зәрдің пайда болуы мен зәрді сыртка шығару, мүны диурез дейді. Диурез бүйректе жаксы жетілген рецепторлар аркылы реттеледі. Олардың біреуі суда еріген түздардың концентрациясын, екіншілері — иондардың мелгдерін, үініншілері — судың көлемінід өзгеруін реттейді.
? 1. Зәр пайда болуының механизмі кандай? 2. Алгаыщы зәр дегеніміз не?
3. Соңғы зәр қалай пайда болады? Оныи қүрамына қандай заттар кіреді?
4. Фильтрация мен реабсорбцияның маңызы неде? 5. Бүйрек түтік-шелерінің эпителийінін қызметі қандай? 6. Бүйректе ңандай заттар түзі-леді жәяе оның маңызы неде?
8сынып. 2 .04.08ж
Cабақтытың тақырыбы: .Тері оның құрылысы.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды терінің құрылысымен таныстыру.
Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін тереңдетуге
баулу,ізденіске жетелеу.
Тәрбиелік: Жеке бас гегиенгасын сақтауға баулу.
Сабақтың түрі:
Сабақтың көрнекілігі: кес те,Сызба нұсқа
Сабақтың әдісі: өздігінен меңгерту.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.
ІІ.Терінің маңызы. Тері — біздің денеміздің сыртқы жабыны. Ол мықты, серпімді болады. Бұл адамның жеңіл және еркін қозғалуына мүмкіндік береді. Тері адамның ішкі мүшелерін сыртқы соққыдан қорғайды ж\е судың мөлшерін белгілі бір келемде сақтайды. Таза ж\е ауруға шалдықпаған тері организмге әр түрлі микробтардың енуіне жол бермейді.
Тері жүйке талшықтарының ұштарымен торланған. Сондықтан біз ыстықтың, суыктың әсерін, сипау жене ауру сезімдерін қабылдап, өзімізді күюден, үсуден, жарақаттанудан қорғай аламыз. Тері организмнің ысып немесе суып кетуіне және дененің қызуын сактауға кқтысады. Организмдегі зиянды заттар, мөлшерден артық түздар тері арқылы (термен) бөлініп отырады. Тері газдардың алмасуына қатысады, оттекті сіңіріп, көмірқышкыл газын бөледі. Тері — сезім мүшесі.
Терінің құрылысы. Тері үш кабаттан: сырткы, ішкі және шел қабатынан тұрады. Терінің сыртқы қабаты эпителий ұлпасынан кұралады. Үстіңгі қабат өлі клеткалардан тұрады. Олар теріні қатты бөлшектердің, газдардың, сүйықтықтардың әсерінен сақтайды. Ескірген, өлі клетка орнына жаңа клеткалар ауысып келіп отырады. Бүл жана жас клеткаларда бояғыш заттар болады. Олар терінің түсін және организмді күн сәулесінен қорғайды. Адам организміндегі бояғыш заттар күн сәулесінің әсерінен пайда болады.
. Терінің күрылысы: 1 — жанасқы денешік, 2 — жүйкенің бос ұшы, 3 — тақташалы денешік, 4 — тері түгі, 5 — терінін үстінгі қабаты, эпидермис, 6 — нағыз тері қабаты, 7 — май безі, 8 — түк ұясы, 9 — терідегі тамырлар, 10 — дәнекер ұлпасы, 11 — тер безі, 12 — шелдегі май ұлпасы
Терінің ішкі қабаты дәнекер ұлпасынан тұрады. Ол үстіңгі қабаттан әлдекайда қалыңырақ болады ж\е теріге серпімділік қасиет береді. Терінің бұл қабаты қан тамырларымен және жүйке талшықтарының таралған ұштарымен торланған. Мұнда май және тер шығаратын бездер шаштың түбінде болады.
Тер бездері тер бөледі. Денеден тер бөлінгенде — адам салқынды сезеді. Бұл денені ысьп кетуден сақтайды. Терідегі май бездері май бөледі. Тері майы шашты және терінің үстін майлайды, теріге жұмсаңтық және серпімділік қасиет береді.
Шаш жөне тырнақ -бұлар терінің мүйізделген кұрамы. Теріде шаштың түбі болады. Онын. түбіне қан тамырлары, жүйке талшықтарының ұшы мен бұлшық ет талшықтары ұштасып жатады. Шаштың түсі ондағы бояғыш заттарға байланысты. Бояғыш заттардын ыдырауынан шаш ағарады.
Тырнақ. саусақ басын закымданудан қорғайды.
Терінің астында май торлары бар. Ол — терінің ен терең жатқан қабаты. Май торлары ішкі мүшелерді жауып тұрады ж\е оларды әр түрлі зақымданудан және организмді салкындаудан сақтайды, сондай-ақ энергия қоры болып табылады.Шаш және оның гигиенасы. Адам денесінің алақан, саусак, ерін ж\е табаннан баска жерлерін түк басып тұрады. Денеге үш түрлі түк өседі: ұзын түк — шаш басты күннен және суыктан сақтайды, қайратты түк — мұрт, сақал ж\е танауда, құлақтың сырткы дыбыс еткізу жолында, ал жұмсак түктер дененің қалған жерлерінде өседі. Шаштың түбі тері кабатындағы шаш ұясында болады. Адамның басында шамамен 100 мыңнан (сары адамда 80 мың) астам шаш түбі кездеседі.Шаш — нәруызды заттан, кератиннен, күкірт және азоттан кұралады. Шаштын түсі оның түбіндегі бояғыш кератинге байланысты. Күніне 100 шашқа дейін түсіп, онын орнына 100 шаш өседі. Бастағы шаш 2—4 жылда, кірпік 4—5 айда ауысып отырады. адамнын шашы айына 1 см өседі. Шаштың өсуі, сақталуы, онъщ түсуі организмнің күйіне, зат, алмасуға, жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің қызметіне тікелей байланысты. Шаштын жылтырлығы мен майықақтығы май безшен бөлінетін химиялык құрамға сәйкес езгереді.Шаштын гигиеналык жағдайы организмнін жалпы күтіміне байланысты. Ол үшін еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастырьш, қуатты тамақтанып, дене шьшықтырумен шұғылданудың маңызы өте зор. Шашты уакытында май жене шаң-тозаңнан, қайызғақтан тазартып, жуып-күту қажет.
Оны аптасына бір рет жуып, тазартады. Шашты дер кезінде шаштаразға алдырып немесе сәнді қиғызып жүру сыпайылыктың, мәдениеттіліктід белгісі болып саналады.Шашты жаңбыр және қар суымен жууға болмайды, себебі олардың құрамында ауаның ластануына байланысты шан-тозаң, түрлі кышқылдар болады.
Достарыңызбен бөлісу: |