Лтеме жасалѓан

Салауатты өмір адамның жеке түлға болып қалыптасуына және оның шығармашылық ой желісін жүзеге асыруына себеп болатын коғамдаіы жағдайларды білуге мүмкіндік жасайды.

Салауатты өмір адамды белгілІ бір коғамның және әлеуметтік топтын мүшесі ретінде сипаттайды. Бұл — сол коғамның адамды өзінің мүшесі ретінде және сонда емір сүруінің айғағы етіп, оған берілген касиет пен белгі. Осы түжырымды ой салауатты өмір деген түсініктің ғылыми мөні жөне ғылыми күндылығы болып саналады.

ІV. Үйге §56 оқу. V.

V. ?1. Салауатты өмірдің мәні неде?

2. Жеке адамның салауатты өмірі неге байланысты және ол қалай сипатталады?

3. Әр адамнын қасиеттерінің сапасы адамдар тобына жене қоғамға қалай әсер етеді?

4. Қоғамдағы адамдар тобыныд салауатты өмірі дегенді калай түсінесіңдер?

5. Қандай факторлар коғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастырады?

6. Салауатты омірдің адамның мінез-құлқына әсер етуіне мысалдар келтіріндер.

7. Салауатты өмірдін негізгі көрсеткіштеріне не жатады?

8. Мәдени ортаның мәні неде?

9. Табиғм факторлар және "екінші табиғат" деген не?

10. Салауатты өмірдің ғылыми мәні және құндылығы неде?

8сынып. 13 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: Адам іс-әрекетінің қоршаған ортаға әсері.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды адамның қоршаған ортаға әсер ету факторларымен танысмтыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы : Қоғамтану,Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау.,әңгімелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. Материалдык мәдениет пен рухани мәдениеттің дамуы.

Материалдық қажеттілікке — техника, өндірістік құрал-жабдыктар, жер қойнауының қазба байлығы, табиғат байлығы, тұрмыстык жағдай, т.б. жатады. Рухани мәдениетке ғылым, көркемөнер, сәулет және қолөнер, әдебиет, философия, имандылық, адамгершілік, саясат, адамның жеке тұлға ретіндегі қасиеттері, іс-әрекеттік қарым-қатынасы, максаты, қолданылатын әдістері, т.б. жатады. Сонымен мәдениет қоғам дамуының белгілі деңгейінің сипаты, адамның шығармашылық күіні мен қабілетінің көрінісі. Ол мате­риалдық және рухани байлықты жасаудың көрінісі. Сондыктан мәдениет деген ұғым қоғамның рухани өмірін көрсету үшін пайдаланылады.

Материалдык мәдениет пен рухани мәдениет ғасырлар бойы дамып, жоғары денгейге көтерілуде. Оған жыл сайын техниканың жаңа түрлерінін шығуы дәлел. Соның ініінде өндірісті автоматтандыру, өмірдін әр саласында компьютерлерді пайдалану, ғарыштың кемелер, құралдар, түрлі аспаптар жасау қарқынды дамуда. Жер қойнауының байлығы (мұнай, газ, көмір,.кен) қоғамның дамуы үшін өндірілуде. Адамның санасының дамуы — өзін қорша-ған ортаны танып білу кабілетін арттыра түсті. Адам өзінін танымдылық қасиетінің ерекніелігі аркылы табиғатты зерттеп, оның сан алуан күрылымын, үздіксіз өтіп жататын күбылыстарын анъщ-тады. Олардың организмге тигізетін әсерін біліп, соған лайықты бейімделе алатын болды және табигат корын өзінің тіршілігі үшін жан-жакты пайдаланып келеді.

Адамнын саналы іс-әрекеті нәтижесінде ғылымда ноосфера (грекше пооs — ақыл, парасат және sphfirа — шар) деген үлкен ұғым пайда болды. Ноосфера екі әдіспен тіршілік етеді. Бірінші, барлык биосфераның органикалык өзгеруі. Екінші, биосфераның бүтіндей сақталуымен қатар одан техносфераның бөлінуі және оқшаулануы..Ноосфера — адамның саналы іс-әрекетінің биосферада дамуын аныктаушы негізгі фактор.

Ноосфера — биосфера мен қоғамнын өзара қарым-қатынасының байланысынан болатын сапалы түрдегі жаңаша ұйымдасу түрі.. Саналы іс-әрекеттер жер бетінде жаңа геологиялық құбылыс болып, табиғатка өзгерістер әкеледі.

Адам іс-әрекетінін салдарынан биосфера" және ондағы жекелеген экожүйелер дағдарыска ұшырады. Биосфера — жердің тіршілік таралған белсенді беті.. Тіршілік етіп, өмір сүру үшін кажетті жағдайларға органикалық және бейорганикалык құрылымдар жатады. Бейорганикалык құрылымдарға: литосфера, гидросфера, атмосфера, Жер бетіндегі ғарыштық сәулелену, топырақ, ал органикалық құрылымға: тірі заттар жатады. Литосфера — жердің қыртысты катты кабығы 1—2 км тереңдікте, гидросфера — ғаламшардағы су айдындары 8—10 км терендікте, атмосфера — ауа қабаты 10—15 км биіктікте шектеледі. Бұл шектелу аралығьшда тірі организмдердін алуан түрлері тіршілік етіп, өзара тьпыз байланыста болады.

Табиги күбылыс нәтижесінде және адамның қарекетінін салдары­нан жыл сайын 85 млрд т көмірқышкыл газы ауаға бөлінеді екен (оның ішінде 15 млрд тоннасы адамньщ іс-әрекетінен). Мы-салы, Америкадан Еуропаға реактивтік лайнер 8 сағат бойы ұшканда, 50—75 т оттекті пайдаланады екен. Шамамен мүндай

шығарылатын кокыс, әр түрлі калбырлар, шыны сауыттар және т.б, үйдін бүрыіптарында, көшеде үйіліп жатады. Кейінгі кездерде дүние жүзінде бір жылда шамамен 50 млрд консерві қалдыры, 30 млрд шыны бөтелке, 60 млрд эр түрлі металл және пластмасса сауыттары тасталатыны аныкталды. АКДІ-та бір жылда, шамамен, 3,5 млрд т осындай калдыктар жиналады екен..

Биосфера — өздігнен дамитын, күн энергиясын сініре отырып, зат алмасуды іске асыратын, бұзылған құбылыстар мен құрылымдарды қалпына келтіре алатын күрделі жүйе.

Гигиеналык, шаралар. Адамды қоршаған ортаның ластануына мынадайқкосымша факторлар эсер етеді: 1) пайдаланылған әр түрлі химиялық заттар және оларды ораған газеттер, қағаздар, сауыттар, жұмсалған энергия, азық-түлікті өндіру, оларды тасымалдау, тамақ қалдықтары, ыдыс жууға жұмсалған су, т.б.;

2) газет, кітап, журнал, т.б. шығаруға пайдаланылатын қағаз және оларды макулатура ретінде қалдыққа айналдыру;

3) киім, тесек-орынды жууға жұмсалатын энергия, отын;

4) жұмыска және оқу орнына апаратын көлікке жұмсалатын энергия, отын;

5) қызмет орындауға қажет заттар (машина, үй, жиһаз, т.б.). Адамның бір күнгі тіршілік етіп, енбекпен шүғылдануьша бұлардың барлығы қажет. Енді осыны 365 күнге кебейтсе, онда әрбір адам өзіннің коршаған ортаны ластауынын бір жылғы мөлшерін білер еді.

. Биологиялық "зат алмасу" дегеніміз — адамның табиғаттан көп мөлшерде орган-қ және б\оргқ заттарды табиғи немесе өнделтен түрінде алып тамаққа, киімге, пайдалануы.

ІV. Үйге §57оқу

V. ?1. Салауатты өмірдің мәні неде?

2. Жеке адамның салауатты өмірі неге байланысты және ол қалай сипатталады?

3. Әр адамнын қасиеттерінің сапасы адамдар тобына жене қоғамға қалай әсер етеді?

4. Қоғамдағы адамдар тобыныд салауатты өмірі дегенді калай түсінесіңдер?

5. Қандай факторлар коғамдағы салауатты өмір салтын қалыптастырады?

6. Салауатты омірдің адамның мінез-құлқына әсер етуіне мысалдар келтіріндер.

7. Салауатты өмірдін негізгі көрсеткіштеріне не жатады?

8. Мәдени ортаның мәні неде?

9. Табиғм факторлар және "екінші табиғат" деген не?

10. Салауатты өмірдің ғылыми мәні және құндылығы неде?

8сынып. 17 .05.08ж биол.

Cабақтытың тақырыбы: . ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ АУРУ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды факторларымен танысмтыру..

2.Дамытушылық: ойлау және адамгершілік қабілетін қалыптастыру.

Тәрбиелік: Салауатты өмір ұстанымына баулу.

Сабақтың пәнаралық байланысы : Қоғамтану,Валеология Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба, сызба нұсқа.

Сабақтың әдісі: реферат жазып,оны қорғау.,әңгімелеу.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІӨздігінен реттелу — бүл биологиялық жүйенің қасиеті. Ол физиологиялык көрсеткііптердің автоматты түрде белгілі тұрақтылықта болуын сақтайды. молекулалык денгейде өздігінен реттелу жағдайында зат алмасу құбылысы өтеді. Оның әсерінен соңғы зат пайда болады. Бүл заттың концентрациясы автоматты түрде бір деңгейде түракты-лығын сактайды, содан ферменттің белсенділігіне әсерін тигізеді. Егер заттың концентрациясы қажетті мөлшерден төмендесе немесе жоғарылап кетсе, онда ферменттің активтілігі өзгереді, зат алмасу бұзылады, физикалык, биохимиялық, физиологиялық күбылыстар дүрыс жүрмейді, оттек жеткілікті пайдаланылмайды, әнергиянын түзілуі өзгереді. Осыдан ауру сезімі туады.

Өздігінен реттелу нәтижесінде клеткада биологиялық макромолекулалардан клетканын органоидтері өздігінен күрылады.

Мүшелер деңгейінде жүйкелік және гуморальдык механизм-дердін өздігінен кызметі нөтижесінде организмнін температурасы, канттың мелшері және т.б. түрактылыкта болады.

Гомеостаз. Ішкі ортаның күрамдык, келемдік және сандық тұрақтылығы гомеостаз (грекше homoios — бірдей, үқсас және stasis — кимылсыздык, күй) деп аталады. Гомеостаз — организмнің күрамындағы заттардың және олардың касиеттерінщ динамикалык түрактылығын сақтап, олардың өзгеруіне және бүзылуына карсы түра алатын биологиялык жүйенің қабілеті. Гомеостаз күбылы-сының негізі болатын механизмдердің бүзылуы "гомеостаздың ауруы" ретінде сипатталады.

Компенсация (латынша compensated — теңестіру, орньш толтьфу) — тіршілік әрекетінің бұзылуына организмнің көрсететін реакциясы. Осыньщ нәтижесінде организмнің бүзылмаған бөліш бұзылған кұрылымының қызметін атқара алады. Мысалы, жүрек акауы (пороки сердца) бар жүректің компенсациялык шамадан тыс жүмысы гипертония ауруы кезінде ұлпаларға канның жеткілікті келуін қамтиды..

Организмніц резервтік мүмкіндігін пайдалану өте тиімді жағдаи. Мысалы, гликогеннің, май ұлпасының қор болып жиналуы организмде энергияның түзілуіне резерв бола алады. Организмдегі қанның барлығы кдн тамырлары бойымен айналысқа туспейді. Оның шамамен 20^%-ы көкбауырда қор болып сақталып тұрады.

Денсаулықтың түрлері. Бүларға: қоғамдык денсаулык, эколо-гиялык денсаулык, рухани (ойдың) денсаулық, эмоциялык денсаулык жатады.

.Денсаулыққа әсер ететін заттар. Адам организміне улы заттар ұзақ уақыт әсер еткенде — ісік аурулары пайда болады. Улы заттар генетикалык деңгейде тұқым қуалау құбылыстарына, ұрыктьщ көбеюіне, ұрықтың қалылты дамуына зиянды әсерін тигізеді. Семей өңіріндегі ядролык сынақтардың салдарынан түзілген химиялық заттар әсерінен көптеген аурулар пайда болтаны белгілі. Биохимияльщ әдістер (қан, зәр, т.б. құрамын зерттеу) арқылы

ауруды аныктап, білуге болады. Сонымен катар молекулалык-генетикалық әдістер арқылы организмнін клеткаларын анықтап, зерттейді. Х-хромосомада (Х-хромосомаларынын бір-біріне жабысып қалуы) болатын гендерге тән қасиет әкесінен ұл баласына берілмейді. Әкесінде болатын Х-хромосоманың бір-біріне жабысып қалу белгісіне мысал ретінде гемофилия ауруын келтіруге болады

Денсаулықтьщ бүзылуына себепші факторлар.

ІV §59.

V. ?1. Материалдың мәдениет деген не? 2. Рухани мәдениет деген не ж\е оған не жатады? 3. Не себепті материалдық мәдениетті рухани мәдениеттен ажыратуға болмайды?

4. Ноосфера деген не? 5. Биосфера деп нсііі айтады және оның манызы иеде?

6. Литосферанын, гидросферанын және атмосфераның табиғи потенциалдарының өзгеруі неге байланысты?

7. Арал теңізінің, Балқаш көлінін және т.о. су айдындарынын суының тартылуы қандай зардап шеккізуде? 8. Адамнын белеенді қарекетінің салдарынан литосферада қандай өзгерістер болып жатыр? 9. Адамнын тіршілігі үшін онын организміне қандан заттар, қанша мөлшерде түсуі керек?

10. Табиғатқа тигізген пайдалы жәяе зиянды әсерлерінді корытындыландар.