Лекция Педагогикалық технологиядағы жаңартпашылық оқытытудың әдістері мен формалары

Дискуссия процесіндегі жетекшінің рөліне тоқталайық. Бір жағынан жетекші дискуссияны жүргізу әдісін меңгеруі қажет болса, екінші жағынан талқылатын проблема жөнінен маман болуы шарт. Оның иығына негізгі басқару функциясы артылады (38-сурет).

38-сурет.

Сауалдардың құрылымы мен классификациясы

Дискуссияда сауалдар түсініксіздік, айқын еместік немесе келіспеушілік туындайтын болғанда ғана қойылады. Семинар үстінде дискутантқа қойылған сауал оның оған жауап беру үшін өз ойын жинақтап, проблеманы шеше алатындығын танытуға көмектеседі.

Әзірше оған жауап беріле қоймаған кезде дискуссияға қатысушылардың бәрі терең ойдың құшағында болады. Сондықтан да көптеген сауалдар оппоненттен өзіне жауап берген кезде туындаған проблемалық жағдайды түсіндіріп, негіздеп логикалық сұрыптаудан өткізе білуді талап етеді. Басқаша айтсақ, дисскусия дегеніміз – белсенді, шығармашылық, ой толғау процесі. Ол жауап берген кезде пайда болатын жаңа ақпаратпен тығыз байланысты болып келеді. Дискуссияда қойылатын сауалдардың негізгі мақсаты – жаңа мәліметтер, тұлғалық дәлелденген ақпараттар, жаңа идеяларды алу болып табылады. Өйткені, бұл шара ақпараттық-танымдық функция атқарады.

Сондықтан ең маңыздысы, сауалдарды сұрыптаған кезде есте ұстайтынымыз, олардың ең басты қасиеті – ақпараттық екенін ескеріп отыру. Әдетте, дискуссия үстінде бөгде сауалдар қойылмай, дискутанттың жеке көзқарасын білу үшін тақырыпқа сай сауалдар қойылуы шарт. Тіпті қысқа қайырылған «иә» мен «жоқ» та үлкен рөл атқарып, әлдекімнің пікірін не жоққа шығарады, не құптайды, сол арқылы сарқылмайтын ақпарат түрін бере алады. Қашан да осы екі сөздің бірін айту дискутант үшін қиындық туғызғанымен ақыр соңында оған осының біреуіне тоқталуға тура келеді.

Логикалық құрылымына қарай сауалдарды екі түрге бөлуге болады: нақтылаушы – жабық және толықтырушы - ашық.

Грамматикалық сипаты болып сөйлемде «емес пе?» сөзінің кездесуі болып табылады. Мысалы, «Шынында солай емес пе?», «Дұрысында солай емес пе?» т.с.с.

• 
  Жабық сауалдарға тек екі түрлі жауап беріледі: «иә» немесе «жоқ».
  
• 
  Жауап «иә» немесе «жоқтың» бірін таңдауға бағытталады; шұғыл жауап «иә» немесе «жоқтың» бірін таңдап; шұғыл шешім қабылдап, жағдайды байыптау қабілетін дамытуға негізделеді.
  

• 
  Грамматикалық сипаты болып сөйлемде сұраулы мәндегі «не? қайда? қашан? қалай? неліктен?» сияқты сөздердің кездесуі болып табылады.
  
• 
  Ашық сауалдарға міндетті түрде не терістейтін, не құптайтын дәлді, тікелей және жанама жауаптар берілуі қажет.
  
• 
  Жауапты өңдеу үшін не туынды, не өнімді ойлау, комбинация немесе рекомбинация қолданылады.
  

Оның үстіне ашық сауалдар төмендегідей де болып келеді:

• 
  Бір нақты ойға ие болу;
  
  • 
    Ашық қарапайым жауапқа дәлді, тікелей және жанама жауаптар беріледі.
    

• 
  2-3 сауалдан тұрады;
  
• 
  Жалпы сауалға дұрыс жауап беру үшін оны нақты
  

• 
  Ең әуелі 2-3 қарапайым сауалға жауап берген соң, жалпы күрделі сауалға жауап беру қажет;
  
• 
  Күрделі сауал оқушының ойлану, саралау, дәлел келтіру және негіздеу қабілетін қалыптастырып, пікірталастағы жалпы жаңа идеяны түзуге бағытталған.
  

• 
  Қойылатын сауал лексикалық жақтан сұраулы сөз болып келмейді, қайта нақты, ашық жағдайға сай болып, ақырында нақты сауал қойылады;
  
• 
  Аталған сауал түрі кейде «жетектеуші сауал» деп те аталады;
  
• 
  Ондай сауалға оңай жауап беріледі;
  
• 
  Жауапта ұсынылған ситуация қолданылуы керек;
  
• 
  Тікелей жауап не жуықтау, немесе жанама, дәл, белгілі бір сипатқа ие болуы мүмкін;
  
• 
  Осындай сауал оқушылардың ситауацияны шұғыл бағдарлай алу, ойлай және түсіндіре алу қабілетін танып білуге бағытталған;
  
• 
  Осындай сауал және оған жауап беру дискуссияның ары қарай өрбуіне әсер етіп, әрі проблеманың шешімін табуға әкеледі.
  

• 
  Жауап берушіге сауал қоюшының өзіндік сәулеленуі болып табылады;
  
• 
  Санада таңбалану болып өткенімен, ол тікелей емес, көшірме сияқты сауалдың бөліктеріне оппоненттің өзіндік баяндап шығуы;
  
• 
  Сауалда көптеген бөліктер болады;
  
• 
  Сауал қоюшы өзінің қойған сұрағына берілген жауаптан өз идеясының дыбысталуын аңғарады; оның қайыра айтылуына өзінің ойымен қабыспаса да, келісетін болады;
  
• 
  Таңбалы сауал кейде дискуссияның жаңа бағытта өрбуіне септеседі;
  
• 
  Осындай сұрақ-жауап «неліктен?» деген сауал түріне қарағанда өте қауіпті;
  
• 
  Таңбалы сауал мен жауап дискуссияны қыздыру үшін, автордың ойына жуықтау интерпретация жасау үшін, ақпататты бөлшектеу қабілетін дамыту үшін бағытталады.
  

• 
  Бұл негізінен тереңдетілген жауап берілетін жоғары деңгейдегі тереңдетілген сауалдар тізбегі;
  
• 
  Олар дискуссияны қыздыруға қозғау салады;
  
• 
  Сауалдар оппонентті қосымша ақпарат беруге итермелеуі шарт;
  
• 
  Әдетте, негізінен әуелі сауалға жауап беріп, содан соң барып, оппонент не жаңа сауалды өзі түзеді, не сұхбаттасы, не болмаса басқа дискутант түзеді;
  
• 
  Осындай сұрақ-жауап пікірталасқа жан беріп, шығармашылық ой түзуге бағыт береді.
  

Енді сұрақ-жауаптар құрылымына тоқталайық. Біз келтірілген сауалдардың барлық түрі оның үстіне нақты, екі ұшты және арандатушы болып келуі де әбден мүмкін. Тап осындай екі ұшты ғылыми көзқарастағы сауал: «Белгісіз ұшатын объекті Жер бетінде әлі ашылмаған электр қуатының көзін пайдалана ма?» түрінде қойылуы да мүмкін. Логикалық құрылым бойынша ол өзіне баламалы жауап беруді қажет етеді. Бірақта ол үшін берілетін жауапта белгісіз ұшатын объектінің шынымен бар екенін дәлелдеу шарт.

• 
  Егер айтылатын сөздер тізбегі 13 сөзден асатын болса, ересек адамдардың жартысы оның мәніне құлық қоймайды;
  
• 
  Адам өзінің естігендерінің шамамен 1/5 мөлшерін ғана есте ұстай алады;
  
• 
  Ал, көргенінің 3/5-ін, егер ол визуальды ақпарат болса, онда 4/5;
  
• 
  Сөйлеушінің ойға алғанын 100% деп есептесек, оның 90% ғана сөздік формаға оранып, 80% ғана сыртқа шығады да, тек 70%-дайы естіліп, оның тек 60% ғана түсініледі де, жадыда ұсталытыны 10-24% дейінгі аралықта болады.
  

41-сурет.

Енді дискуссия кезіндегі жағымсыз сәттерге де тоқталайық.. Олар төмендегідей болып келеді:

1. Егер дискутанттар аудиториясы білімділік деңгейі жағынан бір тектес болса, онда жағымды және жағымсыз көңіл-күй кеңінен орын алады. Сондықтан, дискутанттар бойында кездесетін жағымсыз сезімдік ала-құлалық сынып бөлмесінде отырғандарға кері әсер етуі әбден мүмкін.

2. Кейбір дискутантар өзінің томаға-тұйық мінезіне сай жұрт алдында сөйлеуден бойын аулақ салуы да мүмкін.

3. Қатысулардың көпшілігі дискуссия жүргізу әдістемесін меңгермегендіктен көп сөйлеп, аз түйіндеулер жасайды.

4. Қосымша ақпараттың басым бөлігін беретін ауызша емес қарым-қатынас жасау түрін қолданудың жолын қатысушылардың аз бөлігі ғана игереді.

5. Дискуссия кейде жеке бастық салғыласуға, яғни өздерінің жеке көзқарастарын таңуға ұласып кетеді.

6. Кей жағдайларда ғана сөйлеушілер визуальды ақпараттың түсіндіру жолын қолдана алады.

Дискуссия кезіндегі ең күрделі мәселенің бірі – өзгенің сөзін тыңдай білу. Қатысушылардың кей бөлігі ғана мұқият тыңдай білу мен орынды сауал қоюға бейім болып келетіні үйреншікті жайт (42-сурет).

Қалыптасқан стреотиптердің

оппоненттерге қатысты әсері

Назар аударудың имитациясы

терістеуге тырысушылық