V. Білім берудің және оқытудың әдістері

1. Кенесариев У.И., Балмахаева Р.М., Жоламанов М.Е., Алимова Н.Е. Тамақтану гигиенасы. Алматы, 2007., 144 б.

2. Неменко Б.А., Оспанова Г.К. Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы. Алматы, 1997. – 29 б.

3. Неменко Б.А. Коммуналдық гигиена. Алматы. 2004. – 277 б.

4. Гигиена: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық / У.И.Кенесариев және т.б. – Алматы: 2010ж. – 656 б.

5. Торгаутов, Б.К. Жалпы гигиена: оқулық. –Шымкент: «Нұрдана –LTD», 2011. -432 бет.

6. Бектұрғанов Р.С. Жалны гигиена пәнінен тәжірибелік сабақтарға арналған нұсқаулық. - Шымкент, 2010.

Қосымша:

1. Габелев А. Неке гигиенасы: монография. –Алматы, 1992.

2. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : Учебник-М.: Медицина, 2001-384с.

3. Беляков В.Д. Жук Е.Г: Военная гигиена и эпидемиология -М. Медицина, 1988.

4.Трушкина Л.Ю Гигиена и экология человека: учебное пособие.4- е изд М: Проспект,2006

5.Крымская И.Г.Гигиена и основы экологии человека : учебное пособие Ростов на Дону

6.Шарманов Т.Ш.Йодный дефицит в Казахстане: состояние проблемы и пути решение : Астана, 2008

7.Барановский А.Ю.Болезни нарушение питания. Лечение и профилактика: Наука и техника , 2007

1. Гигиена / Под ред.акад.РАМН Г.И.Румянцева. – М.: ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 2000-608с.

2. Пивоваров Ю.П., Королик В.В., и др. Гигиена и основы экологии человекав., 4-е исп. и доп.- Ростов- на Дону «Феникс», 2008-415с.

3. Гончарук Е.И. и др. Общая гигина: пропедевтика гигиены. – 2-е изд., перераб. И доп.- К.: Вища шк., 1999-652с.

1.Голубев В.В.и др. Практикум по основам педиатрии и гигиены детей дошкольного возраста.- М.: Издательский центр «Академия».2000.-200с.

2.Коммунальная гигиена/ Под.ред. К.И.Акулова, К.А.Буштуевой.-М.: Медицина,2001-607с.

3.Королев А.А. Гигиена питания.- М-.: Издательский Центр «Академия».2006-528с.

4.Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков: Учебник.-М.: Медицина.2001.-384с.

5.Неменко Б.А., Кенесариев У.И. Коммунальная гигиена- Алматы: НИЦ «Гылым», 2003.-464с.

6.Беляков В.Д., Жук Е.Г. Военная гигиена и эпидемиология.- М.: Медицина, 1988.

7.Рубина Е.А. Санитария и гигиена питания: Учебное пособие для студентов ВУЗов-М.:Издательский Центр «Академия»,2005.-288с.

1. Бейсембаева З.И. Аурухана, стоматологиялық емхана және дәріхана мекемелерінің гигиенасы: оқу құралы. –Шымкент, 2010.

2. Жалпы гигиена Торғаутов Б.К – Шымкент :2009

3. Гигиена учебник для вузов /под. ред Г.И.Румянцева – 2-е изд М:2009

4. Мазаев В.Т.Коммунальная гигиена 1-2 часть: учебник ГЭОТАР – Медиа, 2009

5. Справочник диетолога ,,Равновесие,,2006

6. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : учебник ГЭОТАР – Медиа, 2010

7 . Гигиена труда Н.Ф.Измерова ГЭОТАР – Медиа 2008

1. 
   Қандай уланулар тағамдық деп аталады?
   
2. 
   Тағамдық уланулардың тағамдық инфекциялардан айырмашылығы неде?
   
3. 
   Ботулизмнің ерекше белгілері қандай?
   
4. 
   Қандай жағдайда ішек таяқшасы улану тудырады?
   
5. 
   Микроб текті емес улануды, этиологиясын, клиникалық көрінісін, алдын алуын айтып беріңіз.
   
6. 
   Этиологиясы анықталмаған тағамнан улануды айтып беріңіз.
   
7. 
   Микробты емес этиологиялы тамақтан улануға не жатады?
   
8. 
   Микробты емес этиологиялы тамақтан уланулар клиникасы қалай көрінеді?
   
9. 
   Микробты этиологиялы тамақтан улануларға не жатады?
   
10. 
    Қандай тамақтан уланулар негізінен балаларға тән сипатта?
    
11. 
    Балаларда тамақтан уланулардың ағымының айқындылығы мен үлкен жиілігін негіздейтін факторларды атаңыз.
    
12. 
    Микроб текті және микроб текті емес тамақтан улануларды зертханалық диагностикасы қалай жүргізіледі?
    

№1 есеп. Науқас И. 26 жаста, штукатуршы, сұрау барысында оның азаңғы және кешкі асты үйінен, ал түскі асты өзінің құрылыс комбинатында ішетіндігі анықталған. Науқастың айтуы бойынша 11 маусым күні тамақтанып болғаннан соң 2 сағаттан кейін өзін нашар сезініп үйіне қайтып кеткен. Науқас түскі аста ішкен шырынның жағымсыз дәміне назар аударған. Объективті мәліметтер: дене қызуы -37,1ºС, пульс-76рет\мин, тынысы өзгеріссіз. Іші жұмсақ. Асқазан аймағында біршама ауырсыну. Үлкен дәреті қалыпты. Жүрегі айниды. Науқас аузында жағымсыз дәмді сезінеді.

Тапсырма:

1. Ауруды анықтап, негіздеңіз.

2. Берілген жағдайда дәрігер қандай құжат толтыруы қажет?

3.Осы тәріздес ауруларды алдын алуда қандай гигиеналық шараларды ұсынасыз.

№2 есеп. В науқасты тексеру барысында анықталды: науқас 30 жаста, колхозшы,, үйден тамақтанады. Тағадық азықтарды, соның ішінде ұнды колхоздан алады. 1 мамыр күні сағат 12 шамасында ұйқышылдық, қол саусақтарының жансыздануын, құмырсқа жүрісі сезімін, аяғы мен қолдарының жазылуының қиындауын сезінген. Содан соңбет бұлшықеттерінің жыбырлауы, жұтынуының қиындауы қосылған.Объективті мәліметтер: дене қызуы -36,8ºС, пульс пен тыныс жиілігі өзгеріссіз. Батыр бұлшықеттерінің құрысып дірілдеуі. Ішінің аз ғана ауырсынуы. Жүрек айну. Бас айналу. Соңғы 2 айда ауылда осы тәріздес 3 жағдай болған.

Тапсырма:

1. Ауруды анықтап, негіздеңіз.

2. Берілген жағдайда дәрігер қандай құжат толтыруы қажет?

3.Осы тәріздес ауруларды алдын алуда қандай гигиеналық шараларды ұсынасыз.

№3 есеп. 5 жасар баланы зерттегенде анықталды: 20маусымда түстен кейін №3 бала бақшаның орта тобы тәрбиешімен бірге серуендеуге шығып гүл терген. Серуендеу 1,5 сағатқа ұласқан. Келгеннен кейін тәрбиеші балада бетінің бірден қызаруын, дауысының шықпай қалуын және қарашығының үлкеюін байқаған. Объективті мәліметтер: бетінің қызаруы. Дене қызуы – 38,0ºС, пульс – 140рет/мин, күшпен. Тынысы жиі. Ауыз қуысының шырыштары құрғақ. Дауысының қарлығуы. Қаращықтары қатты кеңейген. Бала тітіркеген, көру галлюцинациясы бар.

Тапсырма:

1. Ауруды анықтап, негіздеңіз.

2. Берілген жағдайда дәрігер қандай құжат толтыруы қажет?

3.Осы тәріздес ауруларды алдын алуда қандай гигиеналық шараларды ұсынасыз.

№4 есеп. Алғашқы көмек ретінде Е науқасты зерттеу барысында анықталды: науқас 18 жааста, студент, студенттер асханасынан тамақтанады. Науқаспен сөйлесу барысында 18 мамыр күні аузының құрғауын, жұтынуының қиындауын, көруінің нашарлауын (тұман тәрізді) сезінген. Дәретінде өзгерістер болмаған. Объективті мәліметтер: дене қызуы-36,8ºС. Пульс-70рет/мин, жақсы толысумен. Іші ауырсынбайды, басып көргенде жұмсақ. Қарашықтары кеңейген және жарыққа сезімталсыз, птоз, ауыз қуысы щырыштарының құрғауы. Дауысы қарлыққан, жұмсақ таңдайының аздап төмен түсуі.

Тапсырма:

1. Ауруды анықтап, негіздеңіз.

2. Берілген жағдайда дәрігер қандай құжат толтыруы қажет?

3.Осы тәріздес ауруларды алдын алуда қандай гигиеналық шараларды ұсынасыз.

№5 есеп. Тәулік көлемінде медициналық көмекке колледждің 27 оқушысы жүгінген. Барлықтарында тіркелді: ішінің ауырсынуы, жүрек айну, жиі сұйық үлкен дәрет, әлсіздік, дене қызуының көтерілуі, әр түрлі дәрежедегі басының ауыруы. Барлық зардап шеккендер колледж асханасында тамақтанғаны, сонымен қатар оқушылардың көпшілігі шницель деп аталытын азыққа күдік тудырғандықтан қажеттілігіне қарсылық білдіргендігі анықталды.

Күдікті азықты алуға мүмкіндік болған жоқ, дегенмен асхана ыдыстарының шайындысында ішек таяқшасы анықталған.

Тапсырма:

1. Алдын ала қандай диагноз қойылуы мүмкін?

2. Зардап шегушілер қаралған емдеуші дәрігер қандай іс-әрекет жасауы қажет?

3.Химиялық заттардың қосылыстарымен шақырылған тамқтық улануды атаңыз.

№6 есеп. Инфекциялық ауруханаға бір жанұяның адамдары (әкесі мен екі баласы)

Келесі клиникалық көріністермен жеткізілді: бас ауруы, ұйқысыздық, субфебрильді дене қызуы, тершеңдік, денесінің барлық бөлігінің ауырсынуы, бетінің ісінуі. Объективті: пальпацияда қабырғааралық бұлшықеттерінің бірден ауырсынуы, дауысының қарлығуы, қанда-лейкоцитоз және эозинофилия. Өзін соңғы тәуліктен науқаспын деп санайды. 1 апта бұрын ауылдан әкесі санитарлы-ветеринарлы сараптамадан өтпеген шошқа етін алып келген. Жанұяда етті қолданбаған анасынан басқасының барлығы зардап шеккен.

Тапсырма:

1. 
   Науқастар қандай диагнозға күдікпен түскен, бұл ауру немен шақырылған?
   
2. 
   Етті санитарлы – ветеринарлы сараптау жүргізу ережесін айтыңыз.
   
3. 
   Қандай микробты емес тамақтан уланулар белгілі бір жағдайдағы улы азықтармен шақырылуы мүмкін?
   

Тапсырма:

1. 
   Аталған ауру немен байланысты?
   
2. 
   Аталған азықтардың қайсысы аурудың себебі болуы мүмкін?
   
3. 
   Аталған азықтардан басқа қандай азықтар аталған ауруды шақыруы мүмкін?
   
4. 
   Үйде дайындалған азықтарды қолдану мен дайындауда қандай жағдайды сақтау қажет?
   

№10

- шудың және дірілдің жіктелуін;

- өндірістегі шудың негізгі көздерін;

- шу мен дірілдің жағымсыз әсерін алдын алу бойынша іс-шараларын;

- шу мен дірілді нормалау қағидаларын.

Студент істей алуы тиіс:

• 
  шу факторына және дірілге гигиеналық баға беруді;
  

• 
  нақты өндірістерде сауықтыру шараларын негіздеуді;
  
• 
  дірілдерге гигиеналық баға беруді;
  
• 
  жұмысшылар ағзасына шу мен дірілдің жағымсыз әсерлерін бағалауды.
  

3.Шудың адам ағзасына әсері.

4. Жұмысшылар ағзасында шудың әсерін зерттеу әдістері.

5.Өндірістік шуды нормалаудың гигиеналық қағидалары.

6.Шу деңгейін өлшеу әдістері.

7.Шу деңгейін гигиеналық бағалау.

8. Өндірістік діріл және оның гигиеналық маңызы.

9. Дірілдің жіктелуі және оның гигиеналық сипаттамасы.

10. Дірілдің адам ағзасына әсері.

11. Жұмысшылар ағзасына дірілдің әсерін зерттеу әдістері.

12.Өндірістік дірілді нормалаудың гигиеналық қағидалары.

13. Діріл деңгейін өлшеу әдістері.

14. Діріл деңгейін гигиеналық бағалау.

V. Білім берудің және оқытудың әдістері: пікірталас, тест тапсырмаларын шешу.

VІ. Әдебиет:

Қазақ тілінде:

Негізгі:

1. Кенесариев У.И., Балмахаева Р.М., Жоламанов М.Е., Алимова Н.Е. Тамақтану гигиенасы. Алматы, 2007., 144 б.

2. Неменко Б.А., Оспанова Г.К. Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы. Алматы, 1997. – 29 б.

3. Неменко Б.А. Коммуналдық гигиена. Алматы. 2004. – 277 б.

4. Гигиена: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық / У.И.Кенесариев және т.б. – Алматы: 2010ж. – 656 б.

5. Торгаутов, Б.К. Жалпы гигиена: оқулық. –Шымкент: «Нұрдана –LTD», 2011. -432 бет.

6. Бектұрғанов Р.С. Жалны гигиена пәнінен тәжірибелік сабақтарға арналған нұсқаулық. - Шымкент, 2010.

Қосымша:

1. Габелев А. Неке гигиенасы: монография. –Алматы, 1992.

2. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : Учебник-М.: Медицина, 2001-384с.

3. Беляков В.Д. Жук Е.Г: Военная гигиена и эпидемиология -М. Медицина, 1988.

4.Трушкина Л.Ю Гигиена и экология человека: учебное пособие.4- е изд М: Проспект,2006

5.Крымская И.Г.Гигиена и основы экологии человека : учебное пособие Ростов на Дону

6.Шарманов Т.Ш.Йодный дефицит в Казахстане: состояние проблемы и пути решение : Астана, 2008

7.Барановский А.Ю.Болезни нарушение питания. Лечение и профилактика: Наука и техника , 2007

1. Гигиена / Под ред.акад.РАМН Г.И.Румянцева. – М.: ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 2000-608с.

2. Пивоваров Ю.П., Королик В.В., и др. Гигиена и основы экологии человекав., 4-е исп. и доп.- Ростов- на Дону «Феникс», 2008-415с.

3. Гончарук Е.И. и др. Общая гигина: пропедевтика гигиены. – 2-е изд., перераб. И доп.- К.: Вища шк., 1999-652с.

1.Голубев В.В.и др. Практикум по основам педиатрии и гигиены детей дошкольного возраста.- М.: Издательский центр «Академия».2000.-200с.

2.Коммунальная гигиена/ Под.ред. К.И.Акулова, К.А.Буштуевой.-М.: Медицина,2001-607с.

3.Королев А.А. Гигиена питания.- М-.: Издательский Центр «Академия».2006-528с.

4.Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков: Учебник.-М.: Медицина.2001.-384с.

5.Неменко Б.А., Кенесариев У.И. Коммунальная гигиена- Алматы: НИЦ «Гылым», 2003.-464с.

6.Беляков В.Д., Жук Е.Г. Военная гигиена и эпидемиология.- М.: Медицина, 1988.

7.Рубина Е.А. Санитария и гигиена питания: Учебное пособие для студентов ВУЗов-М.:Издательский Центр «Академия»,2005.-288с.

1. Бейсембаева З.И. Аурухана, стоматологиялық емхана және дәріхана мекемелерінің гигиенасы: оқу құралы. –Шымкент, 2010.

2. Жалпы гигиена Торғаутов Б.К – Шымкент :2009

3. Гигиена учебник для вузов /под. ред Г.И.Румянцева – 2-е изд М:2009

4. Мазаев В.Т.Коммунальная гигиена 1-2 часть: учебник ГЭОТАР – Медиа, 2009

5. Справочник диетолога ,,Равновесие,,2006

6. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : учебник ГЭОТАР – Медиа, 2010

7 . Гигиена труда Н.Ф.Измерова ГЭОТАР – Медиа 2008

1. Қарқынды шу біріншi кезекте ... әсер етеді.

1. 
   ас қорыту мүшесіне
   
2. 
   есту анализаторына
   
3. 
   көру мүшесіне
   
4. 
   перифериялық жүйке жүйесiне
   
5. 
   терi сезiмталдығына
   

1. 
   адам ағзасына берiлiп, арнайы өзгерiс туғызатын қатты дененiң еханикалық тербелiсi
   
2. 
   серпімді орта арқылы адам ағзасына берiлетiн инфрадыбысты және дыбысты жиiлiктегi аймақтың электромагниттi тербелiсi
   
3. 
   адам ағзасына әсер ететiн ультра жоғары жиiлiктi электромеханикалық тербелiс
   
4. 
   адам ағзасына әсер ететiн инфрадыбысты жиiлiктегi электромеханикалық тербелiс
   
5. 
   жоғары жиiлiктегі ауаның адам ағзасына әсерi
   

1. 
   тау-кен шахталарының кеншiлерi +
   
2. 
   автотранспорт жүргiзушiсi
   
3. 
   болат балқытушы
   
4. 
   электрмен дәнекерлеушiлер
   
5. 
   темiр жол транспортының машинистерi
   

1. 
   дiрiлдi азайтатын аяқ киiмдi пайдалану+
   
2. 
   распираторларды қолдану
   
3. 
   механизмдердi ара қашықтықтан басқару
   
4. 
   әр 3 сағаттық жұмыстан кейiн 10 минуттық үзiлiс жасау
   
5. 
   жұмыс уақытында кезеңді қолды уқалау
   

1. 
   есту жүйесiнде патологиясы бар адамдар
   
2. 
   ангиоспазмаға тез шалдыққыш адамдар
   
3. 
   созылмалы холициститі бар адамддар
   
4. 
   асқазан мен 12 елi iшектiң жаралық аурулары бар адамдар
   
5. 
   эндокриндiк бұзылыстары бар адамдар
   

1. 
   бастың ауруы мен айналуына
   
2. 
   көздің қарауытуына
   
3. 
   жүректің айнуына
   
4. 
   іштің өтуіне
   
5. 
   аяқтың дірілдеуіне
   

1. 
   жоғарғы жиіліктегі шу
   
2. 
   жұмыс уақытының ұзақтығы
   
3. 
   психологиялық климат
   
4. 
   жұмысшылардың бір жерде шоғырлануы
   
5. 
   цехтың дұрыс желдетілмеуі
   

1. 
   төменгi жиiлiктi
   
2. 
   жоғарғы жиiлiктi
   
3. 
   ортаңғы жиiлiктi
   
4. 
   ультрадыбыс
   
5. 
   инфрадыбыс
   

1. 
   Герцпен
   
2. 
   Паскальмен
   
3. 
   мм сынап бағанасымен
   
4. 
   миллибармен
   
5. 
   Децибельмен
   

1. 
   шудың жиiлiк сипатына
   
2. 
   организм жағдайына
   
3. 
   жумыс мезгіліне
   
4. 
   пайдаланған құрылғі түріне
   
5. 
   вибрацияның қосымша әсеріне
   

1. 
   шуылдайтын агрегаттарды оқшаулау
   
2. 
   қабырғаға кафельдi жабыстыру
   
3. 
   дiрiлдi оқшаулайтын заттарды қолдану
   
4. 
   қолайлы микроклимат жағдайын жасау
   
5. 
   мекеменi жақсы желдету
   

1. 
   тербелiс жиiлiгiне
   
2. 
   жұмыс ауысымына
   
3. 
   жұмысшының денсаулық жағдайына
   
4. 
   жұмыстың ауыртпалығына
   
5. 
   еңбек жүктемесі дәрежесіне
   

1. 
   жиiлiгiн
   
2. 
   дыбысын
   
3. 
   инсентивтiлiгiн
   
4. 
   күшiн
   
5. 
   дыбыс қысымының энергиясын
   

1. 
   тiрек-қимыл аппаратына
   
2. 
   көру мүшесіне
   
3. 
   несеп-жыныс жүйесіне
   
4. 
   жүйке-бұлшық ет аппаратыне
   
5. 
   ас қорыту мүшесіне
   

1. 
   аспирациялық
   
2. 
   респирациялық
   
3. 
   седиментациялық
   
4. 
   тұнбалы-салмақты,ингаляциялық
   
5. 
   ингаляциялық
   

1. 
   Шу қандай физикалық көрсеткіштермен сипатталады?
   
2. 
   Таралу және уақыт сипатына байланысты шу қалай жіктеледі?
   
3. 
   Шудың адам ағзасына әсері қандай?
   
4. 
   Аудиометрия дегеніміз не?
   
5. 
   Өндірістік шуды нормалау қағидалары қандай?
   
6. 
   Жұмыс орындарында тұрақты және тұрақсыз шу қалай нормаланады?
   
7. 
   Шумен күресудің негізгі әдістері мен құралдары қандай?
   
8. 
   Шудың физикалық сипаттамаларын атаңыз.
   
9. 
   Діріл адам ағзасына қалай әсер етеді?
   
10. 
    Дірілді өлшеу және гигиеналық бағалау әдістері қандай?
    

№11

• 
  өндірістік улар туралы түсінікті;
  
• 
  адам ағзасына улардың түсу жолдарын;
  
• 
  жедел және созылмалы кәсіби улануларды;
  
• 
  адам ағзасына түскен өндірістік улардың тағдырын;
  
• 
  өндірістік улардың улылығы мен қауіптілігін бағалау әдістерін;
  
• 
  кәсіби улануларды алдын алудың жалпы шараларын.
  

• 
  өндірісте токсикологиялық зерттеу әдістерін жүргізуді;
  
• 
  газтәрізді қосылыстарды зерттеу әдістерін жүргізуді;
  
• 
  өндіріс орындары жұмысшыларына емдік-профилактикалық тамақтануды ұйымдастыруды және құрастыруды.
  

1. 
   Өндірістік токсикология - еңбек гигиенасының бір бөлімі ретінде, мақсаты мен міндеті.
   
2. 
   Өндірістік улар, жіктелуі.
   
3. 
   Улардың ағзаға түсу,өзгеруі және ағзадан шығу жолдары.
   
4. 
   Өндірістік уларды гигиеналық нормалаудың қағидалары.
   
5. 
   Өндірістік улардың зияндылығы мен қауіптілігін зерттеу әдістері.
   
6. 
   Өндірістік улардың қауіптілігі мен улылығын бағалау.
   
7. 
   Кәсіби улану түрлері мен олардың алдын алу.
   
8. 
   Өндіріс ғимараттары ауасындағы газтәрізді қосылыстарды өлшеу әдістері.
   

1. Кенесариев У.И., Балмахаева Р.М., Жоламанов М.Е., Алимова Н.Е. Тамақтану гигиенасы. Алматы, 2007., 144 б.

2. Неменко Б.А., Оспанова Г.К. Балалар мен жасөспірімдер гигиенасы. Алматы, 1997. – 29 б.

3. Неменко Б.А. Коммуналдық гигиена. Алматы. 2004. – 277 б.

4. Гигиена: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық / У.И.Кенесариев және т.б. – Алматы: 2010ж. – 656 б.

5. Торгаутов, Б.К. Жалпы гигиена: оқулық. –Шымкент: «Нұрдана –LTD», 2011. -432 бет.

6. Бектұрғанов Р.С. Жалны гигиена пәнінен тәжірибелік сабақтарға арналған нұсқаулық. - Шымкент, 2010.

Қосымша:

1. Габелев А. Неке гигиенасы: монография. –Алматы, 1992.

2. Кучма В.Р. Гигиена детей и подростков : Учебник-М.: Медицина, 2001-384с.

3. Беляков В.Д. Жук Е.Г: Военная гигиена и эпидемиология -М. Медицина, 1988.

4.Трушкина Л.Ю Гигиена и экология человека: учебное пособие.4- е изд М: Проспект,2006

5.Крымская И.Г.Гигиена и основы экологии человека : учебное пособие Ростов на Дону

6.Шарманов Т.Ш.Йодный дефицит в Казахстане: состояние проблемы и пути решение : Астана, 2008

7.Барановский А.Ю.Болезни нарушение питания. Лечение и профилактика: Наука и техника , 2007

1. Гигиена / Под ред.акад.РАМН Г.И.Румянцева. – М.: ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 2000-608с.

2. Пивоваров Ю.П., Королик В.В., и др. Гигиена и основы экологии человекав., 4-е исп. и доп.- Ростов- на Дону «Феникс», 2008-415с.

3. Гончарук Е.И. и др. Общая гигина: пропедевтика гигиены. – 2-е изд., перераб. И доп.- К.: Вища шк., 1999-652с.