Қазақ тіліндегі контаминацияланған мақал-мәтелдер

Мақал-мәтелдер айтылатын ойдың бағытына қарай - тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіріп, тыңдаушысына ой салады. Демек, бүгінгі қазақ халқының ауыз әдебиетінде сақталған және толассыз толығып, дамып бізге жеткен мақал-мәтелдердің тамыры мен жасалу тәсілдері тереңде жатқан, бастауын сонау көне замандардан алған құнарлы да өзіндік ерекшелігі мол жанр санатына жатады. Мақал-мәтел, ауыз әдебиетінің басқа кіші жанры сияқты, дайын күйінде қолданылатын туынды және жұртқа берер тәлім-тағылымы мол, логикалық жүйеге құрылған өзіне қатысты объектілерді бейнелер (образдар) арқылы суреттейтін құнарлы тіл байлығы. Мұнда тек ұйқас, сюжет, образ ғана емес, сонымен қатар логикалық ойдың жүйелі көрінісі, нақтылық, тапқырлық, астарлы пікір, ұлттық дүниетанымның өзіндік бір тәсілдері мен сөзжасам модельдерінің қат-қабаты араласып, мақал мен мәтелдің күрделі де көркем табиғатын сипаттап тұрады. Сондықтан, мақал-мәтелдер де тіл тұрғысынан зерттеуге тиісті қызықты да өзіндік ерекшеліктері мол күрделі мағыналық бірлікке жатады.

Қай салада болмасын, мақал-мәтелдер жеке тіл не тіл топтары және жалпы түрде зерттелініп, әрбір саланың өз мүддесінде сәйкес заңдылықтары мен ерекшіліктері прагматикалық және теориялық тұрғыдан қарастыруылда.

Сөз шеберлері халық қазынасы – мақал-мәтелдерді кейде осылай өңдеп, кейде сол күйінде өз туындыларында жарасымды қолдану арқылы кейіпкерге тілдік мінездеме береді, белгілі бір жағдайға қорытынды жасайды және баяндауда бейнелілікті тудырады.

Мақал-мәтелдерге үндес, терең мағыналы сөз өрнегін қанатты сөздер немесе афоризмдер дейміз. Мақал-мәтелдерден афоризмдердің айырмашылығы белгілі шығарушысының болуы. Бұл туралы А.И. Ефимов былай дейді: “Афоризм – это меткие и лаконичные изречения литературно-книжного происхождения, это своего рода пословицы, имеющие авторов”. Афоризмдер бейнелікке емес, ойға құрылады. Әңгімелер тілінен осындай ойға құрылған, оқырман көңіліне қонып, жатталып қалуға бейім тұратын, яғни нақыл сөздерге сұранып тұрған ой-тұжырымдар мен ой-толғамдар кездеседі. Қаламгерлер кейіпкердің ішкі тебіренісін суреттей отырып, ондай тұжырымдарды кейіпкерге жасатады және авторлық баяндауларда береді. Біз авторлық афоризмдер деп сұрыптап алып отырған тұжырымдарымыз құрамы жағынан әр түрлі кейде ықшам, кейде күрделі болып келеді

«Бір тойған –шала байлық» деген қазақ,

Қызығып тойғандыққа қалар жатып»

(Жаман пейіл)

«Жан семірер жақсы сөзге

Көркейдім хатыңды оқып, сол бір жасап»

(Жүсіпбек Аймаутылына)

Бұдан мақал-мәтелдің мазмұнына ешбір нұсқан келіп тұрған жоқ, ақын ойының көркемдігіне қызмет етіп отыр.

Мәшһүр-Жүсіп Көпеев шығармаларында нақыл сөздер көптеп кездеседі. Олай болуының бір себебін ақынның халық ортасында болуынан және халық әдебиетін жақсы білгеннен, сонымен қатар, халықтың әсресе ақынның оларды жақсылыққа шақыруға, сөз көркемдігін түсіндіруге талаптығынан деу керек. Сондықтан мұндай сөздерді жаттап алуға да ыңғайлап алуға да ыңғайлап жазған сияқты:

«Сиырға қант пен тоқаш қанша төксең,

Жүгіріп кете қалар сабан-шөпке ...

Жылы жаздың соңынан бір қысы бар,

Өз басына әркімнің жұмысы бар...

Екі ашпалы есіктер тұтқасы да

Қалқайып қарайғанмен, құлақ емес»

Мысалдары келтірілген «Мәшһүрдің қырық алты жасында сөйлеген сөзінде» ғана емес, басқа өлеңдерінде де белгілі бір философиялық түйіні бар сөзде өз қисынымен орын алып, көңілге қонымды келеді. Сөз шырайын үстемелеп тұрады.

«Озбайды есек аттан шапқанменен,

Сиыр жылқы болмайды, атлас жапқанменен.

Қойдан көп төрт аяқты болған емес,

Ешкі –егіз, ит сегіз тапқанменен»

(Қазақты жамандаушыларға)

Дәл осындай құрылымдағы конструкциялармен өлең ұйқастыру ақынның басқа өлеңдерінде ұшыраса қоймайды. Соған қарағанда, бұл өлеңнің мазмұны мен ғибраты әсерлі бола тұра, оқырман ақын мұндай түрді еліктеу деп есептеді ме екен деген ойға бас игендей болады.

«Тамшыдан тама берсе, дария болар» (бұлақ сөзі); «Білгеннің жүрген жері-бәрі жарық» (бұл да сонла) сияқты сөздері ой салуымен, әрекетке жетелеуімен құнды. Көріп отырғанымыздай, мұндағы сөздердің, ырғақтың берілуі алдынғыдан өзгеше. Өмірден көргендерін, алған әсерлерін салмақтай түйіп, қағазға түсіргенде қарапайым сөздердің өзі ақынның қаламынан қанатты сөздер болып шығады:

«Ит сүйекті түсінде кеміреді,

Шөлдеп жатқан –айнымай су көреді.

Түсіне саудагердің ақша кіріп,

Ояна салып базарға жүгіреді. »

(Қолыма қағаз, қалам алайын да)

Мәшһүр-Жүсіп Көпеев біраз өлеңдерінде жастарды жаманшылықтан жиіркендіріп, жақсылыққа сүйіндіреді. Тек жақсылыққа үндейді. Мұның өзі ақылға толы оқығанның көкейінде жатталып қалуға бейім тұратын сөз орамдары түрінде келіп отырады:

«Жігіттікке іс қылсаң жаннан кешіп,

Төр алдында отырып жерсің жамбас...

Өш боларсың ұйқымен, болса санаң,

Кедейлікпен жағалас, келсе шамаң...

Үйіңде кедейлікті бір түнетсең,

Бермейді ел көшкенде жұрттың соңын»

(Жалқаулартуралы айтқаны)

Ақын осылайша ақыл- кеңес береді.

Тамғаны тақыр жерге сор болады; Тікенге кетсе, тамып, гүл болады; Айналдым бұлт болып биік тауға, Іліндім шортан болып жібек ауға; Шын жүйрік қызған сайын көтерілер; Тілектес жүйріктерде шабыс болсын; Жылқы осал қыс болғанда жалы жоқтан; Жетелеп алып кетер бұйдасынан; Бұл дүние бір күн базар, бір күн мазар; Жігіттің үйде жатпас өнерпазы; Тауып ал, тұман түспей тұстасыңды; Өзі қисық болса да тез ағашы, талай қисық ағашты қылады оқтай; Ешкіден туғанменен лақ емес, Сарқырап саулағанмен бұлақ емес; Екі ашпалы есіктің тұтқасы да, Қалқайып қарайғанмен құлақ емес; Сеңгір-сеңгір таулар бар, бұлағы жоқ, ел жоқ, Қопалы көл-жекен мен құрағы жоқ; көк кептер ұшып кетсе, қайда жетпес, Ұшқыр құс қанатты құс онан кетпес; Сенбе жанның бәрі дос еді деп, Жігіттің жарлы болса, өсегі көп; Ер жігіт шешен болып, малсыз болса, топтағы айтқан сөзің не болмақшы?!; Жарасар киім жаға, жеңіменен, Жар құлар судың аққан сеңіменен; Күле кіріп, күңірене шыққан жаман; Кісіден дүние алғаның–құл болғаның жаман; Кіріптар өз-өзіңнен болып қалма;

Түлкідей таудан қашқан бұлаң етіп, Жалған-ай, өте шықтың қасымыздан.

Мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жыраулар үлгісінде айтылып, адамның өмірін қоғам өмірінен бір тұтас бірлікте алады. Жалпы, нақыл сөздер белгілі бір философиялық ойға құрылады. Онда айтылған ой ешуақытта құнын жоймайды. Дәуір өтіп кетсе де адам жасының өтуі сол дәуірге тығыз байланысты болады. Жақсы мен жаман заман тынысың көрсетеді. Бұндай толғауларда адам өмірінің мәнді өткеніне көп көңіл бөлінеді. Не істелді, енді не істеу керек, қандай шаралар жасалды, кейінгі ұрпаққа қандай аманат қалады осы қағида бірінші орында тұрады

Жолына түсіп кеттің ғылым-білім,

Болад деп қандай күйде жұртым-елім.

Айта алмай переводтап қызыл тілім(І том, 53).

Жыртылып тарта берсе кетер перде,

Иманның билігі бар талапты ерде.

Қорлықпен тірі болып жүргеннен де,

Зындан жаман жер емес ақ кісіге,

Жақыпұлы Жүсіптің жатқан жайы (Ітом, 69).

Бір туар тірі болса, күн мен айы, Болысар анық аққа бір құдайы деген халықтық формадағы «Айы оңынан туды», «Аққа құдай жақ» деген мәтелдердің контаминациялануынан жасалған.

Бір туар тірі болса, күн мен айы, Болысар анық аққа бір құдайы = Айы оңынан туды + Аққа құдай жоқ.

Осындай контаминацияланған бірлікке Мәшһүр-Жүсіп өлеңіндегі мына жолдарды да жатқызуға болады:

«Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кетер»

Сөйлеп кеттім көңілімде нақ болған соң,

«Тәпсір білдім!» - деп, алас ұрмайын мен,

Тауилына заһыным шақ болған соң(«Шайтанның саудасы» 16).

Немесе

Қалас боп құтыларсың бір күн ақыр... («Шайтанның саудасы» 250).

Ата-ана құлын жастай сатып қызын.

Бардан, жоқтан қанағат тегіс қашып,

Тірідей жеп тауысып әркім өзін (І том, 76).

Жоғарыда ерекшеленген тармақ халықтық мақалдардан контаминация жолымен жасалған. Қазақ халқында шешендік пен шеберлікке қатысты сөз өрнектері мол. Ежелден сөз өнерін қадірлеген халық шешендікті асыра бағалаған. «Шебер көптің апасы, шешен көптің анасы», «Шешеннің тілі – шебердің бізі», «Шешенің судай төгілген, тыңдаушың бордай егілген», «Шешеннің сөзі мерген, шебердің көзі мерген», «Шайырлар қайда, сөз – сонда, Сұлулар қайда, наз сонда», «Шешеннің тілі – шебердің бізі» деген шешендік өнерге қатысты мақал-мәтелдер бар. «Шебер қолын, шешендер сатып сөзін» дегеннің қандай мақалдардың контаминациясынан шыққандағын былайша көрсетуге болады.

Шебер қолын, шешендер сатып сөзін=Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ + Шебер көптің апасы, шешен көптің анасы.

Қанша мықты болсаң да,

Қиянат, қастық сөз сөйлеп,

Күнінде сонан татамыз.

Бұл мінезбен қабірде

Не қылып тыныш жатамыз?! (16 Т.87б.)

Қанша мықты болсаң да, Тар қабірде жатамыз = Ажалдан ақша беріп құтылмайсың + Ажал ажарына да қарамайды, базарына да қаратпайды.

Арқада аю менен барыс болар,

Араға кірген шайтан ұрыс болар!(16 Т.113б.)

Жаманнан –бөз қалады, жақсыдан сөз,

Дүниенің келуі оңай, кетуі тез.

Бір өзен сарқыраған,саулап аққан,

Бұларға көлденеңдеп ұшырады кез(«Шайтанның саудасы» 12).

«Тоям», - десең, боласың жаманатты,

• 
  Бол, - деп айтты, - азына қанағатты(«Шайтанның саудасы»).
  

Қанағатшылдықты қазақ баласы аса қадір тұтады. Халық тіліндегі қанағатшылыққа байланысты мақал-мәтелдер: «Барына разы бол, жоғына сабырлы бол», «Барыңды көздеме, жоқты іздеме», «Бар болса «жоқпын» деме, жоқ болсаң «тоқпын» деме», «Бар болсаң таспа, жоқ болсаң саспа», «Барыңды көздеме, жоқты іздеме», «Семіздікті қой ғана көтереді», «Қанағат қарын тойдырады» «Барына разы бол, жоғына сабырлы бол».

Осыларға үндес мақалды Ыбырай Алтынсариннің «Әке мен бала» әңгімесінен кездестіреміз. Әкесінің баласына айтқан: «Аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың. Азға қанағат етпесең көптен құр қаларсың» дегені осы мақалдармен үндес.

Құдайдың бізге сайлап қойған ханы –

Жіберген әрбір тұста пайғамбары.

«Жоққа –шүкір, азына – қанағат!» - деп,

Әуел бастан кешіріп, айтқан, әні.

«Дүние ойна», - деуменен өмірің өтер,

Алас ұрып, жаныңды қинағанмен,

Ажал келіп қалған күн бәрі бітер («Шайтанның саудасы» 15).

Бұ дүниеге қарық болған суға кетер = Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кетер// Екі кеме құйрығын ұста жетсе бұйрығың +

Оқу-жын есалаңға, өлең де –жын,

Өнерің –өткір пышақ, сен оған – қын.

Өзіңді тілім-тілім, дал-дал қылды,

Өзгесі өтірік болса да, бұл сөзім –шын(«Шайтанның саудасы»129).

Өнерің –өткір пышақ, сен оған – қын= Өнер ердің қанаты// Өнерің болса, өлемін деме+ Өткір пышақ қын түбінде жатпайды.

Өнер туралы мақал-мәтелдер: «Өнер – ағып жатқан бұлақ, Ілім жанып тұрған шырақ», «Өнерлі өрге жүзер», «Өнер – таусылмас азық, жұтамас байлық», «Өнер жас ұланнан, жүйрік тай құнаннан», «Өнер білсең өлмейсің», «Өнерің болса, өлемін деме», «Өнер көпке де жеткізеді, көкке де жеткізеді», «Өнерді үйрен де жирен».

Өткір пышақ қын түбінде жатпайтыны сияқты өнерлі де далада қалмайды. Оған дәлел халық тіліндегі: «Өнерлі жігіт өрде озар, өнерсіз жігіт жер соғар», «Өнерлі өлмес, өнерсіз күн көрмес», «Өнерліге өрі, қыры – бәрібір; Палуанға оңы, солы – бәрібір», «Өнерлінің өзегі талмас», «Өнерлінің қолы алтын, өлеңшінің сөзі алтын», «Өнерлі қол – бақытқа жол», «Өнерлінің өрісі ұзақ», «Өнерлі өрге жүзер» және т.б. мақал-мәтелдер.

Ұлттық болмысымызды танытатын бай мұралардың бірі- мақал- мәтелдер. Олай дейтініміз мақал- мәтелдерден халықтың таным әлемі, ұлттық және әлеуметтік болмысы көрінеді. “Мақал- мәтелдер халық өмірін, философиялық түсінігін, тіршілік тынысын, ерлік рухын, әдет- ғұрпын кеңінен қамтиды. Оларға тұтас құрылым ретінде қарайтын болсақ, халық өмірінің бүтін бейнесін көз алдымызға келтіргендеі боламыз”[53] Осындай ұлттық сипатты айқындайтын халық қазынасын көркем әдебиетте пайдалана білу үлкен шеберлікті қажет етеді. Әңгімелер тіліндегі орнымен үйлесімді қолданылған мақал- мәтелдер көркемдегіш құрал ретінде мәтін тілін жандандыра әсерлендіруге, қызмет етіп, белгілі бір құбылыстың негізін дәл бейнелеуде өзіндік ерекшеліктермен жұмсалады. Мәселен,

• 
  “Күйеу жүз жылдық, қайын мың жылдық” деген бар (Д.И. 328).
  

“Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада” деп бұрынғылар бекер айтпаған екен, - деп, талай күрсінгені есімде (С.М. 210).

“Қолда барда алтынның қадірі жоқ” деген ғой (С.М. 213).

• 
  Шырағым, азғырушың сайтан болса, азбайтұғын пенде жоқ дейді ғой (С.М. 235).
  

Берілген мысалдардағы мақал-мәтелдердің өзгеріссіз берілгенін “деген”, “деп”, “дейді” етістіктерінен де аңғарамыз. Мақал-мәтелдер көбінесе жасы ұлғайған адамдар тілінде келіп, кейіпкердің көркем бейнесін аша түседі. Ал авторлық баяндауда келген мақал-мәтелдер әсерлілік, ықшамдылық, айқындылық үшін қолданылады:

“Сыйға сый, сыраға бал” дегендей қыз төркіні де қарап қалмай үш шалға үш шапан жауып, тағи да толып жатқан сәлемдемелермен шығарып салды (Д.И. 328).

Сол менсінбеген қалпы, “Ауылдағының аузы сасық” дегендейін, Алтайдан асып арғы беттегі кедейден жар таңдайды (О.Б. 268).

Мақал- мәтелдердің тұлғасына дәстүрлі тұрақтылық тән болғанымен, белгілі бір контексте қаламгерлердің сөз саптау шеберлігіне байланысты түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Әңгімелер тіліндегі мақал-мәтелдердің авторлық өңдеумен қолданылған тұстары:

О. Бөкей халық тіліндегі «өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол», «Іш қазандай қайнайды, күресуге дәрмен жоқ» деген мақалдарды негізгі мазмұнын сақтай отырып өзінше қолданған.

Авторлық өңдеумен келген мақал-мәтелдер түгелдей кейіпкер тілінде келген.

• 
  Ой болғаны – жол болғаны. Сезем, шырағым, жай-күйіңді. Немене, мына шалдың қауқиған бойы ғана деп ойлама. «Жүрек деген қыж-қыж қайнайды, күресуге дәрмен жоқ» деген (О.Б. 445).
  

Сондай-ақ, халық тіліндегі

Көктен тілегенін жерден тапты.

Қысқа жіп күрмеуге келмейді.

Басы ауырмастың балтыры сыздамас. – деген мақал-мәтелдердің жазушы тіліндåã³ көрінісі:

Ей, жаратқан ием, көптен тілегенімді – көктен тілегенімді жерден тауыппын, құдай тілеуімді берді (О.Б. 448).

Жазушы көктен тілегенін жерден тапты деген мақалды өзгеріссіз қолдана салмай, кейіпкердің көптен бергі тілегінің орындалуын әсерлі, нақты жеткізу мақсатында мақалдың алдынан көптен тілегенімді - деген сөз тіркесін қосарлап беріп, кейіпкердің аяқ асты ойлаған ойының емес, ұзақ уақыт армандаған арманының іске асуын жеткізген. Ал қысқа жіп күрмеуге келмейді дегендегі кейбір сөздердің қосымшаларын өзгертіп эпитет ретінде қолданған. Сол арқылы бейнелілікті тудырған. Сондай-ақ жазушыдағы өзгенің жоғын өлең айтып жүріп іздеу- тіркестері Басы ауырмастың балтыры сыздамас - деген халықтық мәтелдің негізінде туса керек. Тұрақты сөз тіркестерін бірінен кейін бірін тізбектете беріп, шығармадағы айтылар ойды қоюлата түсу әдісі О.Бөкей ерекшелігінің бір қыры болса керек:

Мақал-мәтелдерді белгілі бір мақсатқа сай өзгертіп қолдану Д. Исабеков пен С. Мұратбековте де бар.

Оның Қабылан туралы күні бойығы тоқсан ауыз сөзінің тоқ етері осыған кеп тірелерін әкем де, мен де сезіп отыр едік (Д.И. 34.

Берілген мысалдарда С. Мұратбеков көрші ақысы –құдай қақысы деген мақалды өзгертіп, бірақ мазмұнын сақтай отырып өзінше қолданса, Д. Исабеков аузымен орақ ору дегенмен үндестіре үй көшіріп, үй қондырып деген тіркесті берген. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні дегенді тоқсан ауыз сөзінің тоқ етері түрінде пайдаланған.Кейде қаламгерлер мақал-мәтелдерді тұтастай емес, кейбір элементін ғана немесе қос тағанды мақалдың бір тағанын ғана қолданып, оған өз жандарынан сөз қосып түрлендіре, құлпырта сөз саптайды.

Халықтық үлгідегі:

Тәуекел түбі- желқайық мінесің де кетесің,

Уайым түбі-тұңғиық батасың да кетесің.

Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді,

Ит тойған жеріне –деген мақал- мәтелдердің әңгімелер тіліндегі қолданысы:

«Тойған жеріне» деп жұрт көп итке теліп айтқан, ал Қаблан жүзден, мыңнан кездесетін қасиетті жалқы ғой (Д.И. 359).

Ықшамдалған мақал-мәтелдердің контекстегі мағынасы айқын, тұтастай айтылмаса да түсінікті. Оның себебі элипсиске ұшырап немесе ықшамдалып отырған мақал-мәтел көпшілікке жақсы таныс. Сөз шеберлері халық қазынасы – мақал-мәтелдерді кейде осылай өңдеп, кейде сол күйінде өз туындыларында жарасымды қолдану арқылы кейіпкерге тілдік мінездеме береді, белгілі бір жағдайға қорытынды жасайды және баяндауда бейнелілікті тудырады.

Мақал-мәтелдерге үндес, терең мағыналы сөз өрнегін қанатты сөздер немесе афоризмдер дейміз. Мақал-мәтелдерден афоризмдердің айырмашылығы белгілі шығарушысының болуы. Бұл туралы А.И. Ефимов былай дейді: “Афоризм – это меткие и лаконичные изречения литературно-книжного происхождения, это своего рода пословицы, имеющие авторов” [54.42]. Афоризмдер бейнелікке емес, ойға құрылады. Әңгімелер тілінен осындай ойға құрылған, оқырман көңіліне қонып, жатталып қалуға бейім тұратын, яғни нақыл сөздерге сұранып тұрған ой-тұжырымдар мен ой-толғамдар кездеседі. Қаламгерлер кейіпкердің ішкі тебіренісін суреттей отырып, ондай тұжырымдарды кейіпкерге жасатады және авторлық баяндауларда береді. Біз авторлық афоризмдер деп сұрыптап алып отырған тұжырымдарымыз құрамы жағынан әр түрлі кейде ықшам, кейде күрделі болып келеді. Мәселен, О. Бөкей әңгімелерінен алынған афоризмдер:

Рухын жоғалтқан адам-ол да бір түбі шіріген ағаш, жел тұрса кұлап қалады (26).

Ескірмеген нәрсенің бәрі жақсы, тіпті не нәрсе көңілден де, көзден де қашаң тартқан сайын құндана бермек (386).

Мал баққандар ғана ұзақ жасайды. Мал баққандардың түбіне жететін ой баққандар болар-ау (391).

Музыка дегеніміз-жүректің қуанышы мен мұңы (505).

¦ялған адам бақытынан құр қалады (482).

Мұң қуаныштың серігі, қуаныштың жары (505).

Қателікті мойындататын адам емес, уақыт (506).

Жылдар дегеніміз-киімге түскен қара күйе секілді ғой, адамның да жасын кеміктеп жанын білдірмей тоздыра бастайтыны рас-ты (234).

Дүниеде құнын жоймайтын нәрсе жоқ, сондықтан да, бәрінің құны бірдей (485).

Д. Исабеков әңгімелеріндегі:

Итсіз қойшы-балғасыз етікшімен тең (345).

Мәдениеттілік пен ізеттілік-адам бойындағы ең бір асыл қасиет (429).

Дүние деген жолдас емес, көңіл құрты (327) – деген ой-тұжырымдарды афоризмдер деп таныдық. Бұлар көпшілік жиі қолданатын тілдік құралға айналуы мүмкін деген ойдамыз.

С. Мұратбеков әңгімелерінен бейнелікке емес, ойға арқа сүйейтін осындай тұжырымдарды бірен-саран болмаса, көп кездестіре алмадық. Авторлық афоризмдерді әңгімелерінен молырақ кездестірген жазушымыз - О. Бөкей болды. О. Бөкейге тән тағы бір ерекшелік-кейіпкердің ішкі тебіренісін шебер суреттеп, өзі ғана қуатты тұжырымдар жасап қоймай, ¦лы Абай, Махамбет, Ыбырайлардың оқырманға жақсы таныс, өлең сүйер қауымның жадында жатталып қалар жыр жолдарын әңгімелер тілінде шебер пайдалана білуі. Мәселен, Абай кезінде жастай оқуға ден қоймағанына өкініп:

Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім.

Ер жеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім – десе,

О. Бөкей “Апамның асатауы” әңгімесінде:

Апамның тірі кезінде неге ғана бәр-бәрін: киіз басып, үй тігуді, арқан есуді, тері илеп, өңдеп киім тігуді, алаша тоқып, өрнектеп сырмақ тігуді, саба, сүйретпе, торсық істеуді тәтпіштеп жазып алмадым. Енді міне … қолымызды мезгілінен кеш сермеп отырғанымыз (267), дейді. Жазушы Абайға тән сөз өрнегін орнымен пайдалану арқылы халық қолөнерін апасының көзі тірісінде үйренбегеніне өкінген кейіпкер бейнесін көрсетеді.

Заман озды, жан тозды, қайғы ойладық-қартайдық (377).

“Неге, неге? Қайран сөзім қор болған Қадылбайдай езіңе” (382).

Мұнда ақынның өлең жолдарын элипсиске ұшыратып және тобықтының дегенінің орнына Қадылбайдай деп нақты кейіпкер атын беріп аз ғана өзгеріске түсіргенмен стильдік мақсаты жағынан ұлы ақынмен үндес қолданған. Кезінде Абай сөзін ұқпаған кей жаманға “Қайран сөзім қор болған тобықтының езіне” – деп қиналса “Ғайни” әңгімесінде өзін сүйген қыздың ақтарыла айтқан мұңын, жүрек сырын түсінбеген жігіт надандығына күйінген әңгіме кейіпкері “Қайран сөзім қор болған Қадылбайдай езіңе”, - дейді. Оған айтылған сөз, сезім құмға сіңген сумен бірдей екендігін ұқтырады.Сондай-ақ, жазушыдағы:

Ай астында ағарып отырған он жеті жасар қыздың қақтаған ақ күмістей сұңғақ та сұлу бітімі-ертектерде ғана болатын су перісіне ұқсайды (417).

Алтай Баянауыл емес, Махмұт болсаң да жарар, Сұлтан болса алмассың, - деп, қақтаған күмістей аппақ маңдайын аса жарасымдылықпен қиыла араласқан қара қасын кере кеңк-кеңк күліп алған (435).

Алты сан алаштың алдында бас имеген қажыр қайраты өзгеше бір төзімді пайдаға емес, қара қазанның қамы үшін ғана сарп етіліп, бор кеміктеніп құрып, өзі-өзінен мүжіліп жатқанын ойлаған (323).

… еңку-еңку жылдар өтіп, замана заңғар тартқанда, талай өзен суалып, талай ағаш қуарарын – ал осы суалу мен қуару тіршіліктің айнымас заңы екенін Ағарыс зерделеген жоқ (487).

Осындағы қара қазанның қамы үшін, еңку-еңку жылдар деген тіркестер Махамбеттің “Еділ үшін егестік” өлеңіндегі

Ал лингвистикалық тұрғыдан алғанда, екі бөлек айтуға болатын сөз тіркесін біріктіріп, контаминация тәсілін қолданғандығын көруге болады.

А.Байтұрсынов сөйлемдердің құрмаласуы екі түрлі дейді. «1) сыйыса құрмаласу, 2) қиыса құрмаласу. Сыйыса құрмаласса, сөйлем сыйысулы құрмалас деп, қиыса құрмаласса, сөйлем қиысулы құрмалас деп аталады».

Сыйысулы құрмаласқа мысал ретінде мынадай сөйлемдерді келтіреді:

1. 
   Қарабай мен Сарыбай аңға шықты.
   
2. 
   Екі дос бірін-бірі сүйді, құшты.
   
3. 
   Қолға алды татулықты, араздықты.
   
4. 
   Далада, ойда, қырда, орман-тауда сау қалған жан болмады бұл індеттен.
   

Ахмет Байтұрсынов сыйысулы сөйлемдердің белгісі ретінде сөйлем мүшелерінің бірдей болуын айтады. Мәселен, бірінші сөйлемде екеуі де бастауыш, екінші сөйлемде екеуі де баяндауыш, үшінші сөйлемде екеуі де толықтауыш, төртінші сөйлемде төртеуі де мекен пысықтауыш.

Сонымен қатар сыйысулы құрмалас екі түрлі айтылады дейді. Олар шұбалаң және ықшам түрі.

Тіл жүйесіндегі мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан басқа Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Р.Әміровтер назар аударған. Аталған ғалымдар өз еңбектерінде А.Байтұрсынұлының сыйысқан деген терминін қолданып отырған. Мәселен, С.Аманжолов: Өткен түнде қар жауып еді. Бүгін жаңбыр жауды деген сөйлемді сыйыстырып, Өткен түнде қар, бүгін жаңбыр жауды деп қысқартып айтуға болатындығын көрсеткен [17, 312 б.].

Байқап отырғанымыздай, бұл мысалда да жоғарыдағы Р.Әміровтің келтірген сөйлеміндегідей баяндауыш мүше сыйыстыра айтылған. Айырмашылығы – бұнда әрекет бірінен кейін бірі іркес-тіркес өтіп жатыр: Өткен түнде қар, бүгін жаңбыр жауды. Ал алдыңғы сөйлем қимыл-әрекеттің бір мезгілде өтіп жатқандығын білдіретін еді: Сырым, естір сөзді сен де, мен де естідім.

Ахмет Байтұрсынұлының көрсетуінше, өзі келтірген сөйлемдердің әрбірі – бірнеше сөйлем сыйысып құрмаласқаннан болған сөйлемдер. Бұл сөйлемдердің бірыңғай мүше арқылы айтылған сыйысқан құрылымдар екендігіне біз дау айта алмаймыз. Бірақ олардың бәрі айтушының мақсатынан туындаған ба, жоқ, сөйлемдердің о бастағы түрі ме – осы жағын ажырата қараған дұрыс.

Беретін мағыналары ұқсас болып келетін синтаксистік бірліктердің жай және құрмалас түрде айтылуын осы мәселені жан-жақты қарастырған Р. Әмір сөзге риторикалық сипат беру үшін қолданылады деп тұжырымдайды. Мәселен, мына сөйлемнің құрмалас болып, бірыңғай мүшелі болмай құрылуы да осы мақсатқа байланысты: Сырым, естір сөзді сен де естідің, мен де естідім (М.Әуезов). Бұны бірыңғай мүшелі жай сөйлем ретінде құрғанда, ілгерідегі ритм жоғалады: Сырым, естір сөзді сен де, мен де естідім [17, 175 б.]. Бұндағы қимыл-әрекет бір мезгілде өтіп жатыр. Яғни сөйлемдегі формалдік белгілерге немесе етістік баяндауыштың санына қарап ондағы мезгілдестік қатынасты жоққа шығаруға болмайды. Өйткені екі сөйлемнің жалпы мағынасы бірдей, тек соңғы сөйлем алдыңғысының сыйысқан түрі ғана болып табылады. Осындай сөйлемдерге Мәшһүр-Жүсіп шығармаларынан мысалдарды көптеп табуға болады.

Құр босқа текке айғайлап, зорықпайын,

Бұл өлең жолын прозаға айналдырсақ, Жаяудан шаң, жалғыздан үн шықпайды болады. Ал мақалдың толық нұсқасы: Жаяудың шаңы шықпайды, жалғыздың үні шықпайды. Мақалдың негізгі нұсқасы құрмалас сөйлем арқылы жасалған. Мәшһүр –Жүсіп мақалды бірыңғай мүшелер арқылы сиыстырып берген.

Болса да өзі тақуа, өзі сопы,

Тозақтан құтылмайды сараң қашып(«Шайтанның саудасы»200).

Талапсыз, қайрат қылмай іс бітпейді(«Шайтанның саудасы»201).

Біреулер көрікті мешіт, көрнекті там, көркем сурет салады(12том, 147).

Әдеміден: әсерлі күй, ажарлы сөз шығарады(12том, 147).

Бұлар жылуынан гөрі сұлу болуы көбірек көзделінгеннен, көзге көркем, көңілге жағымды болып істелген нәрселер(12том, 147).

Мекке, Мүкәрәма, Медине, Мүниреге барған жоқ(12том, 142).

Иманды тәңірім өзі береді, молда әпермейді(12том, 142).

Адамның қалыбы, жүрегі – бір асыл шыны, іші – дариядан һәм кең(12том, 146).

Бұл Қожа емес, күні кеше қой бағып, көтен жегенге мәз болып, жер арасын қорғаштап, қой қуа беретұғын қара бала ғой! Мекке, Мүкәрәма, Медине, Мүниреге барған жоқ(12том, 142).

Кеше бізден айтылмаған аруақ, шақырылмаған ұран қалмады(7 том, 13).

Күншіл біреудің балалы болғанын күндейді, біреудің ғайыбын күзетеді, атғақты дұшпан тұтады, мұнафиқлықта өмір өткізеді(12том,239).

Біз осы күнде ел ел аралайтын жаудан, іргені аралайтын даудан, аузы қанды бөріден, қолы қанды ұрыдан аман-тыныш тұрмыз(12том,272).

Күншіл біреудің балалы болғанын күндейді, біреудің ғайыбын күзетеді, атғақты дұшпан тұтады, мұнафиқлықта өмір өткізеді(12том,239).

Біз осы күнде ел ел аралайтын жаудан, іргені аралайтын даудан, аузы қанды бөріден, қолы қанды ұрыдан аман-тыныш тұрмыз(12том,272).

Бірыңғай мүшелі сөйлемнің барлығын қазіргі тұрғыдан алғанда, сыйысқан құрылымдарға жатқыза беруге болмайды.

Мысалы, Қазақ, Қалмақ, Қарақалпақ, Естек, Орыс – бәрі бір ағайынды екен(11том, 104).

Көзге көрініп тұрғанның жаратушысы кім екендігін ұшқан құс, жүгірген аң - бәрі біледі(11том, 130).

Қан өкпе, бауыр, жүрек - үшеуінде жүреді(11том, 17 ).

Бұл сөйлемдерді құрмалас сөйлемдердің функциялас сыңарына жатқызу қиын. Біріншіден, сөйлемдерді мағынасын бұзбастан жеке-жеке баяндауыш арқылы айту мүмкін емес. Онда бірыңғай бастауыштардың басын біріктіріп тұрған жалпылауыш сөз (бәрі) – жалпылау есімдігін түсіріп айтуға тура келеді де, сөйлем бір-бірінің телнұсқасы (инварианты) болмай, трансформацияланып кетеді. Сондықтан біз бірыңғай бастауыштарды жинақтап тұратын синтаксемасы бар құрылымдарда екі қимыл-әрекет және олардың арасында мезгілдестік қатынас бар деп те айта аламыз.

Бірыңғай мүшелердің грамматикалық табиғатын жан-жақты қарастырған Р.Әмір бірыңғай мүшелерді байланыстыруға қатысатын жалғаулықтарға мыналарды жатқызады:

1. 
   Ыңғайластық жалғаулықтар: мен, және, әрі, да, де, та, те.
   
2. 
   Қарсылықтық жалғаулықтар: бірақ, сонда да, алайда
   
3. 
   Талғаулықтық жалғаулықтар: не, немесе, болмаса, я, біресе
   

Қазақ тілінде тұрлаулы да (бастауыш, баяндауыш), тұрлаусыз да (анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) мүшелер сыйысып қолданыла береді.

Жастық, жігітлік – күн сайын бір түлеп отырған құс(11том,152).

Тоқпақ, Піспек –Шу бойында(11том, 179).

Ел көшкенде, әкесі де, өзі де жаяу-жалпы жүреді екен(11том,185).

Қарным қабақтай, бұтым таяқтай болды(11 том, 149).

Сол үш қашқынның барған жері бүлінеді, құриды(11том, 113).

Төрт жаяудың құрықтары ұзын, арқан жібі мықты, ешкімді құтқармайды, босатпайды(11том,153).

Өткір зейінді, нәзік пікірлі қылды(11 24).

Әуел ақырдан бері қарай ұрлықтың, зорлықтың, өтіріктің араласқан жері оңбаушы еді(11том, 114).

Көрген жұрт ботадай боздап, қойдай маңырап, сиырша өкірісіп жыласты дейді(11том, 187).

Шама келгенше әркім өз жанын ренжітпей күтіп, жақсы ұстауға керек(11том, 24).

Құдай рахмат қылсын Ұлбикеге, Күдеріге, Жангелге!(11том, 188).

Ағайын-туысқан, жар, дос, қатын-баладан дәметкен секілді(11том,222).

Қатысымдық (коммуникативтік) және прагматикалық деген ұғымдар көбіне қазір қатар синоним ретінде қолданылып жүр. Негізінде олардың арасында ерекшелік бар. Тілдегі ең маңызды ұғым семантика тұрғысынан келетін болсақ, қатысымдық мағынаға 1) жақ грамматикалық мағынасы (1-ші және 2-ші жақ), 2) актуальды мүшелену (тема/рема), 3) сөйлемнің айтылу мақсаты тұрғысынан түрлері кіреді және 4) Грайстың сөйлеу қатынастарына берген анықтамалары кіреді [31, 83 б.].

Біздің ойымызша, осы Грайстың шағын мақаласында берілген прагматикаға қатысты анықтамалары коммуникация мен прагматиканы бір ауқымда кең түрде бірге қарауға мүмкіндік беріп, жалпы прагматиканың әрі қарай дамуына негіз болды.

Коммуникация кезінде сөйлеуші мен тыңдаушы арасында байланыс болады. Осы мәселенің қазақ тіл білімінде негізін қалап, терминдерін қалыптастырған Ф.Оразбаева былай дейді: «Қазақ тіл білімінде тілдік қатынасқа қатысты терминдер қалыптаспағанын ескеріп, бұл ұғымдарды беру үшін төмендегі терминдерді қолданған дұрыс деп таптық. Олар: баяншы, хабар, тұлға, қабылдаушы. Сонда тілдік қатынас жүзеге асу үшін Баяншыдан (Б) шыққан Хабар (Х) Тұлғалар (Т) арқылы Қабылдаушыға (Қ) келіп, одан ары қайтадан байланысқа түсіп, тілдік айналымда адамдардың бір-бірімен түсіністігін іс жүзіне асырады.

Мұны өрнек түрінде былай көрсетуге болады: