44
жіберілген, орындалып, тозуға әкеледі.
Подобие туралы теоремалар- кейбір жалпы заңдылыққа бағынатын барлық
келтірілген подобие түрлерін подобие туралы теоремалар деп атайды. Ондай
теоремалар үшеу. Бірінші және екіншісі алынған. Олар кейбір кӛріністердің
параметрлер арасының қатынасын қондырыды, моделдерді құруда подобиенің
реализациялау жолы және кӛріністер арасының подобиесін анықтау әдістерін
кӛрсетпейді. Соңғы сұраққа үшінші теорема жауап береді. Ол кӛрініс қажет
болған кезде анықтайды.
9.1. Моделдер түрлері
Подобие және моделдеу теориясы, экспериментальдық және аналитикалық
зерттеуді жүргізетін ӛңдеу теория негізінде табылады. Бұдан кӛптеген
қиындықтар туады, оларды керекті деңгейде шеше алады. Бірақ подобие және
моделжеу жеке ғылым болып құрылмайды. Сонда да барлық моделдер
гнесеологиялық жоспарда кейбір статикалық және динамикалық құрылымдар
тізімінде қорытындыланады. Олар басқа жүйеде керекті құрылым сапасында
қаралады. Кез келген модель бұл жасанды немесе табиғи объект болып келеді.
Олар қаралушы объектпен сәйкес келетін немесе оның кез келген жағында
болады.
Концентуальдық модельдер функциялаудың уақыт бойынша объектіні
бақылау және оқу үрдісінде бақылауды құрайтын модельдерді қолданады және
игереді. Модельдер қасиеттерді түгелдей бағалауға жүйе қасиеттерін шығаруға
және кейбір жағдайларға келтіруге мүмкіндік береді. Кейде олардың
интерпретациясын құру үшін математикалық аппарат кӛмегімен құрылатын,
логикалық модельдерді бӛледі.
Кибернитикалық модельдер күлгін немесе қара жәшіктер үшін кіру және
шығу функциялар арасының қатынасын алуға негізделеді және олардың ішкі
құрылымсыз, қаралушы кӛріністерді береді.
Квазианалогиялық модельдер және электрондық модельдер әртүрлі
объектер моделдері болып табылатын тізбектер синтезімен айналысады. Олар
техникалық атаулардың үлкен жүйесін жобалау және пайдалануда туатын,
қазіргі кезде есептерді шешуде ерекше үлкен мәнге ие болады.
Электрондық моделдеу моделдер синтезін жүргізетін және аралас
операциялық блоктардан тұратын моделдерді құру жолы кӛрінісі және объект
есептерін дұрыс шешу үшін қолданады. Универсальды аралас операциялық
блоктар тобы универсальды сандық есептеуші машиналармен байланысты
арнайы аналогиялық машиналарды құруға мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
1.Абсолюттік подобие дегеніз не?
2. Моделдер түрлері?
Әдебиет: Основы научных исследований, Под редакцией проф. В.И. Крутова,
доц. В.В. Попова, Москва: «Высшая школа», 1989ж.187-197беттер.
45
10. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
Дәріс мақсаты: эксперименттік зерттеу түрлерімен таныстыру
Маңызды сӛздер: эксперимент, эксперимент түрлері.
10.1. Эксперимент есептері, түрлері және классификациясы
Жағдайды басқарумен және дәл анықтауымен қойылған ғылыми
тәжірибенің негізі, ғылыми зерттеудің маңызды бӛлімі эксперимент болып
табылады. Эксперимент сӛзі латын тілінен Experimentum- тәжірибе, үлгі деген
сӛзінен шыққан. Ғылыми тілде және зерттеу жұмысында «эксперимент»
термині, әдетте мына түсінік қатарынан тұрады: тәжірибе, мақсатты
бағытталған қадағалау, тану объектісін қайта қарау, ерекше жағдайда олардың
жүзеге асуын ұйымдастыру, болжамдарды тексеру.
Эксперименттің негізгі мақсаты болып зерттелуші объектінің қасиеттерін
шығару, гипотеза дұрыстығын тексеру және ғылыми зерттеу тақырыптарын
терең жаттау.
Экспериментті құру және ұйымдастыру олардың жүзеге асуын
анықтайды. Әртүрлі ғылыми ӛндірісте ӛтетін эксперименттерге химиялық,
биологиялық,
физикалық,
психологиялық,
социальдық
және
т.б.
эксперименттер жатады. Оларды құрылу жағдайында әдістер бойынша: табиғи
және жасанды; зерттеу мақсаты бойынша: іздеуші, шешуші, бақылау,
констатировалық, жаңартушы; ӛткізуді ұйымдастыруы бойынша: зертханалық,
ӛндірістік және т.б.; кӛрініс және жатталушы объекттің құрылымы бойынша:
қарапайым және күрделі; зерттеу объектісіне ішкі әсер ету сипаттамаға қарай:
заттық, энергетикалық, ақпараттық; зерттеу объектісімен бірге эксперименттік
зерттеудің ӛзараәсер ету заттарының сипаттамасына қарай: кәдімгі және
моделді; экспериментте зерттеулушінің моделінің түріне қарай: материалды
және ойланылған(мысленный); факторладың санына қарай: бірфакторлы және
кӛпфакторлы; бақылаушы мәндерге қарай: пассивті және активті; жатталушы
объект немесе кӛрініс сипаттамасына қарай: технологиялық, социометриялық
және т.б. Сонымен қатар классификация үшін басқа да белгілер қолданылуы
мүмкін.
Аталған белгілер санынан табиғи экспериментте зерттеу объектісінде
тәжірибелерді ӛткізу табиғи жағдайда жүзеге асады. Кӛбіне оларды
биологиялық, социальдық, педагогикалық және психологиялық ғылымда
қолданылады. Жасанда эксперимент жасанда жағдайда құрылуда яғни олар
табиғи және техникалық ғылымдаода кеңінен қолданылады. Жаңартушы
экспериментке объект компоненттері арасының қатынасы және жаңа
қатынасты құрумен немесе зерттелуші объект арасын және басқа да объекттер
арасын құруда қозғалған гипотезаға сәйкес зерттеу объектісінің функциясы
және құрылымыеың белсенді ӛзгеруі жатады. Констатировалық эксперимент
кӛбіне анықталған ұсыныстарды тексеру үшін қолданылады. Бұл эксперимент
процесінде
факторлар
тізімі
анықталған
зерттеу
объектісі
және
қорытындылардың әсерлесу қатынасы қаралады.
Бақылаушы экспериментке
күткен тиімділікті және әсер ету сипаттамасын, жағдайын есепке алып, зерттеу
объектісінің ішкі әсер ету қорытындысын бақылау жатады. Іздеушуі
