46
эксперимент егер жатталушы кӛрініске әсер етуші факторлар классификациясы
қиындық туғызса қолданылады. Бұл эксперимент қорытындысы бойынша
факторлар мәндері құрылады. Шешуші экспермент екі немесе бірнеше бірдей
гипотезалар кӛптеген кӛріністермен келіскен жағдайда фундаменттік
теориясын негізгі ережелерінің дұрыстығын тексеру үшін қолданылады. Бұнда
кӛбіне гипотезалардың біреуін дұрыс деп шешу кӛп қиындықтарға әкеледі.
Зертханалық эксперимент зертханалық жағдайда типтік құралдарды, арнайы
моделдеуші қондырғыларды, стендтерді, құрал-жабдықтарды және т.б. қолдану
арқылы жүзеге асады. Кӛбіне зертханалық экспериментке объектінің ӛзі емес,
үлгісі қаралады. Бұл эксперимент аз уақыт ішінде және ресурстарды қолдану
арқылы сапалы, жақсы ғылыми ақпараттарды алуға мүмкіндік береді.
Натурлық эксперимент кәдімгі жағдайда және реальды объектте жүреді.
Эксперименттің бұл түрі кӛбіне натурлы сынау жүйесін дайындау процесінде
қолданылады. Сынау жұмыстарының жүру орны бойынша оларды: ӛндірістік,
полигонды, жартылайнатурлы және т.б. бӛледі. Натурлы эксперимент
әрқашанда зерттеу әдістерін рационалды таңдауды, жоспарлауды және нақты
ойлауды қажет етеді. Барлық жағдайда ғылыми мәселердің натурлы
эксперимент негізі-құрылушы объект салдарынан жұмыс жасайтын, реальды
жағдайда эксперимент жағдайына сәйкес қажеттілерді қамтамасыз ету
Эксперименттер ашық және жабық болуы мүмкін. Олар кӛбіне
психология, социология, педагогикада кең қолданылады. Ашық
экспериментте олардың есептері сынау кезінде ашық түсіндіріледі, ал жабық
эксперимент- объективті түрде алынған бұл есептер сынаудан жасырылады.
Қарапайым эксперимент үлкен емес санды бір-бірімен байланысты және
бір-біріне әсер етуші элементтерден тұратын, қарапайым функцияларды
орындайтын, қарапайым құрылымды объектілерді жаттау үшін қолданылады.
Күрделі эксперимент қиын функцияны орындайтын, ӛзарабайланысты
және ӛзараәсерлесетін элементтердің үлкен санын және объект немесе
құбылысты қарайды. Кӛптеген басқа да жүйе элементтерінің жағдайының
ӛзгеру байланысын немесе кез келген элемент жағдайының ӛзгеруі
элементтердің жоғары дәрежелі байланысына әкеледі. Зерттеудің қиын
объектісінде бірнеше әртүрлі құрылымдар, бірнеше әртүрлі мақсаттар тууы
мүмкін.
Ақпараттық
эксперимент
зерттеу
объектісіндегі
анықталған
ақпараттардың әсер етуін жаттау үшін қолданылады. Мұнда кӛбіне ақпараттық
эксперимент биология, психология, кибернетика және т.б. қолданылады және
бұл эксперименттің кӛмегімен зерттеу объектісіне ақпараттарды хабарлау
әсерінен жағдайдың ӛзгеруін қарайды.
Заттық эксперимент зерттеу объектісінің жағдайына әртүрлі заттық
факторлардың әсерін жаттауды қарайды. Мысалы, сталдің сапасына әртүрлі
қосымшалардың әсері және т.б.
Энергетикалық
эксперимент
зерттеу
объектісіне
энергияның(электромагнитті, механикалық, жылулық және т.б.) әртүрлі
түрлерінің әсерін жаттау үшін қолданылады. Эксперименттің бұл түрі табиғи
ғылымда кеңінен қолданылады.
47
Кәдімгі немесе классикалық эксперимент – эксперимент кӛмегімен жүзеге
асатын, зат және эксперименттік зерттеу заты немесе объект; субъект ретінде
танитын эксперименатор қосады.
Модельдық эксперимент кәдімгі экспериментке қарағанда зерттелуші
объект моделімен жұмыс жасайды. Эксперименттік қондырғылар құрамына
зерттеу объектісімен қатар модель де кіреді,
Эксперимент қаруының айырмашылығы арасында моделдеу экспериментті
ойлы және материальды деп бӛледі. Ойлы (ақылды) эксперименттің қаруы
болып зерттелуші объекттің немесе кӛріністің (сезімділік үлгілер, үлгілі-
таңбалық моделдер, таңбалы моделдер) ойлы моделі табылады. Ойлы
эксперименттің термині болып: идеалданған немесе қиалдандырылған
эксперимент қолданылады. Ойлы эксперимент реальды эксперимент
құрылымын бейнелеуді жүзеге асыру үрдісіндегі, субъектті ақылды әрекетінің
түрінің бірі болып табылады. Ойлы эксперимент құрылымы болып: зерттеу
объектісінің ойлы моделін құру, объектке әсер ету және эксперимент идельды
жағдайы, планерлық және саналы ӛзгеру, объектке әсер ету және
эксперименттің аралас жағдайы, ғылымның объективті заңын абсолютті
ӛндіріс шығарылудың арқасында, эксперименттің барлық сатыларында саналы
және дәл қолдану.
Материалды эксперимент аналогиялық құрылымға ие. Бірақ та
материальдық экспериментте материальдық, ал зерттеу объектісі идеальды
еместе қолданылады. Материальды эксперименттің ойлыдан негізгі
айырмашылығы, реалдық эксперимент әлемнің ішкі санасының объективті
материалды байланыс түрін сипаттайды, сонымен қатар ойлы эксперимент
субъекттің теориялық әрекетінің арнайы түрі болып табылады.
Пассивті эксперимент- жасанды қосымшаларсыз және оның
функциялау объектісін бақылау қорытындысындағы тек таңдаулы кӛрсеткішті
(параметрлер, ауысымдық) ӛлшеуді қарайды. Пассивті экспериментті бақылау
мысалы болып: кӛлік ағынының қозғалыс жылдамдығы, құрылымы, интенсиві;
кез келген анықталған ауру немесе тіпті ауру саны; анықталған белгілі бір
топтың жұмыс жасау қабілеті; жол-кӛлік кӛріністерінің саны; жас бойынша
ӛзгеретін кӛріністе және т.б.
Пассивті эксперимент зерттеу объектісінің таңдаулы кӛрсеткіштер
жағдайының инструментальдық ӛзгерісін шығарып салатын, бақылау заты
болып табылады.
Активті эксперимент- зерттелу жүйесін шығару және кіргізуді
бақылайтын және арнайы шығу дауыстарын (факторлар) таңдаумен
байланысты.
Бірфакторлы эксперимент болжайды: керекті факторларды бӛледі;
қажетсіз факторларды тұрақтандырады; зерттеу факторларын қызықтыруды
кезекті түрлендіру.
Кӛпфакторлы эксперименттің- стратегиясы берілген эксперимент
сериясында ӛткізілуден, барлық ауысымдары түрленуден және әр эффект
барлық тәжірибе қорытындылары бойынша бағаланудан тұрады.
