40
қайталанбай-ақ керекті объект қатарында зерттеу қорытындыларын жалпылау;
зерттеуге мүмкін емес объектіні жаттау; экспериментальдық зерттеу
объектісінің беріктілігін жоғарлату (қадағалау жағдайы, параметрлерді
жалпылау және ӛлшеудің дәлдігі).
Жалпы ғылыми талдау және синтез әдістері теориялық зерттеуді жүргізу
кезінде зерттелуші жүйелер элементінің бірігуі және бӛлінуінде кеңінен
қолданады.
Бӛліну әдістерін француз философы Р.Декарт ұсынған. Ӛзінің «Ақылды
басқару үшін ережелер» жұмысында ол: «Сұрақтардың барлығын артық
кӛріністерден босатып, оны жай элементтермен кӛрсетіңіз». Бӛліну үрдісінде
параметрлер бір-бірімен байланысты негізгі элементтерге бӛлінеді.
Әр объект әртүрлі әдістерімен бӛлінеді және бұл теориялық зерттеуді
жүргізуге әсерін тигізеді. Сонымен қатар бӛліну әдістеріне байланысты
объектіні жаттау үрдісі қарапайым болады немесе дұрыс бӛлінбесе қиындап
кетеді.
Бӛліну әдістеріне қарама-қарсы әдіс бұл – бірігу әдістері және «жалпы
теория жүйесі» немесе «жүйелену» атты бірігуде объектіні жаттау жүйесі.
«Жалпы теория жүйесін» бірінші рет Л.Берталанфи құрған және кейбір
биологиялық объектпен кӛріністі жаттау негізінде құрылған.
Уақыт ӛткен сайын «жалпы теория жүйесі» құрылымында екі бағыт
бӛлінген. Бірінші бағыттың мақсаты- «Жалпы теория жүйесінің» кейбір
философиялық концепцияларда, сонымен қатар жүйелену принципі сияқты,
жүйелік анализ және т.б. түсініктерді жатқызуға болады.
Келесі бағытта жалпы теория жүйесіне кез келген жүйенің дамуы және
заңды құрылымды жазуын ұсынатын кейбір математикалық аппараттар
жатады.
Жүйелер элементтерден тұратын материалдар әсерінен формальды
жүйелер сипаттамалары (яғни оның құрылымы, динамикасы және т.б.)
қаралады.
Екінші
постулатта қадағалау негізінде анықталған жүйелеуді
ұйымдастыру жатады.
Үшінші постулат, қоршаған ортамен әсерлесу сипаттамалар және оны
функциялау жүйесін ұйымдастыруды толықтай ашады.
Постулаттардың барлығы жүйелерді ұйымдастыруды ашуға мүмкіндік
береді.
Жалпы теория жүйесін ары қарай дамуында бірнеше принцип қатарына
бӛлінеді: 1) жүелену, яғни объектіні түгелдей бейнелеу; 2) жүйенің релятиві,
яғни кез келген кӛптеген заттарды жүйе ретінде сонымен қатар жүйе емес
ретінде қарау; 3) жүйенің жан-жақтылығы. Бұл принципте жеке жүйелерді
абсолютизациялау және оларды құру әдістеріне қарсы бағытталады, яғни жүйе
және жүйе емес анықталған аспекті және фиксировалық жағдайда кезкелген
уақытта қарауға болады.
Теориялық зерттеуге: физикалық заттар үрдісінінің анализі, кӛріністер;
зерттеу гипотезасының құрылуы (формулирование); физикалық модельдерді
41
құру (игеру); математикалық зерттеуді ӛткізу; теориялық шешімдерді талдау
(анализ); қорытындылардың құрылымы (формулирование) жатады.
Егер математикалық зерттеуді орындау мүмкін болмаған жағдайда, онда
жұмыс гипотезасы, графиктер, кестелер және т.б. құрылады.
Техника ғылымында гипотеза және қорытындыны математикалық
құрылымда (формализация) қолдану керек.
Теориялық зерттеу үрдісінде типі және қиындығына қарай есептерді
тоқтаусыз шешу керек болады.
Кез келген есеп құрылымы жағдай және талаптардан тұрады.
Жағдай – бұл есепті шешу кезінде информациялық жүйені анықтау.
Талап- бұл есептің шешімін қорытындылаудағы мақсаты.
Жағдай және талап берілген, алынған және табылған болуы мүмкін.
Берілген жағдай- бастапқы есептер кезінде беріледі. Егер олар жеткіліксіз
болған жағдайда, зерттеуші жаңадан алынған жағдайларды алады. Ал табылған
жағдайлар- бұл есепті шешу үрдісіндегі жаңадан алынған жағдайлар.
Теориялық зерттеу әдетте бірнеше стадиялардан тұрады:
1) Оперативті стадия- техникалық қарама-қарсылықты жою мүмкіндігін
тексереді.
2) Синтетикалық стадия- бір объектінің бӛлімін ӛзгеруі басқа бӛлімінің
құрылуына әсерін анықтайды, яғни керекті объектінің керекті ӛзгерісін
анықтайды.
3) Аналитикалық стадия- идеальды соңғы қорытындыны анықтауды қарайды.
8.1. Зерттеуде математикалық әдістерді қолдану
Математикалық әдістермен тәжірибелік есептерді шешу есептердің
математикалық құрылым жолымен жүзеге асады (яғни математикалық
модельдерді игеру). Математикалық қортындыларға анализ, математикалық
моделдерден алынғандарға зерттеу кезінде әдістер таңдалады.
Есептердің математикалық құрылымы әдетте геометриялық кӛрініс,
функция, теңдіктер жүйесі, сандар және т.б. сияқты түрде беріледі. Объектіні
бейнелеу тоқтаусыз немесе дискретті, детерминировалық немесе стохастикалық
және басқа да математикалықформалар кӛмегімен берілуі мүмкін.
Математикалық модуль деп – зерттелуші объектіні, үрдісті, кӛріністі
формула,
функция,
теңдік,
теңдіктер
жүйесі
арқылы
бейнелейтін
математикалық қатынас жүйелерін атайды.
Математикалық модельдеудің бірінші этапына есептерді құру, зерттеу
мақсатын және объектіні анықтау, объектіні жаттау және оларды басқару
кезіндегі критерийлерді анықтау.
Есептер дұрыс емес немесе толық емес құрылған болса, онда ол барлық
келесі этаптардың қорытындысына кері әсерін тигізеді. Бұл этапта зерттелуші
объектінің әсер ету облысының шекарасын құру ӛте маңызды рольді атқарады.
Объектінің әсер ету облысының шекрасы ішкі объектімен әсерлесуіне
байланысты анықталынады.
Модельдеудің келесі этапына математикалық модельдің типін таңдау
жатады. Математикалық модельдің типін таңдау барлық зерттеудің бағытын
