Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі

Батыс сөйленісіндегі кейбір кірме сөздердің изоглосы

жүктеу 2,58 Mb.

бет	55/61
Дата	12.04.2023
өлшемі	2,58 Mb.
	#42126
түрі	Құрамы

1 ... 51 52 53 54 55 56 57 58 ... 61

10.06.20 Шалғын А.Ж. диссертация

3. Батыс сөйленісіндегі кейбір кірме сөздердің изоглосы

Жергілікті тілдік ерекшеліктер – жалпыхалықтық тілдің бір аймаққа тән тілдік көрінісі. Ол аймақтың тілдік материалы жалпы халықтық тіл арнасымен жалғасып жатады да, кейбір лексикалық, фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері жағынан одан ажырап тұрады. Өзінің изоглостық (сөздердің таралу шегін картаға түсіру) шекарасы бар нақтылы территорияда өмір сүріп жатқан тілдік ерекшеліктер ру-тайпалық тілдің қалдықтарынан, сол жердің халқының шаруашалық кәсібіне байланысты қалыптасқан сөздерінен, қонысы, тұрмыс тіршілігі жағынан жақын көрші отырған елдер тілінің әсерінен кейбір грамматикалық формалар арқылы семантикалық өзгеріске түскен, жергілікті тілге ғана қатысты сөздер мен формалардан құралады.

Ғылыми еңбектерде лингвистикалық география деп диалектілік құбылыстардың таралу шегін, аймағын лингвистикалық карталар жасау арқылы анықтайтын диалектологияның бір саласын айтады [57,20-б.]. Лингвистикалық география тіл білімінің бір саласы болса да, екінші жағынан география ғылымымен ұштасып жатады. Ол ұштастық тілдік ерекшеліктерді топтап, солардың таралу шегін кеңістікте көрсетіп, картаға түсіруінде. Тілдегі фонетикалық, грамматикалық, лексикалық құбылыстарды картаға түсіру – тіл ерекшеліктерінің тарихи қалыптасуын, пайда болу, даму заңдылықтарын халық тарихымен байланыстыра қарауға ғылыми бағыт сілтейді. Тіл ерекшеліктерінің таралу шегін картаға түсіру арқылы сол халықтың басынан өткен тарихи оқиғалары мен басқа халықтармен байланысын, қарым-қатынасын білуге болады. Диалектологиялық әдебиеттерде лингвистикалық географиямен бірге ареалдық лингвистика деген термин қолданылады. Ареал да, изоглосс та тілдік құбылыстардың таралу шегін білдіретін сөз болғандықтан, бұл терминдердің мағынасы бір-біріне сай келіп, кейде бірінің орнына бірі қолданылып жатады. Өйткені олардың зерттеу әдісі де, обьектісі де ортақ.
Лингвистикалық географияны зерттеу алғаш рет түркі тілдерінде қолға алынды. Қазақ диалектологиясында бұл мәселе түркі тілдерінің диалектологиялық атласын жасауға байланысты қолға алына бастады. Қазақ тілінің ұлттық диалектологиялық атласын түзу жөнінде «Советтік тюркология» журналында арнайы мақала басылып шықты [58,105-б.]. Автор Қазақстан территориясының кеңдігін ескере отырып, атлас жасауда төрт обьектіні негізге алуды ұсынды. Оның бірінші бөлімі көбірек зерттелген оңтүстік говорлар тобына арналған. 1965-1970 жылдары осы өңір территориясы бойынша зерттеу жұмыстары жүргізіліп, диалектологиялық атласты жасау үшін мәлімет жиюдың программасы құрастырылып, карталар жасалды. Екінші бөліміне батыс говорлар тобын қамтитын Ақтөбе, Орал, Атырау т.б. облыстарындағы қазақтар тілі енді. Үшінші бөлімінде орталық-солтүстік говорлар тобы болса, төртінші бөлімі шығыс говорлар тобын қамтыды [59, 86-б.].
Тілдің ерекшеліктерін лингвистикалық география әдісімен зерттеп, картаға түсіргенде, диалектологияның осы саласына байланысты кейбір атауларға, сөздерге назар аударылып, көңіл бөлінгені жөн. Оның ішінде көбірек ұшырайтын сөздердің бірі – изоглосса. Изоглоса сөзі грек тілінен аударғанда бірдей, тең сөйлеу деген мағынаны береді. Ал изоглоссаға тоқталсақ, лингвогеографиялық картадағы белгілі бір тілдік құбылыстардың таралу шегін көрсететін сызықтарды айтады. Изоглосса сөзі мағынасы жағынан ареал терминімен ұштасып, сабақтасып жатады.
Изоглостық белгі – тілдің фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, семантикалық ерекшеліктерінің таралу шегін көрсететін белгілір. Осыған орай олар бірнеше түрге бөлінеді. Тіл білімі жайындағы еңбектерде лингвогеографиялық карталардағы тілдегі фонетикалық ерекшеліктердің таралу шегін көрсететін сызықты – изофона, морфологиялық ерекшеліктердің таралу шегіне байланысты сызықты – изоморфема, синтаксистік ерекшеліктердің таралу шегін белгілейтін сызықты – изосинтагма, лексикалық ерекшеліктердің шегін білдіретін сызықты – изолексама, ал сөз мағынасының таралу шегін білдіретін сызықты – изосема деп атайды.
Ендеше, изосемаға мысал ретінде « ақа » сөзін алуға болады. Ақа батыс облыстарында аға деген мағынаны берсе, Маңғыстау облыстарында әке кейде үлкен кісілерге қаратпа сөз ретінде қолданылған. Ал Алматы, Семей облыстарында айыр мағынасында қолданылған. Яғни ағаштан жасалған үш тармақты айырды ақа деп атаса, темірден жасалған айырды аша деп атаған. Батыс сөйленістеріне ақа сөзі түркі тілдерінен енген. Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде ақа,аға, ака, ага тұлғалы сөздер – туыстардың үлкені аға деген мағыналарда қолданылған. Ал келесі « там » сөзін алатын болсақ, қазақ тілінде оның екі мағынасы бар. Бірінші мағынасы қазақ тілінің оңтүстік говорларында үй мағынасын берсе, екіншісі – солтүстік, батыс говорларында мола, бейіт. Там сөзі Алматы, Шымкент тұрғындар тілінде үй мағынасында қолданылып, Қызылордадан асып, Аралға жақындай бергенде алғашқы мағынасынан айырылып, мола, бейіт мағынасына ауысып кетеді. Осы екі мағынаның түйіскен жерін, шегін көрсететін картадағы сызықты изосема деп атайды. Батыс пен оңтүстік говорлар тобының түйісіп, араласатын Қызылорда говорында изогластар шоғыры жиі ұшырайды. Мысалы, батыс диалектісіне тән шаттауық, әтішкір, шымшуыр т.б. сөздердің батыс пен оңтүстік говорлар тобының аралығында қатар қолданылуы осыған дәлел бола алады. Диалектілірде тілдік құбылыстар жиірек ұшырап, олар әр түрлі варианттарда жарыса қатар айтылуы мүмкін. Фонетикалық ерекшеліктер әдетте кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен, сөздердің жуан-жіңішке айтылуымен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуымен байланысты болады. Мысалы, солтүстік, шығыс говорларында кигіз үй, суғару сияқты сөздерде г, ғ дыбыстары сақталып айтылса, батыс сөйленісінде бұл дыбыстар сақталмай киіз үй, суару болып әдеби тіліміздегідей қолданылады. Сонымен қатар оңтүстік диалектісіне тән маңлай, таңлай болып айтылатын фонетикалық варианттар Аралға жақындаған сайын бәсеңдеп, маңлай – маңдай, таңлай – таңдай сыңарлары қатар айтылып, Ақтөбе, Атыраудың батыс облыстарында маңдай, таңдай түрінде қолданылады. Маңлай мен маңдай варианттарының жарыса қатар айтылған жерін вибрациялық аймақ деп атайды. Кейбір жекелеген құбылыстардың вибрациялық аймақтары екі немесе үш диалектінің түйіскен жерінде болмай, басқа тілдермен шектескен жерде орналысуы мүмкін.

1-сурет. Изолексемалық карта

Изоглостар сипатына қарай үш түрге бөлінеді. Олар: диалектілік изоглосс, әдеби изоглосс және аралас изоглосс.

Диалектілік изоглосс диалектілік ерекшеліктердің таралу шегін көрсетеді, ал әдеби сөздің таралуын көрсететін изоглостар әдеби изоглосқа жатады. Жалпыхалықтық сипатта барлық жерде қолданылатын (ай, аспан, күн т.б. ) сөздердің изоглостары болмайды. Говорларда әр жерде әртүрлі варианттары болады, ал әдеби тілдің изоглостары болмайды. Оңтүстік аймақтарда айтылатын қолғап сөзі Қызылорда облысынан батысқа қарай аса бергенде биялай болып өзгереді де, сол тұлғада бүкіл батыс, орталық-солтүстік аймақтарда тарап кетеді. Сонда оңтүстік аймақтардан тараған қолғап сөзінің әдеби изоглосы белгілі бір территорияда биялай сөзімен тоғысып, әрі қарай диалектілік изоглосқа ұласады. Ал аралас изоглостар жоғарыда көрсетілген әдеби не диалектілік изоглостардың түйіскен жерінде, аралығында орналасады. Аралас изоглостарда бірнеше диалектілік құбылыстар қатар қолданылады және таралу аймағы, қамтитын аумағы бірдей болмайды. Ендеше батыс сөйленісінде кездесетін кейбір кірме сөздердің изоглостық шегін картаға түсіруді жөн санадық.

жүктеу 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 51 52 53 54 55 56 57 58 ... 61