Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі
жүктеу 2,02 Mb.
|
3 - кестенің жалғасы
Аудандар бойынша халықтың санына назар аударатын болсақ, халықтың өсімі төмен аудандар қатарына: Шыңғырлау, Бөкей ордасы, Тасқала, Жәнібек, Сырым аудандарын айтып кетуге болады. Ал халық өсімі жоғары Зеленов, Бөрлі Ақжайық, Жаңақала аудандарында байқалады. Әкімшілік жағынан Батыс Қазақстан облысы 12 ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға, олар кенттік және ауылдық әкімшілік округтерге бөлінген. Орталығы - Орал қаласы. Кесте 4. – 1991-2018 жылдардағы қала және ауыл халқының саны
4 - кестенің жалғасы
БҚО 1991-1994 жылдардағы халық саны 18,2 мың адамға артқан. 1994-2020 жылдарда керісінше 60,5 мың адамға кеміген. Ал 2002 - 2008 жылдары 15 мың адамға көбейген. Содан кейінгі яғни, 2009 жылғы санақтың қорытындысы бойынша 1 жылда 16658 адамға кеміген. 2014 жылдың 1 қаңтардағы есеп бойынша облыс халқының саны 19298 адамға артқан , толығырақ атқанда 617 мың 640 адамды құрап отыр. Ал соңғы 2018 жыл бойынша көрсеткіш 646927 адамды құрап отыр. Қала халқы 45817 адамға (9,1%) азайған. Ауылдық жерден Орал және Ақсай қалаларына қоныс аударғандардың ішінде жұмыс орынын ауыстырғандар мен білім алуға келген жастар көп болып келеді. Қаладағы қазақ халқының қатарына қосылған тұрғындардың 70%-тен астамы осы облыстың ішкі аудандарынан келгендер. Ақжайық, Жәнібек, Зеленов, Казталовка, Қаратөбе, Бөкейорда, Сырым, Тасқала, Теректі және Шыңғырлау аудандарында халық саны азаюда. Бөрлі, Жаңақала аудандарында және Орал қаласында (24599 адамға) халық саны өскен. Ұрпақтардың одан әрі ұдайы өсу барысын болжаудың және басқа да көптеген маңызды көрсеткіштерді есептеудің бастапқы негізін құрайтын, халықтың жас шамасы және жынысы бойынша құрылымының өзгешелігін, табиғи ұдайы өсімінің және көші-қонның аумақтық ерекшеліктері анықтайды. Халықты жас топтары және ерекшеліктері контингенттері бойынша бөлу облыс халқының жас шамасы құрылымын құрайды. Халықтың жас шамасы бойынша құрылымы маңызды сипаттама болып табылады, өйткені туу және өлім-жітім деңгейіне халықтың жасы және жынысы бойынша құрамы әсер етеді. Үлкен зейнеткерлік жастағы тұлғалардың үлесі артқан сайын, туу көрсеткіші төмен, ал өлім-жітім жоғары болады және керісінше. Облыс халқының жас құрамындағы аумақтық айырмашылықтары елеулі және негізінен, бала туу және көші-қон деңгейімен негізделген. Қала және ауыл халқының жас құрамындағы елеулі айырмашылықтар бар. Ауылдық жерде қалалармен салыстырғанда балалар мен жасөспірімдер саны көп, ал еңбекке қабілетті жастағылардың үлесі қалалықтар арасында жоғары болып келеді. Егде адамдар қала тұрғындары арасында көп. Облыс халқының жас құрамындағы аймақтық айырмашылық келесі ерекшеліктерімен сипатталады: облыстың оңтүстік аудандарында балалардың үлесі жоғары, тиісінше, еңбекке қабілетті халықтың және егде жастағы балалардың үлес салмағы аз. Халықтың жас – жыныс құрамын есептеу әрбір күнтізбелік жыл басталғанда жалпы халық санын есептеу аяқталғаннан кейін жүргізіледі. Жасы мен жынысы бойынша халық құрамының көрсеткіштері халықтың маңызды сипаттамасы болып саналады. Көрнектірек болу үшін олар жас-жыныс пирамидасы түрінде ұсынылады. Жас- жыныс пирамидасының тік осі бойынша графикалық кескіндеу кезінде жалпы халық санындағы олардың үлесін, жасын немесе туған жылын, көлденеңнен – әрбір жаста адамдар санын: осьтің сол жағына – ерлерді, оң жағына –әйелдерді қалдырады. Батыс Қазақстан облысының ерлер мен әйелдер санына тоқталатын болсақ, облыс территориясында саны жағынан ерлерге қарағанда әйелдер саны басым. Кесте 5. - Батыс Қазақстан облысындағы еркектер мен әйелдер көрсеткіші
Жалпы ер және әйел адамдардың сандық ара қатынасы республика көрсеткішінің шамасындай. Ауылдықтарға қарағанда қалалық жердегі әйелдердің саны ерлердің санынан көбірек. Облыс халқының жыныстық құрамы бойынша – Бөрлі, Зеленов, Ақжайық, Теректі және Казталов аудандарында әйелдердің саны еркектердің санына қарағанда сәл көбірек. Ал қалған аудандарда әйелдерге қарағанда еркектердің саны жоғары деңгейде. Облыс бойынша әйелдердің саны ерлерден 20648 адамға артық.[17]
Сурет 2. Халықтың жыныс-жас пирамидасы, 2013 жылғы мәлімет бойынша Сурет 3. Халықтың жыныс-жас пирамидасы, 2018 жылғы мәлімет бойынша Сурет 4. Жас топтары бойынша туу коэффициенттері, 1000 әйелге туылғандар саны БҚО халқының жас мөлшері құрылымының ерекшеліктерін, Қазақстан Республикасындағы халық санағы деректері бойынша орындалған жыныстық-жастық пирамидасы жақсы түсінуге көмектеседі. 2013 және 2018 жылдардағы халық санағы деректерін салыстыру, балалар мен жасөспірімдердің үлесінің азайғындығын көрсетеді. Халықтың құрамындағы балалардың үлесінің азайуы және ересек жастағы халықтың үлесінің салыстырмалы жоғары көрсеткіш, облыста халықтың қартаюы процесі жүріп жатырғандығын күәландырады. Божье-Гарнье – Россеттың демографиялық қартаю шкаласына сәйкес облыс халқы «қарттық алды» деп аталатын үшінші кезеңде орналасқан. Ал БҰҰ-ның демографиялық қартаю шкаласы біздің облыстың халқы қазірдің өзінде «қаттық» деңгейіне жататынын көрсетеді. Пирамадада, туу көрсеткішінің өсуі мен төмендеуі тіркелетін «демографиялық толқындар», жеткілікті айқын көрінеді.[18] Кесте 6. - Батыс Қазақстан облысындағы еңбек ресурстарының көрсеткіші
6-кестенің жалғасы
Жұмыссыздық - елдегі еңбекке қабілетті адамдардың өзіне тиімді, пайдалы жұмысты таба алмауының әлеуметтік-экономикалық процесі. 6-кестеге сәйкес жұмыс күшінің жастық, жұмыспен қамтылу, жалдамалы қызметкерлер саны, өз бетінше қамтылғандардың саны, жұмыссыз халық саны, жұмыс күші санындағы тіркелген жұмыссыздардың үлесі, жұмыспен қамту органдарында жұмыссыз ретінде тіркелген адам саны, жұмыссыздық деңгейі бойынша 2009-2019 жылдар аралығындағы статистикалық көрсеткішін көруімізге болады. Төменде берілген 7-кестеде Батыс қазақстан облысында орналасқан әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының саны көрсетілген. Атап айтсақ, ауруханалар саны, білім беретін мекемелер, соның ішінде мектепке дейінгі ұйымдар, мектепке дейінгі ұйымдардағы бала саны, мектептер саны, мектептегі оқушылар саны, коледждер саны, коледж оқушылардың саны, спорт және мәдениет мекемелерінің саны.
7-кестенің жалғасы
Кесте 7. - Батыс Қазақстан облысындағы әлеметтік инфрақұрылым нысандарының көрсеткіші Берілген көрсеткіштердің санына байланысты әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының санының жылдан жылға артуын байқаймыз. Әлеуметтік нысандардың көбеюі сол жерлердегі халық санының көбеюіне және сол нысанға құажеттіліктін болуынан негізделеді. 1.3 Аймақтардың әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуын талдау мен бағалаудың әдістемелік тәсілдері 2009-2014 жылдар аралығында әлеуметтік инфрақұрылымның баланстық құны (амортизацияны есептемегенде) 35,1 млрд.-тан 38,9 млрд. теңгені құрады. Әлеуметтік қызмет көрсетумен айналысатын экономикалық қызметтің барлық түрлерінде материалдық ресурстар құнының (амортизацияны қоспағанда) өсуі байқалады. 2009-2014 жылдарға арналған экономикалық қызмет түрлері арасында. Облыстың негізгі қорларының жалпы құнындағы білімнің үлесі артып, медициналық және әлеуметтік қызметтердің, өнердің, ойын-сауық пен демалыстың үлес салмағы өзгерген жоқ (8-кесте). Кесте 8 - БҚО әлеуметтік инфрақұрылымының негізгі қорлар үлесінің 2009-2014 жылдардағы динамикасы (%)
[1, 21 б ] бойынша авторлармен есептелген және жасалған. 2015 ж БҚО-да 417 денсаулық сақтау нысаны, 155 мектепке дейінгі мекеме, 397 орта мектеп, 38 орта кәсіптік білім беру мекемесі (колледж), 3 жоғары оқу орны, 1549 спорт нысаны, 750 мәдени мекеме жұмыс істейді. [2 ;3 ;4;5 ]. Н.М. Логачеваның[6] әдіснамасында қолданылатын келесі көрсеткіштер жүйесі, қолда бар статистикалық ақпаратты ескере отырып: мәдени ұйымдардың саны; мектепке дейінгі ұйымдардың саны; орта мектептердің саны; орта кәсіптік білім беру объектілерінің саны (колледждер); спорт нысандарының саны; медициналық ұйымдардың саны. Жоғарыда аталған индикаторлардың әрқайсысы үшін білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және спорт объектілерінің тұрғындар қауіпсіздігі индексі келесі формула бойынша анықталады: (1) мұндағы – ИОНСО 1000 тұрғынға шаққандағы әлеуметтік объектілердің әлеуметтік қорғау индексі, - тұрғындар, - әлеуметтік нысандар саны. 1000 тұрғынға шаққандағы әлеуметтік қамсыздандырудың интегралды индексі әдіспен анықталады, оның мәні әрбір индекс үшін белгілі бір аумақ келесі шкала бойынша балл алады: И 0,001–0,006 - 1 балл; И 0.010–0.029 - 2 балл; И 0.031–0.078 - 3 балл; И 0.080–0.097 - 4 балл; И 0,124–0,577 - 5 ұпай. Мәдениет мекемелерінің (Ик) халықтың қауіпсіздік индексін есептеу Зеленов, Казталов және Ақжайық аудандарының халқы, облыстың басқа әкімшілік аудандарымен салыстырғанда, мәдени саланың объектілерімен жақсы қамтамасыз етілгенін көрсетті. Бөкейорда және Жәнібек аудандарының тұрғындары ең аз мәдени нысандармен қамтамасыз етілген. Мектепке дейінгі ұйымдардың (Идо) әлеуметтік қамсыздандыру индексінің ең жоғары көрсеткіші Орал қаласы әкімшілігінің аумағында байқалады, ал минималды мәні Сырым ауданына тән. Халық қауіпсіздігі индексі бойынша көшбасшылардың үштігіне Орал қаласының әкімшілігі, Зеленов және Ақжайық аудандары кіреді. Жалпы білім беретін мектептер Жәнібек және Шыңғырлау аудандарының тұрғындарына аз қолдау көрсетеді. Орал қаласы әкімшілігінің аумағында орта кәсіби білім беру ұйымдарының (Испо) кәсіби қауіпсіздігі индексі жоғары. Бөрлі, Зеленов және Ақжайық аудандары да осы көрсеткішпен ерекшеленеді. Зеленов ауданында медициналық ұйымдар бойынша халықтың қауіпсіздігі индексінің ең жоғары көрсеткіші (Имо) байқалады, ал ең төменгі мәні Жәнібек ауданында тіркелді. Орал қалалық әкімшілігі аумағының тұрғындары спорттық құралдармен қамтамасыз етілген, бұл есептік көрсеткішті көрсетеді (Исо). Қаратөбе ауданының тұрғындары спорт нысандарының қауіпсіздігінің ең төменгі деңгейіне ие (2-кесте). Кесте 9 - БҚО әкімшілік аудандарының 2015 жылдағы 1000 тұрғынға шаққанда халықты әлеуметтік нысандармен қамтамасыз ету есебі
[7;8;9;10;11 ] бойынша авторлармен есептелген және жасалған. Интегралды көрсеткіш көрсеткендей, Орал қалалық әкімшілігі, Зеленов және Ақжайық аудандарының тұрғындары басқа 10 әкімшілік аудандарға қарағанда әлеуметтік инфрақұрылыммен жақсы жабдықталған. Бөрлі және Теректі, Казталов аудандары әлеуметтік қамсыздандырудың ең жоғары деңгейіне ие, ал Сырым, Жаңақала және Шыңғырлау аудандары ең жоғары деңгейге ие. Бөкейорда, Жәнібек, Қаратөбе және Тасқала аудандарының халқы 1000 адамға шаққандағы әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің ең төменгі деңгейіне ие (1-сурет). БҚО-ның әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуын бағалау Н.М.Логачева ұсынған әдісті қолдана отырып жүргізілді [12], бірақ индекс жүйесінде өзгеріс бар. Бағалау келесі 11 көрсеткіш бойынша жүргізілді: медициналық ұйымдар саны; мәдениет үйлері мен клубтардың саны; кітапханалар саны; мұражайлардың саны; кинотеатрлардың саны; мәдени-демалыс саябақтарының саны; мектепке дейінгі ұйымдардың саны; орта мектептердің саны; орта кәсіптік білім беру ұйымдарының саны; жоғары оқу орындарының саны; спорт нысандарының саны. 11 индикаторды негіз ретінде салыстырылатын көрініске келтіру үшін, өрісте сәйкес деректер қолданылады және формула бойынша есептеледі: (2) мұндағы И1- индикатор индексі, Иар- әкімшілік ауданның көрсеткіші, Иар - аймақтың көрсеткіші. Әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейінің интегралды көрсеткіші әр аумақты әр индекс индексіне келесі схема бойынша бөлу негізінде анықталады: 57,8% -дан 33,3% -ға дейін - 5 балл; 25,0% -дан 14,0% -ға дейін - 4 балл; 13,8% -дан 11,0% -ға дейін - 3 балл; 10,6% -дан 5,0% -ға дейін - 2 балл; 4,7% -дан 2,6% -ға дейін - 1 балл; 1,3% -дан 0% -ға дейін - 0 балл. Ең көп балл алған аймақ әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының дамуының салыстырмалы түрде жоғары қарқынымен сипатталады [13]. Жоғарыда келтірілген бағалау әдістемесі бойынша есептеулер БҚО-да әлеуметтік инфрақұрылымның ең жоғары даму деңгейінің Орал қалалық әкімшілігі мен Зеленов ауданының аумағы бар екенін көрсетті. Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытудың жоғары көрсеткіші Ақжайық және Казталов ауданына тән. Бөрлі, Теректі, Жаңақала және Жәнібек аудандары Әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің даму деңгейінің орташа мәні бар топқа жатады. Әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейінің ең төменгі көрсеткіштері Бөкей ордасы, Қаратөбе, Сырым және Тасқала аудандарының аумағында қадағаланады (1 - сурет). Сурет 5. Батыс Қазақстан облысы әлеуметтік инфрақұрылымының территориялық дифференциациясы,2015ж [14, 15, 16,17] Осылайша, 1000 тұрғынға шаққандағы халықтың әл-ауқатының интегралды көрсеткіштерін және әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейлерін салыстыру Орал қаласы әкімшілігі мен Зеленов ауданының аумағында әлеуметтік нысандардың аумақтық дамуының ең жақсы көрсеткіштері бар екенін көрсетеді. Орал қаласы әкімшілігінің және Зеленов ауданының аумағында әлеуметтік инфрақұрылымның дамуының салыстырмалы түрде жоғары деңгейін анықтайтын негізгі фактор - жоғарыда аталған әкімшілік аудандарда халықтың жартысынан көбін қоныстандыру. Әкімшілік аудандардағы 10 Бөкейорда, Қаратөбе және Тасқала аудандарында әлеуметтік инфрақұрылым нашар дамыған. 2. Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық даму тенденциясы мен болашағы 2.1 Әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын аумақтық саралаудың факторлары мен алғышарттары Өңірдегі қоғамның аумақтық ұйымдастырылу жүйесінде әлеуметтік инфрақұрылым нысандарін аумақтық бөлуде басты орынға ие, бұл өз алдына білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт және демалыс саласындағы халыққа әлеуметтік қызмет көрсетуге жағдай жасайды. В.С. Антонюк пен А.Ж. Буликеевтің пікірінше, аймақтың әлеуметтік инфрақұрылымы – бұл салалардың кешені (денсаулық сақтау, білім беру, дене шынықтыру және спорт, мәдениет және өнер), олардың жұмыс істеуі өңірдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуына, өмір сүру сапасын арттыруға және халықтың қызметін ұтымды ұйымдастыруға ықпал етеді [1]. Осы түсінікті әлеуметтік-экономикалық география тұрғысынан қарағанда өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының тұрақтылығын қамтамасыз етуге тиіс аймақтық аумақтық әлеуметтік-экономикалық жүйенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуінің маңызды факторы ретінде әлеуметтік-инфрақұрылымдық кешеннің рөлін айқындауға болады. Бірінші кезекте географиялық, әлеуметтік-демографиялық және саяси-экономикалық (негізгі) факторлардың, сондай-ақ табиғи-климаттық, мәдени және экологиялық (жанама) факторлардың әсерінен әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйенің нысандарі аумақ бойынша біркелкі бөлінбейді, бұл аймақтың әлеуметтік инфрақұрылымын аумақтық саралау ерекшеліктерін анықтайды. Тиісінше, өңірдің әлеуметтік инфрақұрылымын әдіснамалық аспектіде зерттеу әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйенің өмір сүру ортасын қалыптастыратын факторлар мен алғышарттардың әсерін бағалау және талдау қажеттілігін анықтайды, өйткені «... жүйе тұтастық оның ортасы ретінде әрекет ететін қалған әлемнен салыстырмалы түрде оқшауланған» [2, 84 б.]. Әлеуметтік инфрақұрылымның дамуына әсер ететін факторлардың талдауы Ю.А. Большакова [3], А.В. Костарева [4], Э.Н. Карницкая мен А.Г. Дмитриева [5], Чебанов [6] және т.б. сияқты экономистердің еңбектерінде келтірілген. Ю.А. Большакова ауылдардың әлеуметтік инфрақұрылымының тұрақты дамуына әсер ететін факторлардың жіктелуінде факторлардың 2 класын бөледі: сыртқы және ішкі. Сыртқы факторлардың класы, соған байланысты ішкі факторлары класы (объективті факторлар мен субъективті факторлар) 2 клас астына бөлінеді (жанама әсер ету және тікелей әсер ету факторлары) (кесте 10). Кесте 10. – Ю.А. Большакова бойынша ауылдық жерлердің әлеуметтік инфрақұрылымының тұрақты дамуына әсер ететін факторлардың жіктелуі [3]
10-кестенің жалғасы
10 кестеде көрсетілгендей, сыртқы факторлардың класы әлеуметтік инфрақұрылым нысандарінің аумақтық желісін қалыптастыруға және дамытуға тікелей әсер етеді, ал ішкі факторлардың класы аумақтың әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйесін жаңғыртуға және сапалы жұмыс істеуіне әсер етеді. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, сыртқы факторлардың әсерін қарастырамыз, өйткені олар өңірдің әлеуметтік инфрақұрылым нысандарін орналастырудың аумақтық саралануын айқындайды. Белгілі бір дәрежеде Ю.А. Большакованың жіктелуін пайдалана отырып, біздің пікіріміз бойынша әлеуметтік-экономикалық география тұрғысынан аймақтың әлеуметтік инфрақұрылым нысандарін орналастыруды аумақтық саралаудың келесі негізгі сыртқы факторларын атап көрсетуге болады: халықтың саны мен тығыздығы; халықтың қоныстануы; урбанизация деңгейі; халықтың жастық құрамы; халықтың жұмыспен қамтылуы. 11 кестеде берілген Батыс Қазақстан облысының (БҚО) әлеуметтік инфрақұрылым нысандарін орналастырудың аумақтық саралануының негізгі факторлары мен алғышарттарын сипаттайтын сандық көрсеткіштерді талдаймыз. Кесте 11 – 2018 жылдың соңындағы жағдай бойынша БҚО-да әлеуметтік инфрақұрылымды орналастырудың аумақтық саралануына әсер ететін негізгі факторлардың сандық көрсеткіштері. [7; 9-57 б.]
11-кесте жалғасы
11 кестеде көрсетілгендей, 2018 жылдың соңындағы жағдай бойынша БҚО әкімшілік аудандары арасында халық саны бойынша Орал қалалық әкімшілігінің аумағы көш бастап келеді, әрі қарай айтарлықтай артта қалу бойынша Бәйтерек және Бөрлі аудандарын атап айтуға болады. Осы әкімшілік аудандарда БҚО халқының 64,9% оқшауланған (оның ішінде Орал қалалық әкімшілігінің аумағына 47,4% келеді). Ақжайық, Теректі, Казталов және Жаңақала аудандарында халық саны 24,0 мыңнан 40,5 мың адамға дейін өзгерді. БҚО-ның жалпы санындағы осы 4 әкімшілік ауданның жиынтық үлес салмағы 20,2% құрады. Сырым, Тасқала және Жәнібек аудандары тұрғындарының саны 17-19 мың адамнан аспайды (олардың жалпы үлесі БҚО халқының 7,9% құрайды). Қаратөбе, Бөкей ордасы және Шыңғырлау аудандарында тұрғындардың ең аз саны, олардың әрқайсысында халық саны 15,5 мың адамнан аспайды. Аталған 3 әкімшілік аудандарда БҚО халқының 7,0% өмір сүрді. БҚО шегінде халықтың ең жоғары тығыздығы Орал қалалық әкімшілігінің аумағында байқалады (1 шаршы шақырымға 400-ден астам адам). Орал қалалық әкімшілігінің аумағымен салыстырғанда қалған әкімшілік аудандарда халықтың тығыздығы айтарлықтай төмен. Осы көрсеткіш бойынша 12 әкімшілік ауданның ішінде Бөрлі ауданы, Бәйтерек ауданы және Теректі ауданы ерекшеленеді, мұнда халықтың тығыздығы орташа облыстық көрсеткішінен жоғары. Қалған 9 әкімшілік ауданда халықтың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 0,8-ден 2,1 адамға дейін өзгереді. Халықтың ең төмен тығыздығы Бөкей ордасы ауданына тән (кесте 11). БҚО қоныстандыру жүйесі 440 елді мекеннен тұрады (оның ішінде 2 қалалық және 438 ауылдық елді мекен). Елді мекендердің саны бойынша халықты қоныстандыру жүйесінде Бәйтерек ауданы, Ақжайық және Теректі аудандары көш бастап тұр. Аталған әкімшілік аудандарда БҚО елді мекендерінің 39,1% оқшауланған. Сондай-ақ Казталов ауданы да ерекшеленеді. Қалған әкімшілік аудандарда елді мекендер саны Орал қалалық әкімшілігінің аумағында 10-нан 38-ге дейін Сырым ауданында өзгереді (кесте 2). Алайда, БҚО-да елді мекендердің адам саны айтарлықтай өзгеріп жатқанын атап өту қажет. Адамдардың көп болуына байланысты (әсіресе Орал қаласында) және ең аз елді мекендер бола отырып, Орал қалалық әкімшілігінің аумағы халықтың саны мен тығыздығының ең жоғары көрсеткіштерімен сипатталады. 11 кестеде келтірілген деректер бойынша БҚО-да қала халқының үлесі 52,0% құрағанын көруге болады. БҚО қала мәртебесіне облыс орталығы – Орал қаласы (республикалық маңызы бар қала) және Бөрлі ауданының әкімшілік орталығы – Ақсай қаласы (облыстық маңызы бар қала) ие. Қалған 11 әкімшілік ауданында қалалар жоқ. Тиісінше қала халқы Орал қалалық әкімшілігінің аумағы мен Бөрлі ауданында бар. Орал қалалық әкімшілігі аумағының урбанизация деңгейі 98,2% құрайды, ал Бөрлі ауданында бұл көрсеткіш 52,0% тең. БҚО әкімшілік аудандары халқының жастық құрылымында әлеуметтік инфрақұрылым нысандарін орналастырудың аумақтық саралануына әсер ететін қаралған негізгі факторлармен салыстырғанда мұндай елеулі айырмашылықтар байқалмайды. Дегенмен, әкімшілік аудандар халқының жастық құрылымы бірдей емес. Облыстың барлық әкімшілік аудандарында халықтың жастық құрылымында 15-тен 64 жасқа дейінгі адамдар басым. Осы санаттағы халықтың ең көп үлес салмағы Бөрлі және Шыңғырлау аудандарында (67%). 15-тен 64 жасқа дейінгі адамдардың ең аз үлесі Казталов ауданында (64%) байқалады. Қалған 10 әкімшілік ауданда бұл көрсеткіш 65%-дан 66,9% дейін өзгереді. Балалардың үлес салмағы бойынша (0-14 жас) халықтың жастық құрылымында Казталов (29,3%) және Жаңақала (28,4%) аудандары ерекшеленеді. Бәйтерек ауданында балалардың ең аз үлесі (22,4%). 65 және одан жоғары жастағы тұрғындардың үлес салмағының жоғары көрсеткішімен Бәйтерек ауданының халқы сипатталады, ол 11,3% құрайды. Жаңақала ауданында егде адамдардың үлесі 5,6% құрайды, ал қалған 11 әкімшілік ауданда бұл көрсеткіш 6,4%-дан 8,7% дейін өзгереді (кесте 11). 8 әкімшілік ауданда жұмыспен қамту деңгейі 95% және одан жоғары көрсеткішті қамтиды. Жәнібек, Қаратөбе, Казталов, Бөкей ордасы және Сырым аудандарында халықтың жұмыспен қамтылуы орташа облыстық көрсеткіштен төмен (93,8%-дан 94,9% дейін). Егер халықтың саны мен тығыздығы, елді мекендердің саны (халықтың қоныстануы) сияқты факторлар бірінші кезекте әлеуметтік инфрақұрылым нысандарінің аумақтық орналасуын анықтаса, қала халқы үлесінің (урбанизация деңгейінің) және тұрғындардың жастық құрылымының әсері әлеуметтік инфрақұрылымның аумақтық-салалық құрылымына әсер етумен айқындалады. Мысалы, тұрғындардың жастық құрылымында балалардың үлес салмағының жоғары көрсеткіштері тұрғындарды орналастыру жүйесімен үйлескен білім беру, спорт және мәдени нысандардің көп санын орналастыруды талап етеді, ал егде жастағы адамдар үлесінің өсуі бірінші кезекте денсаулық сақтау және демалыс нысандарі желісін дамыту қажеттілігін айқындайды. Халықты жұмыспен қамту деңгейі оң демографиялық жағдайға (көші-қонның оң сальдосы мен халықтың табиғи қозғалысы) және әлеуметтік сала қызметтеріне сұраныстың өсуіне ықпал ету арқылы әлеуметтік инфрақұрылым нысандарін орналастырудың аумақтық саралануына әсер етеді. Осылайша, әлеуметтік инфрақұрылым нысандарін орналастыруды аумақтық саралаудың негізгі факторлары мен алғышарттарын қазіргі заманғы талдау негізінде БҚО әлеуметтік сала мекемелерінің басым бөлігі солтүстік әкімшілік аудандарда, атап айтқанда Орал қалалық әкімшілігінің, Бәйтерек ауданының, Бөрлі ауданының аумағында оқшауланды деп болжауға болады. Осы көрсеткіш бойынша аталған әкімшілік аудандарға Ақжайық, Теректі, Казталов аудандары айтарлықтай орын береді. Әлеуметтік нысандардың ең аз саны, әлбетте Жәнібек, Тасқала, Сырым, Шыңғырлау, Бөкей ордасы, Жаңақала және Қаратөбе аудандарында орналасқан. Әрине, әлеуметтік нысандарды орналастырудағы осы аумақтық айырмашылықтар БҚО әкімшілік аудандары мен елді мекендері халқының өмір сүру сапасына әсер етеді. 2.5 Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымды аумақтық дамытудағы Батыс Қазақстан облысының орыны Аумақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің жұмыс істеуі мен қоғамды аумақтық ұйымдастыруда әлеуметтік инфрақұрылым маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік нысандардың қызметі тұрғындарды әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етуге және халықтың өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған. Тиісінше әлеуметтік мақсаттағы нысандарды орналастыру ел және оның өңірлеріндегі халқының өмір сүру сапасын аумақтық дифференциацияның басты факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік инфрақұрылым белгілі бір аумақта орналасқан денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, демалыс және т. б. салаларының жүйесі болып табылады және ол қоғамдық өмірде адамның жұмыс істеуіне жағдай жасайтын түрлі әлеуметтік функцияларды орындайды [11]. Әлеуметтік инфрақұрылым даму деңгейінің аумақтық дифференциациясы ел халқының саны мен тығыздығына тікелей байланысты. Осы басты фактордың ықпалымен Қазақстан аумағы әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын орналастырудың өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады. Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуын бағалау келесі 14 негізгі жалпы қолжетімді статистикалық көрсеткіштерді пайдалану негізінде жүзеге асырылды: халық саны; мектепке дейінгі ұйымдардың саны; жалпы білім беретін мектептердің (күндізгі және кешкі) саны; техникалық және кәсіптік білім беретін мекемелердің (колледждерді қоса алғанда) саны; жоғары оқу орындарының саны; ауруханалардың саны; амбулаториялық-емханалық көмек көрсететін дәрігерлік ұйымдардың саны; дербес стоматологиялық емханалардың саны; театрлардың саны; мұражай саны; кітапханалар саны; клубтектес мекемелер саны; кинотеатрлар саны; концерттік ұйымдар саны. Барлық көрсеткіштер (халық санынан басқа) 3 топқа біріктірілді: білім беру нысандары (4 көрсеткіш); денсаулық сақтау нысандары (3 көрсеткіш); мәдениет нысандары (6 көрсеткіш). Жоғарыда аталған көрсеткіштер белгілі бір дәрежеде әлеуметтік инфрақұрылымның аумақтық дамуына бағалау жүргізуге мүмкіндік беретінін атап өту қажет. Әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейін аумақтық дифференциациясын жан-жақты зерделеу үшін әлеуметтік мақсаттағы нысандардың қосымша сандық-сапалық көрсеткіштерді (орындар саны, негізгі қорлардың теңгерімдік құны, негізгі қорлардың тозу дәрежесі, білім алушылар контингенті, білікті персоналдың саны, көрсетілген қызметтердің көлемі және т.б.) талап етіледі. Тиісінше, осы зерттеудің нәтижелері Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық даму ерекшеліктерін толық ашуға және елдің әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйесіндегі Батыс Қазақстан облысының рөлін анықтауға толық ашпайды. Жұмыста жалпы қолжетімді статистикалық ақпаратты пайдалану және талдау негізінде Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымын аумақтық дамытуда Батыс Қазақстан облысының орнын анықтауға әрекет жасалды. Қазақстанда 2008-2018 жылдары жұмыс істейтін әлеуметтік нысандар саны 20,4% өсті. Өсу білім беру нысандар санының өсуімен байланысты. Денсаулық сақтау және мәдениет саласында нысандар санының қысқару тенденциясы байқалады. Қарастырылып отырған кезеңде әлеуметтік нысандардың құрылымында білім беру саласының үлес салмағы айтарлықтай ұлғайып, мәдениет пен денсаулық сақтау үлесі қысқаруда (кесте 1). Кесте 1 – 2008-2018 жж. Қазақстанда жұмыс істейтін әлеуметтік нысандар санының өзгеруі
[12, 144-145, 151-152, 160, 162, 167, 171-173 б.; 13, 139-140, 144, 127-129, 134-135, 165, 167-168, 170-173 б; 14] бойынша авторлармен есептелген және жасалған. 2018 жылы Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымының теңгерімдік құны 3 189,3 млрд. теңгені құрады [15, 20 б.]. 2018 жылғы жағдай бойынша Қазақстан аумағында 10,3 мың мектепке дейінгі ұйымдар, 7,4 мың жалпы білім беретін мектептер (күндізгі және кешкі), 0,8 мың техникалық және кәсіптік білім беру мекемелері (колледждерді қоса алғанда), 0,1 мың жоғары оқу орындары, 0,8 мың аурухана, 3,2 мың амбулаториялық-емханалық көмек көрсететін дәрігерлік ұйымдар, 0,01 мың дербес стоматологиялық емханалар, 0,07 мың театр, 0,2 мың мұражай, 4,0 мың кітапхана, 3,1 мың мәдени-тынығу ұйымдары, 0,4 мың кинотеатрлар, 0,03 концерттік ұйымдар жұмыс істейді және өз қызметтерін жүзеге асырады [13, 139-140, 144, 127-129, 134-135, 165, 167-168, 170-173 б.; 14]. Қазақстанның әлеуметтік нысандардың облыстар бөлінісінде аумақтық орналасуын қарастырайық және Батыс Қазақстан облысын елдің әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйесінде орының анықтайық. 2008-2018 жылдары Қазақстанның әлеуметтік нысандарын орналастырудың аумақтық құрылымының өзгеруі байқалады. 2008 жылы жұмыс істейтін әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының саны бойынша Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстары көш бастады, онда еліміздің әлеуметтік нысандарының 29,3% оқшауланды. Әлеуметтік нысандардың ең аз саны Астана қалалық әкімшілігінің, Маңғыстау және Атырау облыстарының аумағында орналасқан. Әлеуметтік мақсаттағы нысандар саны бойынша Батыс Қазақстан облысы 8 орында болды, онда Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымының 6,9% орналастырылған. Осы көрсеткіш бойынша Батыс Қазақстан облысы, жоғарыда аталған өңір-литерлерден басқа Ақмола, Қостанай, Алматы және Солтүстік Қазақстан облыстарына жол берді (кесте 2). Кесте 2 – 2008-2018 жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік нысандарын орналастырудың аумақтық құрылымының өзгеруі
[12, 144-145, 151-152, 160, 162, 167, 171-173 б.; 13, 139-140, 144, 127-129, 134-135, 165, 167-168, 170-173 б.; 14] бойынша авторлармен есептелген және жасалған. 2018 жылы әлеуметтік нысандар саны бойынша басшылар үштігіне Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарын ығыстырған Алматы облысы кірді. Көшбасшылықты Түркістан (Оңтүстік Қазақстан) облысы сақтап қалды. Түркістан, Алматы және Шығыс Қазақстан облысында елдің әлеуметтік инфрақұрылымының 29,1% оқшауланды. Маңғыстау облысының, Нұр-Сұлтан және Шымкент қалаларының әкімшілік аумағында Қазақстан өңірлері арасындағы әлеуметтік нысандардың ең аз саны мен үлес салмағы байқалады. 2018 жылмен салыстырғанда Батыс Қазақстан облысында әлеуметтік нысандар саны 8,7% артты. Алайда, Қазақстанның әлеуметтік нысандарын орналастырудың аумақтық құрылымындағы Батыс Қазақстан облысы аумағының үлес салмағы 6,9%-дан 6,1%-ға дейін қысқарды. Бұл ретте еліміздің өңірлерінің арасында Батыс Қазақстан облысы Түркістан, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Жамбыл облыстарына және Алматы қалалық әкімшілігінің аумақтарына жол беріп, 8 орынды сақтап қалды (кесте 2). Қазақстан өңірлерінің тұрғындарын әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз ету индексін бағалау үшін Н.М. Логачеваның әзірлеген және ұсынған әдістемесі қолданылды [16]. Халықтың саны, білім беру, денсаулық сақтау және мәдениет нысандарының саны туралы қолжетімді статистикалық ақпаратты ескере отырып, 2008 және 2018 жылдары елдің әрбір өңірі үшін халықтың білім беру, денсаулық сақтау және мәдениет нысандарымен қамтамасыз етілу индекстері келесі формуланы пайдалану негізінде есептелген: (1) мұндағы – 1000 тұрғынға шаққанда халықты әлеуметтік нысандармен қамтамасыз ету индексі, – халық саны (адам), – әлеуметтік нысандар саны (бірлік) [16; 11]. Индекс жоғары болған сайын, халықты әлеуметтік инфрақұрылым нысандарымен қамтамасыз ету көрсеткіші жоғары. 2008-2018 жылдары Қазақстанның барлық өңірлерінде халықты білім беру нысандарымен қамтамасыз ету индексінің (Иоо) өсуі байқалады. Халықтың денсаулық сақтау нысандарымен қамтамасыз етілу индексінің (Иоз) жақсаруы елдің тек 3 өңірінде ғана байқалады, ал көптеген өңірлерде бұл көрсеткіш теріс тенденцияға ие. 2008 жылы Қазақстанның 6 өңірінде халықтың мәдениет нысандарымен қамтамасыз етілу индексі (Иок) 2018 жылмен салыстырғанда өсті, ал 11 облыста бұл көрсеткіш теріс трендтермен сипатталды. Батыс Қазақстан облысында қаралып отырған кезеңде халықтың денсаулық сақтау және мәдениет нысандарымен қамтамасыз етілу индексі бойынша теріс үрдіс байқалады, бұл Қазақстанның бүкіл аумағына тән (кесте 3). Кесте 3 – 2008-2018 жылдарда Қазақстандағы 1000 тұрғынға шаққанда халықты әлеуметтік нысандарымен қамтамасыз ету индексінің аумақтық құрылымының өзгеруі
[12, с. 144-145, 151-152, 160, 162, 167, 171-173; 13, с. 139-140, 144, 127-129, 134-135, 165, 167-168, 170-173; 14; 16] бойынша авторлармен есептелген және жасалған. 3 кестеде көрсетілгендей 2018 жылғы жағдай бойынша халықты білім беру мекемелерімен қамтамасыз ету индексінің есептеу көрсеткіші Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Батыс Қазақстан облыстарының тұрғындары елдің басқа өңірлерімен салыстырғанда білім беру нысандарымен жақсы қамтамасыз етілгендігін көрсетті. Ең аз білім беру нысандарымен Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалалық әкімшілігі аумағының тұрғындары қамтамасыз етілген. Халықтың денсаулық сақтау нысандарымен қамтамасыз етілу индексі ең жоғары көрсеткіш Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе облыстарының және Алматы қаласының әкімшілігінің аумағында байқалады, ал Шымкент қалалық әкімшілігінің, Маңғыстау және Түркістан облыстарының аумағы ең төменгі көрсеткішке ие. Халықты мәдениет нысандарымен қамтамасыз ету индексі бойынша көшбасшылардың үштігіне Батыс Қазақстан, Қостанай және Павлодар облыстары кіреді. Нұр-Сұлтан, Шымкент және Алматы қалалық әкімшілігі аумағының халқы ең аз дәрежеде мәдениет объектілерімен қамтамасыз етілген. 3 кестедегі деректер Батыс Қазақстан облысы халықты мәдениет және білім беру нысандарымен қамтамасыз ету индексі бойынша бірінші және үшінші орындарды алатынын көрсетеді. Халықты денсаулық сақтау нысандарымен қамтамасыз ету индексі бойынша Батыс Қазақстан облысы Жамбыл және Қостанай облыстарымен бірге 9 орынды алады. Осы индекс бойынша орыналастыру Батыс Қазақстан облысы Солтүстік Қазақстан облысынан, Алматы қалалық әкімшілігінің аумағынан, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Атырау және Қызылорда облыстарынан артта қалып отыр. 2008 жылдан бастап 2018 жылға дейін халықты әлеуметтік нысандармен қамтамасыз етудің интегралдық индексі (ИОНСО), ол жоғарыда қарастырылған 3 индексті біріктіреді, Қазақстанның 12 өңірінде өсті. Ақмола, Ақтөбе, Қарағанды және Маңғыстау облыстарына теріс тенденция тән. 2018 жылы халықты әлеуметтік нысандарымен қамтамасыз етудің интегралдық индексі Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарының тұрғындары Қазақстанның басқа өңірлерінен жақсы әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілгендігін көрсетті. Осы көрсеткіш бойынша Батыс Қазақстан облысы халықты әлеуметтік нысандарымен қамтамасыз етудің жеке индекстерінің жоғары және орташа көрсеткіштері есебінен ел өңірлерінің арасында бірінші орынға ие. Нұр-Сұлтан, Шымкент қалаларының әкімшілігі аумағының және Маңғыстау облысының халқы 1000 тұрғынға шаққанда әлеуметтік инфрақұрылым нысандарымен қамтамасыз етудің ең төмен дәрежесімен сипатталады (кесте 3). Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуын бағалау Н.М. Логачева ұсынған әдістемені пайдалана отырып жүргізілді. Бағалау жоғарыда қаралған білім беру, денсаулық сақтау және мәдениет нысандарымен халықты қамтамасыз етудің жеке индекстерін, сондай-ақ интегралдық индексті пайдалану негізінде жүзеге асырылады. Халықты әлеуметтік нысандарымен қамтамасыз ету индекстерін салыстырмалы түрге келтіру үшін база ретінде тұтастай ел бойынша тиісті деректер пайдаланылады және келесі формула бойынша есептеледі: (2) мұндағы – көрсеткіш индексі, – ел өңірінің көрсеткіші, – жалпы ел бойынша көрсеткіш (орташа көрсеткіш). Индекстің ең үлкен көрсеткіші бар аумақ әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының дамуының салыстырмалы жоғары көрсеткішімен сипатталады [16; 11]. Жоғарыда келтірілген бағалау әдістемесі бойынша есептеулер 2008 жылы Қазақстандағы әлеуметтік инфрақұрылымның ең жоғары даму деңгейі Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарының аумақтарында байқалғанын көрсетті. Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытудың жоғары көрсеткіші Ақтөбе, Павлодар, Қостанай, Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Атырау облыстарына тән болды. Жамбыл, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту деңгейінің орташа көрсеткіші бар топқа жатқызылды. Әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейінің ең төменгі көрсеткіштері Алматы және Астана қалалық әкімшілігінің аумағында байқалды (сурет 1). Сурет 1 – 2008 ж. және 2018 ж. Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымының даму деңгейі бойынша аумақтық дифференциациясы ([12, 144-145, 151-152, 160, 162, 167, 171-173 б.; 13, 139-140, 144, 127-129, 134-135, 165, 167-168, 170-173 б.; 14; 16] бойынша авторлармен есептелген және жасалған) 2008 жылмен салыстырғанда 2018 жылы Қазақстанның әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуында өзгерістер байқалады. Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстары әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейі индексінің ең жоғарғы көрсеткішін сақтап қалды. Әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту деңгейі жоғары топқа еліміздің 7 өңірі кірді: Ақмола, Қостанай, Павлодар, Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе және Түркістан облыстары. Әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейі индексінің орташа көрсеткішімен Жамбыл, Атырау, Қарағанды, Алматы, Маңғыстау облыстарының, Алматы және Шымкент қалаларының әкімшілік аумақтары сипатталады. Әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейі индексінің ең төменгі көрсеткіші Нұр-Сұлтан қалалық әкімшілігінің аумағында сақталды (сурет 1). 11 жыл ішінде әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейі индексінің өзгеруін талдау оң тенденция Түркістан облысы мен Алматы қаласының әкімшілік аумағында байқалады. Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Қызылорда, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Маңғыстау облыстары және Нұр-Сұлтан қалалық әкімшілігінің аумағы әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейі бойынша өз орындарын сақтап қалды. Теріс тенденция Ақмола, Атырау, Қарағанды облыстарының аумақтарына тән (сурет 1). Осылайша, қарастырылған кезеңде Қазақстанда әлеуметтік инфрақұрылымның аумақтық дамуында өзгерістер байқалуда. Ел өңірлерінде әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйені дамытудағы оң да, теріс те тенденциялар байқалады. Бұл әлеуметтік-экономикалық даму факторларымен байланысты. Батыс Қазақстан облысының Қазақстанның аумақтық дамуында орналасуы өңір әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйені дамытудың жоғары көрсеткіштерімен бөлінетінін көрсетті. Әлеуметтік нысандарының саны мен жалпы санындағы үлес салмағы бойынша облыс ел өңірлерінің арасында 8 орынын иеленгеніне қарамастан, 1000 тұрғынға шаққандағы халықты қамтамасыз етудің интегралдық көрсеткіштерін және әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейін салыстыру Батыс Қазақстан облысы аумағының әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйені дамытудың ең жақсы көрсеткіштерінің бар екендігін куәландырады. Әлеуметтік инфрақұрылымның даму деңгейінің осы салыстырмалы көрсеткіштері өңірлік аумақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің және қоғамның аумақтық ұйымының жұмыс істеу жағдайлары мен басқа да факторлармен үйлесімде Батыс Қазақстан облысының халықтың өмір сүру сапасын арттырудағы келешектегі артықшылықтары бар екендігін айтуға мүмкіндік береді. жүктеу 2,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау