Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі

жүктеу 2,02 Mb.

бет	2/5
Дата	12.04.2023
өлшемі	2,02 Mb.
	#42121

1 2 3 4 5

23.06.20 Кунтуганова А. диссертация

Зерттеу мақсаты: Негізгі факторлар мен жағдайлардың әсерін зерттеу негізінде Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуының ерекшеліктері мен тенденцияларын және халықты әлеуметтік нысандармен қамтамасыз ету дәрежесін, сонымен қатар аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын ескере отырып, аумақтың әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйесін құрудың басым бағыттарын анықтау.

Міндеттері:
1. Аймақтардың әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуын бағалаудың теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелеу және жинақтау және зерттеу әдістерінің ең тиімді жүйесін таңдау;
2. Әкімшілік аймақтар тұрғысынан Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуына негізгі факторлар мен жағдайлардың әсерін зерттеу;
3. Әкімшілік аймақтар тұрғысынан Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік инфрақұрылымының ерекшеліктері мен даму тенденцияларын анықтау;
4. Әкімшілік аймақтар тұрғысынан Батыс Қазақстан облысының тұрғындарын әлеуметтік нысандармен қамтамасыз ету деңгейін бағалау;
5. Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын ескере отырып, ұсыныстар жүйесін әзірлеңіз және әлеуметтік инфрақұрылымды аумақтық дамыту мен аумақтың әлеуметтік-инфрақұрылымдық жүйесін құрудың басым бағыттарын анықтаңыз.
Зерттеу нысаны: Батыс Қазақстан облысы әлеуметтік инфрақұрылым жүйесі.
Зерттеу пәні: Батыс Қазақстан облысы әлеуметтік инфрақұрылымының территориялық дамуы.
Күтілетін нәтижелер:
1. Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік инфрақұрылымын аумақтық саралау ерекшеліктерін анықтайтын негізгі факторлар мен жағдайлар зерттелетін болады;
2. Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуының ерекшеліктері мен тенденциялары және халықты әлеуметтік нысандармен қамтамасыз ету деңгейі айқындалады;
3. Ұсынымдар әзірленетін болады және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытудың басым бағыттары және Батыс Қазақстан облысының әлеуметтік- экономикалық даму перспективаларын ескере отырып, аумақтың әлеуметтік инфрақұрылымдық жүйесін құру;
4. Зерттеу нәтижелері ғылыми конференцияларда сынақтан өткізіліп, кем дегенде 3 ғылыми мақала жарияланады (оның ішінде 1 мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетімен ұсынылған, 1 мақала халықаралық журналдарда жарияланады) ғылыми конференция және республикалық ғылыми конференция материалдарындағы 1 мақала).
5. Алынған нәтижелер, атап айтқанда зерттеу материалдары (аналитикалық және статистикалық ақпарат, карталар, диаграммалар, кестелер және т.б.) Орал орта мектебінде «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы» (9-сынып) пәнін оқытуда қолданылады.
Диссертацияның құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақстан аймақтарының әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуының теориялық- әдістемелік негіздері
1.1. Аймақтардың әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық дамуының теориялық негіздері
Экономиканы әртараптандыру, оны шикізаттық емес секторға бағыттау инфрақұрылымның, оның ішінде әлеуметтік саланың сөзсіз дамуын білдіреді. Алайда ресурстар шектеулі болған жағдайда аймақтар бір жағынан экологиялық тәуекелдерді азайту кезінде экономиканың әртүрлі салаларын жақсартуға бағытталған тиімді қайта құрылымдауға мүмкіндік беретін даму бағытын анықтауы керек, екінші жағынан, тиісті салаларда адамның іс -әрекетін жақсарту арқылы халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты осы шарттарды жүзеге асыра алатын аумақтық дамудың басымдықтарын негіздеу тұжырымдамасын іздеу өзекті болып табылады. В.В. Печаткин ұсынған аймақтың бәсекелестік тұрақтылығы тұжырымдамасы сияқты.[8]. Зерттеудің мақсаты - аумақтың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету тұрғысынан әлеуметтік инфрақұрылымның мәнін ашу.
Аумақтың бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы оны екі аспектіде қарастырады: ағымдағы және стратегиялық. Қазіргі бәсекеге қабілеттілік қазіргі кездегі бәсекелік ұстанымдарды сақтай отырып, әртүрлі, оның ішінде әлеуметтік, ішкі жүйелердің тиімділігі мен тиімділігінің сапалық және сандық көрсеткіштерінің өсуін білдіреді. Стратегиялық бәсекеге қабілеттілік - болашақ ұрпақтардың даму әлеуетін сақтай отырып, «бар әлеуетті пайдалану тиімділігі мен тиімділігін арттыру арқылы» бәсекелестік ұстанымдарды сақтау. [8, с. 334]. Тұжырымдама аясында басқарушылық қызметтің тиімділігі халықтың өмір сүру сапасын сипаттайтын көрсеткіштердің артуымен анықталатындықтан, әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту аумақтың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің элементтерінің бірі ретінде қарастырылуы мүмкін: әлеуметтік инфрақұрылым халықтың қолайлы өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етуге, әртүрлі қызметтерге деген қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыруға арналған. Әлеуметтік инфрақұрылымның (ӘИ) мәнін ашуға арналған тәсілдерді зерттеу екі топты анықтауға және құрылымдық сипаттауға мүмкіндік берді: дәстүрлі және соңғы (кесте 1).

Кесте 1. - Әлеуметтік инфрақұрылымның мәнін ашуға арналған тәсілдер

Дәстүрлі

Өнеркәсіп

Қалыпты өмір сүруді қамтамасыз ететін салалар мен кәсіпорындардың нақты техникалық және технологиялық, экономикалық сипаттамалары
(Абалкин Л.И., Сахновский Л.М., Иванова С.В., Далисова Н.А. және т.б.)

1 – кестенің жалғасы

	Аумақтық	ТӘЭҚ деңгейіне сәйкес әлеуметтік сала объектілеріне жататындық сипаттамасы (Тощенко Ж.Т., Коган Л.Н., Каллагов М.В., И.С. Лисин, Федулов С.П., Семенушкин М.И. және т.б.)
	Көбею	Әлеуметтік инфрақұрылым адамның көбеюінің, оның тиісті өмір сүру жағдайындағы қажеттіліктерін қанағаттандырудың шарты ретінде (Е.Е. Кабанова, М.Ф. Куджаева, Илюхин С.В., Н.М. Логачева, Аксенова Е.С., Кондратов В.П. және т.б.)
Жаңа	Гендерлік	Әлеуметтік инфрақұрылым негізінен тиісті объектілерге қол жетімділіктегі гендерлік теңсіздікті жеңуге бағытталған (Елоев М.Я., Велибекова Д.М. және т.б.)
	Геронтологиялық	Әлеуметтік инфрақұрылымның жұмыс істеуі қарттардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған (Малыхина И.Н. және т.б.)
	Геронтологиялық	Мүмкіндігі шектеулі адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған (Клюева И.В., Балышева Т.А. және т.б.)
	Қоршаған орта	Әлеуметтік инфрақұрылым қоршаған ортаға зиянды әсерді мейлінше азайтуды ескере отырып, халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған (Харюшин В.В., Никишина О.А. және т.б.)
	Кәсіпкерлікке бағытталған	Әлеуметтік инфрақұрылым кәсіпкерлік табыс алу тәсілі ретінде, инвестициялау объектісі ретінде (Пациорковский В.В., Семенов В.М., Муллаярова Г.А. және т.б.)
	Инновациялық	Әлеуметтік инфрақұрылым заманауи инновациялық әлеуметтік-бағытталған идеялардың, жобалардың, шешімдердің объектісі болып табылады (Алексеев А.В., Теребова С.В., Агаметова О.Н., Клочко Е.Н. және т.б.)

Ақпарат көзі [1,2,3,4,5,6,7,8,9]

Дәстүрлі тәсілге салалық, аумақтық, репродуктивті үрдістер жатады. Дәстүрлі салалық көзқарас аясында әлеуметтік инфрақұрылымның нақты объектілерін олардың қызмет ету ерекшеліктері мен жүзеге асырылатын функцияларын көрсете отырып зерттеуді көздейді. Территориялық тәсіл әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің олардың федералды, аймақтық немесе жергілікті деңгейге тәуелділігіне байланысты экономикалық және құқықтық мәртебесін зерттеуден тұрады.

Әлеуметтік инфрақұрылымға арналған алғашқы жұмыстардың бірі Ж.T. Тошченко «Әлеуметтік инфрақұрылым: мәні мен даму жолдары». Автор әлеуметтік инфрақұрылымды белгілі бір аумақта адамдардың өмірін ұтымды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін жалпы, арнайы және нақты жағдайлардың жиынтығы ретінде ұсынады [1]. Ж.Т. Тошченко, әлеуметтік инфрақұрылымның негізі өмірдің тиісті салаларында адам қызметінің жағдайларын қамтамасыз ететін материалдық және материалдық элементтер болып табылады. Әлеуметтік сала объектілері көрсететін қызметтердің аумақтық тиістілігін И.С. Лисин, әлеуметтік инфрақұрылым осы мағынада белгілі бір аймақтық құбылыс ретінде әрекет ететіндігін айтады [5].
Репродуктивті тәсіл дегеніміз - адамның өмір сүру жағдайында оның қажеттіліктерін қанағаттандыратын, адамның көбеюінің шарты ретінде әлеуметтік инфрақұрылымды зерттеу. Әлеуметтік инфрақұрылымның функциялары қоғамның экономикалық және әлеуметтік даму мақсаттарымен тығыз байланысты, олардың ішіндегі ең маңыздылары:
1) халықтың денсаулығын сақтау және жақсарту;
2) тұрғындардың оңтайлы тұрғын үй және тұрмыстық жағдайларын қамтамасыз ету;
3) еңбек ресурстарын тиімді пайдалану;
4) халықтың бос уақытын ұтымды пайдалану [9].
Репродуктивті тәсіл аумақтың бәсекеге қабілеттілігі тұжырымдамасы шеңберіндегі әлеуметтік инфрақұрылымның мәнін зерттеу кезінде негізгі тәсіл ретінде қабылданады: адами капиталды молайту денсаулық, білім, мәдениет, ғылым және басқа салаларда әлеуметтік қызметтерді жүзеге асыру арқылы адамның әлеуметтік және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру процесінде жүзеге асырылады. Әлеуметтік инфрақұрылым адам капиталын қалыптастырудың негізі болып табылады, және адам капиталын инвестициялау тек қаржы ресурстарын салу тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге адами капиталды дамытатын белгілі бір процестердің нәтижесінде (денсаулық сақтау, білім беру, біліктілікті арттыру және басқа да заттардың қорлары мен қабілеттерін жинақтау тұрғысынан қарастырылуы мүмкін. ) [4]. Осылайша, адами капиталды тиімді өндіруді негізінен әлеуметтік инфрақұрылым кәсіпорындары қамтамасыз етеді деп айта аламыз.
Репродуктивті тәсілдің дамуында, Н.М. Логачева, әлеуметтік инфрақұрылымды жіктеу қанағаттандырылған қажеттілік түріне сәйкес жүзеге асырылуы керек:
1) жеке тұлғаның (аймақтың адами ресурстарын) сақтау және дамыту қажеттіліктерін қамтамасыз ететін инфрақұрылым - денсаулық сақтау, дене шынықтыру және спорт, мектепке дейінгі және мектептен тыс білім беру, сондай-ақ білім беру;
2) тіршілік ету ортасын (үй шаруашылығы) ұйымдастырудың инфрақұрылымы - тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, бөлшек сауда, тұрмыстық қызмет көрсету және тамақтану;
3) байланыс қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін инфрақұрылым ақпараттық коммуникациялар, байланыс, жолаушылар көлігі болып табылады [6].
Осы жіктеуді қолдай отырып, әлеуметтік саясатты қаржыландыру әлі де қалдық негізде жүзеге асырылады, әлеуметтік мәселелерді шешудің табысы мен әлеуметтік инфрақұрылымның дамуы нақты қажеттіліктерге емес, экономикалық өсуге байланысты болады. Сонымен қатар, әр түрлі аумақтық дамытушылық бағдарламаларды дайындау кезінде әлеуметтік дамудың міндеттері мемлекет пен әлеуметтік орта мен инфрақұрылымның елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері туралы нақты түсініксіз қойылады.
Аумақтың бәсекеге қабілеттілігі тұжырымдамасы аясында қазіргі заманғы өмірдің ең жоғары сапасын сақтай отырып және болашақ ұрпақтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қауіп-қатерлерді барынша азайта отырып, аумақтың экономикасының тұрақты бәсекеге қабілеттілік деңгейін қамтамасыз ету қабілеттілігі туралы ережеге негізделген, репродуктивті көзқарас шеңберіндегі әлеуметтік инфрақұрылым осы жағдайларды жүзеге асырудың негізгі құралына айналады.
Қазіргі жағдайда әлеуметтік инфрақұрылым «жаппай» емес, нүктелік (мекен-жай) сипатқа ие болады, осыған байланысты оның мәнін ашудың бірнеше жаңа тәсілдері анықталды, олардың тобы «соңғы» деп аталады: гендерлік, геронтологиялық, экологиялық кәсіпкерлікке бағытталған, инновациялық.
Гендерлік және геронтологиялық тәсілдер репродуктивті тәсілдің мәнін ерлер мен әйелдерге, халықтың жекелеген санаттарына (атап айтқанда, қарттарға) әлеуметтік қызмет көрсету тұрғысынан түсіндіреді. Бұл топтың таңдалуы біздің елімізде қарттарға арналған инфрақұрылымның нашар дамығандығына байланысты, ал әлемде ол барған сайын танымал және белсенді дамып келеді.
Осы тәсілдерді әзірлеуде Р.Р. Галлямов экономикалық қызметтің жекелеген салаларында жұмыспен қамтудың гендерлік сипаттамаларын, әлеуметтік инфрақұрылымға қол жетімділікті ашады [3].
Әлемдік тәжірибеде гендерлік және геронтологиялық тәсілдер қарқынды дамып келе жатқанын атап өткен жөн. Мысалы, 2010 жылы Дүниежүзілік банк әлеуметтік инфрақұрылым объектілеріне қол жетімділікте гендерлік теңдікті қамтамасыз ету тәсілдерін әзірледі және жетілдіруді жалғастыруда [10].
Экологиялық көзқарас негізінен қоршаған ортаға зиянды әсерді мейлінше азайтуды ескере отырып, халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін жүзеге асыруға бағытталған әлеуметтік саланың секторларын бөліп көрсетуден тұрады.
Кәсіпкерлікке бағдарланған әдіс әлеуметтік инфрақұрылымның мәнін кәсіпкерлік кірісті алу объектісі, инвестициялау объектісі ретінде ашуға мүмкіндік береді. Бұл пайдалы экономикалық нәтиже бере алатын әлеуметтік инфрақұрылымның ерекшеліктерін ашады.
Инновациялық тәсіл заманауи инновациялық әлеуметтік-бағытталған идеяларды, жобаларды, шешімдерді жинақтау объектісі ретінде әлеуметтік инфрақұрылымның мәнін зерттеуді көздейді. Мұндағы ең бастысы - әлеуметтік инновацияны дамыту, енгізу және тарату. Инновациялық әдіске Интернет арқылы көрсетілетін әлеуметтік қызметтердің мәнін (мысалы, қашықтықтан медициналық консультация беру) көрсететін тәсіл (шартты түрде «виртуалды») кіруі керек.
Аймақтық деңгейде әлеуметтік инфрақұрылымның ерекшеліктерін зерттей отырып, С.Н. Орлов, Н.М. Логачева, авторлар әлеуметтік-экономикалық даму процесінде халықтың қажеттіліктеріне, аймақтағы қалыптасқан жағдайларға эволюциялық өзгеріс бар, сондықтан институционалды орта өзгеріп, осы процестерге назар аударып, субъектілердің әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту бағыттары мен мүмкіндіктерін таңдауға оң әсер етуі керек [7]. Сонымен қатар, Б.И. Бояринцева, И.И. Бикмұхаметова, бүгінгі таңда әлеуметтік сала құрылымын модернизациялаудың келесі бағыттары байқалады:
1) жеке меншік құқығын шаруашылық жүргізуші субъектілердің көпшілігіне беруден тұратын әлеуметтік нысандардың меншік құрылымындағы елеулі өзгерістер;
2) кәсіпкерліктің инфрақұрылымына инвестицияларды ұлғайту және жан-жақты тарту әрекеттері;
3) серіктестік қағидаттары бойынша инфрақұрылымды дамыту процесіне қатысушылардың өзара іс-қимылының тетіктерін қалыптастыру [2].
Әлеуметтік инфрақұрылымның ғылыми категория ретіндегі мәнін зерделеу нәтижесінде қажетті тұжырымдаманың қазіргі анықтамалары бұл халықтың белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын материалдық нысандағы объектілердің белгілі бір жиынтығы болып табылады деген қорытындыға келді. Айырмашылықтар, ерекшеліктер федералды (аймақтық, жергілікті) деңгейдегі әлеуметтік инфрақұрылымды зерттеуде көрінеді; әлеуметтік-экономикалық өмірдің бағыттары мен салалары, сонымен қатар зерттеу мәселелері. Алайда, соңғы, заманауи тәсілдердің мәні әлеуметтік инфрақұрылымды жекелендіруге байланысты.

жүктеу 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5