Кәсіпорынның жылдық жиынтық табысының салық салуды есепке алу және талдау Кіріспе Зерттеу тақырыбының өзектілігі

жүктеу 0,62 Mb.

бет	8/15
Дата	08.07.2020
өлшемі	0,62 Mb.
	#31134

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 15

1жылдык жиынтык табыстын есеби

3.Ұйымдастыру:

3.1 Салық жүйесінің біртұтастығы

3.2 Салықтық орталықтандыру

3.3 Салықтардың көптілігі

3.4 Салықтардың толық тізімдемесі

3.5 Салықтардың икемділігі

3.6 Салықтарды өндіріп алудың ыңғайылығы

Салық салудың қағидалары туралы авторлардың пікіріне талдау жүргізе отырып, Б.Б.Сұлтанова ҚР СК-де көрсетілген салық салу қағидаларын қабылдайды [7, 6 б]. Экономика ғылымының классигі А.Смит біртұтастық, әділдік, тиімділік қағидаларын бөліп қарастырады. Ыңғайылық қағидасы негізіне ол салық төлеушінің салық және алымдарды төлеудің ыңғайылығын, ал тиімділік қағидасы ол салық негізінде салық түсімдері салықты және алымдарды жинауға кеткен барлық шығындарды жабу қажеттілігін түсінеді. А.И.Худяков қағидаларды экономикалық, құқықтық, ұйымдастыру критерийлері бойынша мойындайды. Салық жүйесі негізделген қағидалар мөлшерінің қатаң шектері жоқ және олар 5 немесе одан да көп 500-дей болуы мүмкін. Ең бастысы олар көпшілік пен қабылдануы қажет. Сондай-ақ олар жедел, салық жүйесіне тән басқа да ғылымдардың базалық жағдайының негізінде тәуелді болмауы қажет [10, 76 б].

Біздің ойымызша, салық жүйесінің құрылуының қайнар көзі болатын салық салудың негізгі қағидаларына мыналарды жатқызуға болады:

Салық салудың әділдік қағидасы.
Салық салудың айқындылық қағидасы.
Салық жүйесінің біртұтастық қағидасы.

Салық салудың әділдік қағидасының мәні, салықтардың жалпыға бірдейлігі мен салық мөлшерлемесына негізделеді. Бұл салық жүйесінде барлық салық төлеушілерді (мемлекетпен тағайындалған салық жеңілдіктерін немесе арнайы салық режимін қолданатын белгілі бір топтарды қоспағанда) мемлекет, салық органдары мен қоғам алдында теңқұқықтығын айқындайды. Салық салудың айқындылық қағидасы салық жүйесінің сенімділігіне, салық салудың айқындылығына, салықты есептеудің дәлдігіне, оның орындылығына, түсініктілігіне, салық төлемдерінің толықтылығына негіделеді. Салықтардың айқындылығы мен оларды өндіріп алу тәртібісалық төлеушіге салықтық есеп беруді дұрыс құруға мүмкіндік береді. Салық жүйесінің біртұтастық қағидасының мәнін ашқанда біз, салық салу және салықтардың ұқсастығы, мемлекеттің барлық салық жүйесінің оптималдылығын , сонымен қатар салықтық есеп беруді тапсырудың қатал уақыт тәртібінде негізделуі мен салықтық есеп берудіің барлығына бірдей формада бекітілуін анықтаймыз. Салық жүйесі ҚР-ң аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

Сонымен жалпы есеп беруке қойылатын негізгі талаптарды зерттей отырып салық есептілігіне қойылатын талаптарды білуіміз абзал. «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңның негізгі талаптарының бірі болып, ұйым және кәсіпорынның «салықтық есеп берудіің міндеттілігі» болып табылатындығын айта кеткен жөн. Салықтық есеп берудіе қойылатын негізгі талаптарының бірі ретінде оны жалпылық және теңдік толықтырып отыратын міндеттілікті айтсақ болады. Салықтық есеп беруді толықтыратын талаптардың сапалық сипаттамаларын анықтаған кезде, біз оларды әр қайсысын сәйкесінше толықтырып отыратын 3 негізгі талаптарды айтуымызға болады. Салық есептілігі есеп берудің басқа кезеңдермен салыстырмалы түлде болуы тиіс, яғни мемлекеттің салық органдары мен ұйымның басқарушылық персоналдары акционерлік қоғамның құрылтайшыларының кеңесімен) ұсынылған келесі талдау жүргізу барысында, салық есептілігі біріңғай нысанда берілуі тиіс. Салықтық есеп берудіің ең маңызды сипаттамаларының бірі «уақыттылық» болып табылады, ол салықтық есеп берудіің кезеңділігіне сүйене отырып, ҚР-ң салық заңнамаларына сәйкес белгіленген мерзімде тапсырылуы қажет. Мұндай қажеттілік белгілі бір салық кезеңінде толық ақпарат алу үшін туындайды. Салықтық есеп берудіің оптималдылығы белгілі бір қызмет түрінің міндетті түрде жүзеге асыру барсында салықтық есеп берудіің белгілі бір формасын қолдану жолымен жеткізіледі. Олар: «салықтық есеп берудіің міндеттілігі», «салықтық есеп берудіің дұрыстығы» және «салық есептілігі нысандардың біртұтастығы, оларды құрастыру әдістері мен ұсыну» (2-кесте).

2-кесте. Талаптардың мәнін анықтайтын салықтық есеп берудіе қойылатын талаптар мен сапалы сипаттамалары

Талаптар	Сапалы сипаттамалары	Ескерту
1	2	3
Салықтық есеп берудіің міндеттілігі	Салық жүйесінің жалпылылығы	Салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында әрекет етеді.
Салықтық есеп берудіің міндеттілігі	Салық салудың теңдігі	Салық салуға, салық заңнамаларында қарастырылған жағдайларды қоспағанда, белгілі бір салықтың салық төлеушілерімен мойындалған барлық объектілер мен тұлғалар жатады.
Салықтық есеп берудіің шынайылығы	Сенімділік	Салықтық есеп берудіде ұсынылатын ақпараттар шынайы болуы қажет
	Анықтық	Салық есептілігі дұрыс толтырылуы керек.
	Дәлдік	Салықтық есеп берудіде ұсынылған барлық сомалар арифметикалық тұрғыдан дәл есептелуі қажет.
	Орындылық	Заңда талап етілген қанша көрсеткіш болса, салықтық есеп берудіде сонша көрсеткіштер болуы тиіс.
	Түсініктілік	Салықтық есеп берулерде ұсынылған ақпараттар, қолданушылардың түсінуіне оңай болуы қажет. Ол үшін қолданушылар бухгалтерлік және салықтық есептің іскерлік және экономикалық сферасында жеткілікті білімі болуы қажет. Алайды белгілі бір қолданушылардың қиын ақпаратты түсінбегеніне бола, күрделі сұрақтары бар ақпаратты алып тастамау қажет
	Толықтылық	Салықтық есеп берудіде салықтық міндеттемелердің элементтерін қалыптастыратын, мойындалған кірістердің, шығындардың немесе басқа да көрсеткіштер туралы берілгендердің барлығының толық болуын түсіндіреді.

2-кестенің жалғасы

1	2	3
Салықтық есеп берудіің нысандарының біртұтастығы, оларды құрастыру әдістемері мен ұсынылуы	Салыстыру	Салықтық есеп берудің ақпараттары маңызды және пайдалы болуы үшін, ол белгілі есеп беру кезеңдерімен салыстырмалы түрде болуы қажет. Қолданушылар Салық Кодексі мен ұйымдардың салықтық есеп беруді дайындаудағы қолданылатын есеп саясатымен танысуы керек, сонымен қатар есеп беруде болған барлық өзгерулермен және осындай өзгертулердің қорытындысы туралы хабардар ету.
	Уақыттылық	Салықтық есеп беру кезеңіндегі салықтық есеп берудіде көрсетілген ақпараттар ҚР-ң заңнамаларында бекітілген мерзімде дайындап өткізуді болжамдайды. Басқа жағынан айтқында, уақыттылық талабы салық салу объектісінің пайда болуы туралы бекітілген мерзімдегі ақпараттардың көрініс табуын, яғни оның салықтық есеп беру кезеңіне дұрыс жатқызуын қарастырады.
	Үйлесімділік	Кәсіпорынның операциондық қызметінің ерекшелігіне байланысты, барлық салықтық есеп берудер жалпыбекітілген нормалардың ұсынуы мен толтыруына негізделуі қажет.
	Ұқсастыру	Салықтық есеп берудіде берілгендердің барлығы жалпы қорытындыланған және талданған болуы қажет.

1-кестеге оралып, салық салудың теңдігі мен салық жүйесі жалпылық негізі ретінде салықтық есеп берудің міндеті туралы ешбір автормен ескерілмегендігін айта өту қажет. Бұл талаптың мәні, салық төлеушілер үшін заңды болып табылады. Өйткені салықтық есеп беруді уақытылы тапсыру мен малықтарды толық көлемде төлеу, салық есебі заңының міндетті процесі болып табылады.

2-кестені талдай отырып, салықтық есеп берудіе қойылатын талаптарының мәнін өзіне тән сапалы сипаттамаларды зерттеу арқылы анықтауға болады. ҚР-ң аумағында салық төлеушілер белгілі бір қызмет түрімен айналысатын және жеңілдіктер қолданылатын арнайы экономикалық аймақты қоспағанда, территориялық ерекшелігі жоқ, салық салудың біріңғай жүйесі әрекет етеді. Басқа сөзбен айтқанда, арнайы салық режимін қолданатын арнайы экономикалық аймақтардың құрылуы, мемлекетке өндірістік циклдың нақты сферасының дамуына түзетулер енгізуге мүмкіндік береді. ҚР-ң территориясының біртұтастығын дәлелдей отырып, біз оның жалпыға ортақ және бөлінбейтіндігін анықтаймыз. Осы орайда мемлекеттің салық жүйесі өзінің барлық аумағында жалпыға ортаққа ие екені айқындалады.

Салық жүйесінің жалпылық философиялық мәнін дамыту үшін оны әрі қарай даму жағдайын анықтап алу қажет. Осылайша біз салық төлеушілермен мойындалған барлық объектілердің теңдігі туралы пікірге тоқтадық. Бұл жерде, салық жеңілдіктері бар немесе салық төлемдерімен толық босатылған объектілер мен тұлғалардың категориясы салық заңнамаларымен қарастырылатындығын атап өткен жөн. Мемлекеттің әлеуметтік функциясын қамтамасыз ету үшін салықтық қатынастарға ерекше мұқтаж болған тұлғалар мемлекет тарапынан қолдау жасалатындығымен түсіндіріледі. Нәтижесінде салық жүйесінің жалпылылығы мен малық салудың теңдігі салық төлемдері мен салықтық есеп беруді ұсынудың міндеттілігін бекітеді.

Салықтық есеп берудіің «шынайылық» талабының мәнін түсіну үшін, оны оңай әрі жеңіл түсіндіру қажет. Салықтық есеп берудіің философиялық мәнін тереңдету барысында, «Шынайылық - бұл дәлдік», «Шынайылық - бұл анықтық», «Шынайылық - бұл түсініктілік», «Шынайылық - бұл толықтылық», «Шынайылық - бұл орындылық», «Шынайылық - бұл сенімділік» деген сияқты сөз тіркестерімен еріксіз кездесесін. Біз кәсіпорынның салықтық есеп берудіде ұсынылатын сенімділік, анықтылық, дәлдік, орындылық,түсініктілік және толықтылық талаптарының барлық жақтарының қорытындысын «Шынайылық» талабына ауыстыруымызға болады. Біз салықтық есеп берудіе қойылатын талаптардың мәнін зерттей отырып, салықтық есеп беруді беретін негізгі ережелерін бір жерге топтайтын тағы бір талап қажет екенін ұйғарамыз. Салық есептілігі есеп берудің басқа кезеңдермен салыстырмалы түлде болуы тиіс, яғни мемлекеттің салық органдары мен ұйымның басқарушылық персоналдары акционерлік қоғамның құрылтайшыларының кеңесімен) ұсынылған келесі талдау жүргізу барысында, салық есептілігі біріңғай нысанда берілуі тиіс. Салықтық есеп берудіің ең маңызды сипаттамаларының бірі «уақыттылық» болып табылады, ол салықтық есеп берудіің кезеңділігіне сүйене отырып, ҚР-ң салық заңнамаларына сәйкес белгіленген мерзімде тапсырылуы қажет. Мұндай қажеттілік белгілі бір салық кезеңінде толық ақпарат алу үшін туындайды. Салықтық есеп берудіің оптималдылығы белгілі бір қызмет түрінің міндетті түрде жүзеге асыру барсында салықтық есеп берудіің белгілі бір формасын қолдану жолымен жеткізіледі. Есеп беру ақпараттарының ұқсастығына кәсіпорынның барлық салықтық есеп берудіе соңғы қорытында жасағанда қол жеткізуге болады. Біз, «Салыстыру», «Уақыттылық» , «Үйлесімділік» және «Ұқсастық» сияқты сапалық сипаттамаларды қарастыра отырып, «Салықтық есеп берудіің біріңғай формалары және оларды құрастыру әдістері мен ұсыну» деп аталатын салықтық есеп берудіе қойылытын талапты анықтадық. Салық салу қағидалары мен салықтық есеп берудіе қойылытын талаптардың даму теориясының өзара байланысын қөру үшін 1-суретті қарайық [13, 63-65 б].

1-сурет. Салықтық есеп беруге қойылатын талаптар мен сапалы сипаттамалар қағидаларының байланысы

Біздің ойымызша, салық салудың негізгі қағидаларының ішінен бірінші кезекте салық салудың әділдік қағидасын жатқызуымызға болады. СК-де салық салу қағидаларының арасынан «әділдік» қағидасын бөліп көрсетеді. «Әділдік» қағидасы көбінесе салық салу қағидаларының арасында көрсетіледі. Мысалы. С.Т.Сейтбеков [4, 68 б], И.В.Кальницкая [14, 74 б] сияқты кейбір авторлар «әділдікті» салық салудың негізгі қағидасы мен базалық категориясы ретінде қарастырады. А.И.Худяков [12, 98 б] «әділдікті» салық салудың экономикалық қағидасына жатқызады. Алайда аталған қағиданың мазмұнын ашқанда әртүрлі авторлар әлтүрлі мағыналы пікірлер береді.

Осылайша, кейбір авторлар салық төлеушілердің барлығына бірдей салық ауыртпалығы тигендіктен, салық салудың әділдігі оның біркелкілігімен байланысты екенін жорамалдайды. Басқа авторлар оның сәйкестілігін мынада көреді: әрбір адам салықты өзінің қаржылық («салық») мүмкіндігіне байланысты төлейді. Үшіншілері «әділдікті» жеңіл орындалатын салу ретінде түсінеді. Салық - әрқашан ауыртпалық екенін түсінеді, бірақ ол тым артық болмауы қажет. Салық салу салыстырмалы түрде өтімді болуы қажет. Шын мәнісінде, салық салу кімді немесе нені аулу керектігі туралы пікірлерде бөлінеді. Салық Кодексі «әділдік» қағидасын екі құрамадан: жалпылық және салық салудың міндетін ашады [1, 1 п. 7 б].

Егер салық салудың міндеті ретінде, салықты төлеу немесе салықтық міндеттемені орындау міндетін түсінсек, онда салық салудың жалпылылығын «әділдік» қағидасымен байланыстыруға болады. Алайда салық салудың «әділдік» қағидасы салық салудың жалпылылығына әкелмейді. Осылайша, А.Вагнер салық салудың қағидаларын жіктей отырып, «әділдік» қағидасының орнына «салық салудың жалпылылығы» түсінігін қолданады. Мүмкін оларды дербес қағида ретінде бөлек қарастыру қажет шығар, яғни жалпылылық, салық салудың міндеттеме қағидалары Салық салудың жалпылылық түсінігі салықты бәрі түгел төлеу керектігін білдіреді. Салық Кодексі салық салудың жалпылылық идеясын ашып көрсетпейді, тек «жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін ұсынуға тыйым салуды» бекітеді [1, 2 п. 7 б]. Әрбір адамның заңмен бекітілген салықтары туралы ҚР-ң Конституциясының 35 – бабында салық салудың жалпылық идеясы нақты көрсетілген. Алайда берілген бап сол елдің азаматтарына ғана тиесілі. Әрине, барлық азаматтар мен заңды тұлғалар салықты төлеуге қатыспайтыны белгілі. Тұлғаларда салықты төлеу бойынша міндеттеме туу үшін, ең кемінде салық салу объектісі және салық төлеушінің статусы (мәртебесі) болуы қажет. Салық төлеушінің статусы сәйкесінше салық заңдарын қабылдау арқылы мемлекеттің өзімен анықталады. Әділдік қағидасы салық төлеуге барлығының қатыспау керектігін талап етеді.

СК-ң 5–бабында «міндеттілік» түсінігі қағида ретінде дербес ерекшеленгеннен кейін, «әділдіктің» мәнін ашуда «жалпылылық» түсінігін толықтыру ретінде қолдану орынсыз, сондықтан «әділдік» қағидасын «жалпылылық» қағидасына ауыстыру қажет. Басқаша айтқанда, «әділдік» және «біртұтастық» қағидалары бір – біріне орын басушы немесе біртұтастық қағидасын сапалық сипаттамаларға ауыстыруы мүмкін. Осылайша, салық салудың «әділдік» қағидасы оның функциясын айқындайтын сапалы түсінікті сипаттамаларымен анықталады. «Әділдік» қағидасының сапалы сипаттамалар қатарына «салық салудың теңдігін» жатқызуға болады. И.В.Кальницкая, Т.М.Коволева, В.М.Пушкарев, А.И.Худяковтың жұмыстарында бұл қағида салықтық істің ең негізгі қағидасы ретінде қарастырылады [14, 78 б; 15, 83б; 16, 73 б; 12, 110 б]. Сонымен қатар оны салық теңдігі, салықтың ауыртпалық теңдігі, бейтараптылық, әмбебаптылық, салықтың ауыртпалығын жүктеу теңдігі қағидаларымен атайды. Алайда біздің ойымызша, «әділдік» қағидасы сипаттама ретінде болғандықтан, «теңдік» дербес қағида ретінде бөлінуі негізсіз. ҚР – ң салық заңнамасы бұл қағиданы мойындамайды. Бұл жағдайда біздің ойымызша, салық салудың міндеттемесі мағыналы сипаттамаға ие болмайды. Салық салудың әлілдігі сапалық сипаттамалармен толықтырылған. Салық салудың жалпылығы мен теңдігі салық салудың толық негізін анықтайды. Өз кезегінде, «міндеттілік» түсінігі қағида ретінде қолданылмайды, себебі ол салық ауыртпалығын төлеудің міндеттілігін түсіндіреді. Басқаша айтқанда, салық салудың қағидасы емес, ол салықтық есеп берудіе қойылатын талап болып табылады. «Әділдік» қағидасының қорытынды кезеңі болып, «әділдік» қағидасының орындалуын қадағалайтын, міндеттілік ретіндегі салықтық есеп берудіе қойылатын талап болып табылады. Осылайша біз, «салық салудың жалпылығы мен теңдігінің» сапалы сипаттамалары арасындағы тікелей байланысты, сондай – ақ салықтық есеп берудіе қойылатын талап ретіндегі «міндеттілікті» анықтадық. Мемлекеттің біртұтас экономикалық кеңістігі ретінде кейбір авторлармен қарастырылғанын ерекше атап өтуге болады. Берілген қағида мына жағдайда шығады, яғни мемлекеттер бір - бірімен бөлектеніп өмір сүрмейді, олар экономикалық жағынан байланыста және бір – бірімен қарым – қатынаста болады. Нарықты экономика экономикалық кеңістіктің біртұтастылығын аумақтары арасында қаржы құралдарының еркін орын ауыстыруын талап етеді. Егер де салық жүйесі осы аталған нарық экономикасына сәйкес келмесе, онда ертелі – кеш салық салу жағдайына өзгерістер енгізу туралы сұрақ туындайды. Біртұтас салық жүйесін бекіту елдің біртұтас экономикалық кеңістігінің талаптарына, мемлекеттің салық жүйесіне сәйкес келуін көрсетеді. Қазақстан территориясының шекарасында тауарлардың еркін қозғалуына кедергі болатын салықтар жоқ. Салық жүйесінің біртұтастылығын анықтағанда осы қағида неде көрініс табатынын бекіту қажет. Оны «Уақыттылық», «Ұқсастық» «Оптималдылық» сияқты сапалы сипаттамалармен толықтыруға болады. Бұл сапалық сипаттамалар салық жүйесінің біртұтастылығының қалай көрініс табуын, сондай – ақ салықтық есеп берудіе қойылатын «Нысандардың біртұтастығы, оларды құрастыру әдістері мен ұсыну» талабын анықтауға мүмкіндік береді.

Салық салудың анықтамасының берілген қағидасын анықтау үшін ең алдымен «салықтың экономикалық негізі» түсінігін ашу қажет. Бұл «Салық салудың негізі» қағидасының мағынасын терең түсінуге көмектеседі. Қазақстан Республикасының Салық кодексінде бұл түсінік туралы көрсетілмеген. Бірақ, ол Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабыныың 2 тармақшасына сәйкес жанама мағынада түсіндіріледі, республика халқының қамы үшін экономикалық даму республика қызметінің негізгі қағидасы, сондай-ақ жекеменшікке кепілдік беретін Конституцияның 26-бабының 1 және 2 тармақшасы болып табылады. қандай да бір салық экономикалық дамуға белгілі бір деңгейде әсер ететіндіктен, сондай-ақ меншік иесінің меншігінен айырылу құқығын білдіретіндіктен, сол үшін де экономикалық негізделген салық түрлері пайдануы тиіс. «Салықтың экономикалық негізі және салық салудың экономикалық негізі» түсінігін (сәйкесінше қағидаларын) ажырата білу қажет. Салықтың экономикалық негізінің қолда бар болуын талап ету салық жүйесінің ұйымдық-техникалық қағидаларына, ал салық салудың экономикалық негізі экономикалық қағидасына жатады. «экономическая обоснованность налогообложения» түсінігін салық салуды құрастырудың болмайтындығын білдіреді. бұл экономика жағдайына кері әсерін тигізеді немесе оның дамуының тежегіш рөлін атқарады. Осылайша авторлар салықтың тиімділігін оның «өз шығынын өзі өтеуімен» түсіндіреді, яғни әрбір жеке салық бойынша жиналатын алымдар соммалары оны жинауға және қызмет көрсетуге кеткен шығындардан жоғары болуы керек. Берілген қағида көрсетілген түсінікте Адам Смиттің салықты шегеру барысында [17, 588 б], үнемділік қағидасын білдіреді, ал В.М.Пушкарев – салықты шегерудің максимальді қысқарту қағидасын түсіндіреді [16, 84 б].

«Салық экономикалық негізі» түсінігі салық салудың анықтылығы жайлы ойға алып келеді. Салықты экономикалық негіздей отырып, мемлекет салықтың элементтерін және соған сәйкес салық салуды іске асыру қағидасын анықтайды. Сонымен қатар салық салудың анықтылық қағидасын бөліп қарастыруға болады.берілген қағида келесі сапалық сипаттамаларға ие: анықтылық, туралық, орындылық, түсініктілік, сенімділік, толықытылық . Жоғарыда көрсетілген салық салудың анықтылық қағидасыынң сапалық сипаттамалары көптеген сапалық параметрлермен ұсынылып отыр. жоғарыда атап көрсетілген сипатамалардың есебімен берілген қағиданың орындалуы салықтық есеп берудіің «шынайылылық» талабына алып келеді. Басқаша айтқанда салықтық есеп берудіің шынайылылығы үшін біріншіден салықтың анықтылығы, екіншіден салықтың экономикалық негізделуінің түсініктілігі және анықтылығы, үшіншіден есептердің туралығы мен толықтылығы, төртіншіден берілген есептердің сенімділігі қажет, мұның барлығы салықтық есеп берудіе қойылатын «шынайылылық» талабында біріктірілген.

жүктеу 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 15