«АҚ ЖОЛ СЕРВИС ЦЕНТР» ЖШС ЖЫЛДЫҚ ЖИЫНТЫҚ ТАБЫСЫНЫҢ САЛЫҚ САЛУДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ

Компаниялардан алынатын табыс салығы - ежелгі және классикалық салық түрлерінің бірі. Ол ХIX және XX ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде негізгі таралымын алды.

Қазақстан Республикасында табыс салығы «Қазақ КСР азаматтарынан, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардан табыс салығы» туралы заңымен 1991 жылдың ақпан айынан бастап енгізілді. Заңды тұлғалар табыс салығын 1994 жылдан бастап 2001 жыл аралығында төледі. 2002 жылдан бастап табыс салығы корпоративтікк табыс салығы деп аталатын болды. ҚР-ң СК 19 бабында көрсетілгендей бұрынғы табыс салығына қарағанда корпоративтік табыс салығын шегеру және төлеу мерзімі басқаша, салық табысқа салынады, бірақ корпоративтік. Біздің көзқарасымыз бойынша жаңа енгізулерге анықтылық енгізу қажет, маңыздылығын анықтап, оны қолданудан кейін не өзгеретінін байқау қажет. Корпоративтік табыс салығы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің маңызды бабы болып табылады. Бұл салықтық реттеудің негізгі құралы, қанша дегенмен әрбір кәсіпкерлік қызметтің басты мақсаты-таза пайда алу, ол жалпы жиынтық табыстан мемлекетке төленетін барлық шегерімдер мен салықтарды алып тастағанға тең.

Корпоративтік табыс салығында қамтылған реттеушілік бастамалар экономикалық және әлеуметтік эффектіге жету мақсатында салық төлеушілерге берілетін түрлі жеңілдіктерді және санкцияларды манипуляция жасау үшін қажет. Корпоративтік табыс салығының функциялары әр түрлі. Ол мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің негізгі көзі; қаржылық пропорциялардың және жиналу процестерінің, экономикалық өсу ырғақтылығының реттеушісі; кәсіпкерлік қызметті экономикалық ынталандырудың тетігі; басқару құралы; шаруашылықтың экономикалық шарттарын түзеудің нақты формасы.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдары ішінде табысқа салық салудың үш схемасын пайдаланды. 1994 жылдың ақпанына дейін Қазақстанда салық салу ретінде пайда және кіріс болды. 1995 жылдың 1шілдесінен бастап 2001 жылдың аяғына дейін салық салу объектісі ретінде, салық салынатын табыстан табыс салығы, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық салынатын табыстан корпоративтікк табыс салығы қолданылды, осылайша, салық салу жүйесінде экономикасы дамыған елдердің тәжірибесімен тексерілген жаңа категория– корпоративтікк табыс салығы (КТС) пайда болды.

Корпоративтік табыс салығының салу обьектілеріне мыналар жатады:

- салық салынатын табыс;

- төлем көзіне салынатын табыс;

- резидент емес заңды тұлғаның таза табысы

Корпоративтік табыс салығын төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi мен мемлекеттiк мекемелердi қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады. Арнайы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар корпоративтік табыс салығын патент немесе бір реттік талонның жалпы соммасында төлейді. Бұл жерде біздің назарымыз корпоративтік табыс салығын төлейтін заңды тұлғаларға бағытталады. Салық кодексімен ұсынылған есептеу механизмі бойынша корпоративтік табыс салығын есептеу үшін келесі формула қолданылады:

мұнда, КТС – корпоративтік табыс салығы;

ССТ- салық салынатын табыс.
Қазіргі таңда заңды тұлғалардың қызметінің орнына және түріне байланысты мөлшерлемелар Салық кодексі бойынша мына тәртіппен орнатылған:

1. Заңды тұлғалар үшін жалпы норма 20 проценттік мөлшерде бекітілген.

2. Негiзгi өндiрiс құралы жер болып табылатын салық төлеушiнің салық салынатын табысы 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады. 

3. Резидент еместердiң Қазақстан Республикасындағы көздерден алатын табыстарын қоспағанда, төлем көзiнен салық салынатын табыстар төлем көзiнен 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады. 

4. Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы корпоративтікк табыс салығына қоса Салық Кодексінің 199-бабында көрсетіледі: 1. Резидент емес заңды тұлғаның тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасындағы қызметiнен түсетін таза табысына 15 пайыздық мөлшерлеме бойынша корпоративтікк табыс салығы салынады. 

2. Таза табысқа корпоративтікк табыс салығының есептелген сомасы корпоративтікк табыс салығы бойынша  декларацияда  көрсетiледi.

Салық есебінде 1 формуладан салық салынатын табыстың шамасын нақты және шынайы есептеу маңызды. Бұл шама тек салық есебінің мәліметтері негізінде жылдық жиынтық табыс пен (ЖЖТ) шегерімдер (Ш) арасындағы айырма ретінде есептелінуі тиіс. Осыдан келесі формула шығады:
ССТ = ЖЖТ-Ш (2)

Осылайша, компаниялардағы салық есебі есепті жыл ішінде жылдық жиынтық табыс пен шегірімдер туралы шынайы ақпаратты жинап, көрсетуі қажет. Корпоративтік табыс салығы бойынша сомманы анықтау үшін компания жылдық жиынтық табысты анықтап, одан салық заңнамасымен қарастырылған барлық шегерімдерді есептей отырып КТС салынатын табысты бекітеді. Кейіннен 15% КТС салынатын сомма анықталады, осылайша КТС анықталады. Жылдық жиынтық табыс салық периоды ішінде Қазақстан Республикасында және одан тыс жерде алынған табыстардан құралады. Табысты алу дербес қаржыландыру үшін қаржылық базасын құрады және кәсіпорынның тиімді шаруашылық қызметінің міндетті шарты болып табылады. Бұл қағида өнім өндіру шығындарын толық жауып, өндірістік-техникалық базаның кеңеюіне мүмкіндік беруімен түсіндіріледі. Бұл әрбір кәсіпорын ағымды және капиталды шығындарын өзінің көздері арқылы жабатынын, сондай-ақ бюджет, банк және т.б. кәсіпорындар мен ұйымдар алдында өз міндеттерін орындайтынын білдіреді [23].

Салық кодексінде көрсетілгендей Жылдық жиынтық табысқа енгізілетін табыстар:

1. Жылдық жиынтық табысқа салық төлеуші табыстарының барлық түрлері:

1) өткізуден түсетін табыстар;

2) құн өсімінен түсетін табыс;

3) туынды қаржы құралдары бойынша табыс;

4) міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыс;

5) күмәнді міндеттемелер бойынша табыс;

6) банктердің және лицензия негізінде банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың құрылған провизияларының (резервтерінің) мөлшерлерін азайтудан түсетін табыс;

7) сақтандыру, қайта сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымдары құрған сақтандыру резервтерін азайтудан түсетін табыс;

8) талап ету құқығын басқаға беруден түсетін табыс;

9) кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтатуға келісім бергені үшін алған табыс;

10) тіркелген активтердің шығып қалуынан түсетін табыс;

11) табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және өндіруге дайындық жұмыстарына арналған шығыстарды, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушылардың басқа да шығыстарын түзетуден түсетін табыс;

12) кен орындарын әзірлеу салдарын жою қорына аударымдар сомасының кен орындарын әзірлеу салдарын жою жөніндегі іс жүзіндегі шығыстар сомасынан асып кетуінен түсетін табыс;

13) бірлескен қызметті жүзеге асырудан түсетін табыс;

14) егер бұрын бұл сома шегерімге жатқызылмаса, негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа, таңылған немесе борышкер таныған айыппұлдар, өсімпұлдар және басқа санкция түрлері;

15) бұрын жүргізілген шегерімдер бойынша алынған өтемақылар;

16) өтеусіз алынған мүлік түріндегі табыс;

17) дивидендтер;

18) депозит, борыштық бағалы қағаз, вексель бойынша сыйақылар;

19) оң бағамдық айырма сомасының халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңнамасының талаптарына сәйкес анықталған теріс бағамдық айырма сомасынан асып кетуі;

20) ұтыстар;

21) әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыс;

22) кәсіпорынды мүліктік кешен ретінде сатудан түсетін табыс;

23) сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысы немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушы алатын (алынуға жататын), мүлікті сенімгерлікпен басқарудан түсетін таза табыс;

24) басқа да табыстар енгізіледі.

2. Егер табыстардың бірнеше баптарында бір және сол табыстар көрсетілуі мүмкін болатын жағдайда, көрсетілген табыстар жылдық жиынтық табысқа бір рет енгізіледі.

Табыстың қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңнамасының талаптарына сәйкес танылу күні табыстың Салық Кодексіне сәйкес танылу күнінен ерекшеленетін жағдайда, көрсетілген табыс салық салу мақсатына орай бір рет есепке алынады [23].

Бұл ретте, салық салу мақсатына орай табыстың танылу күні Салық Кодексінің ережелеріне сәйкес айқындалады.

3. Егер сенімгерлікпен басқарушы болып табылатын салық төлеушіге мүлікті сенімгерлікпен басқаруды құру туралы актімен мүлікті сенімгерлікпен басқару құрылтайшысы немесе пайда алушы үшін салық міндеттемесін орындау жүктелсе, мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының табыстары осы бөлімнің мақсатында осы салық төлеушінің жылдық жиынтық табысына қосылады.

4. Салық төлеушінің Салық Кодексіне сәйкес келесідей жағдайларда табыстарын түзетуге құқығы бар:

1) Табыстар немесе шегерімдер мынадай жағдайларда:

• 
  тауарларды толық немесе ішінара қайтарғанда;
  
• 
  мәміленің шарттарын өзгерткенде;
  
• 
  сатылған немесе сатып алынған тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін бағаны, өтемақыны өзгерткенде;
  
• 
  бағадан жеңілдіктер, сатудан жеңілдіктер жасалғанда;
  
• 
  шарттың талаптарын негізге ала отырып, өткізілген немесе сатып алынған тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін ұлттық валютамен төленуге тиіс сома өзгергенде;
  

• 
  заңды тұлғадан:
  
• 
  дара кәсіпкерден;
  

Осы тармақта көзделген табысты түзету:

• 
  салық төлеуші-дебитор таратылған кезде оны тарату балансын бекіту күніне салық төлеуші-кредитор талап қоймаған;
  
• 
  заңды күшіне енген сот шешімі бойынша талап есептен шығарылған жағдайларда жүзеге асырылады.
  

• 
  талаптардың туындауын растайтын бастапқы құжаттар болғанда;
  
• 
  талап бухгалтерлік есепте табысты түзету күніне көрсетілгенде не алдыңғы кезеңдердегі бухгалтерлік есепте шығысқа жатқызылғанда (есептен шығарылғанда) жүргізіледі. Табысты түзету есептен шығарылған талаптың және осындай талап бойынша бұрын танылған табыстың сомасы шегінде жүргізіледі.
  

Тауарды өткізуден және қызмет көрсетуден түскен табысты мойындау үшін келесі шарттар орындалуы тиіс:

келісім барысында түскен табыс үлкен шынайылылық деңгейімен бағаланады: бұл, келісім шартқа қатысушы екі жақ та өзара келісімшартқа тұрып, сомма мөлшерін, сатып алушының төлеу мерзімін анықтағанын білдіреді;

Екі тарап бойынша жасалынған келісімшарт экономикалық пайда әкеледі: бұл қызмет көрсетуші жақ, яғни сатушы өткізілген тауар және көрсетілген қызмет үшін клиент келісімшартта көрсетілген сомманы өз мерзімінде төлейтініне сенімді екенін білдіреді.

Тауар өткізуден түскен табыс субьектінің сатып алушыға меншік құқығын өткізген кезде, яғни сатушыдан тауардың сатып алушыға өткізу фактісін немесе транспорт ұйымының өткізген құжаттық дәлеледеуі өткен кезде мойындалады.

Салық кодексі бойынша алдын ала қарастырылған шығындар шегерімдерге жатпайтын шығындардан басқа ЖЖТ-дан тек растайтын құжаттар ұсынылған кезде салық салынатын табысты анықтау барысында есептелінеді. Шегерімдерге жататын шығындарды анықтау барысында қолданыстағы бухгалтерлік есеп заңнамасының, сондай-ақ салық заңнамасы талабының есебімен салықтық мақсатта қолданылатын кейбір шығындар түзетіледі.

Сыйақы бойынша шегерімдер.

1) Салық Кодексінде айқындалған сыйақылар:

-несиенің (қарыздың, микрокредиттің) алынған (берілген) сомасын, банктердің ақша аударғаны үшін комиссияларды және қарыз алушы үшін қарыз беруші, өзара байланысты тарап болып табылмайтын тұлғаға өзге де төлемдерді қоспағанда, кредитке (қарызға, микрокредитке) байланысты;

-мұндай мүліктің алыну (берілу) құнын, лизинг алушы үшін лизинг беруші, өзара байланысты тарап болып табылмайтын тұлғаға төлемдерді қоспағанда, мүлікті лизингке беруге байланысты;

-салым (депозит) сомасын, сондай-ақ салымды (депозитті) қабылдап алған тарап үшін салымшы (депозитор), өзара байланысты тарап болып табылмайтын тұлғаға төлемдерді қоспағанда, салымдар (депозиттер) бойынша;

-сақтандыру сомасының мөлшерін, сондай-ақ сақтандырушы үшін сақтанушы, өзара байланысты тарап болып табылмайтын тұлғаға төлемдерді қоспағанда, жинақтаушы сақтандыру шартымен байланысты;

-борыштық бағалы қағаздар бойынша дисконт не купон (дисконтты не бастапқы орналастырылу құнынан және (немесе) сатып алыну құнынан алынған сыйлықақыны есепке алып), сыйақы төлейтін тұлға үшін оның борыштық бағалы қағаздарын ұстаушы, өзара байланысты тарап болып табылатын тұлғаға төлем түріндегі;

-вексельде көрсетілген соманы, вексель беруші үшін оның вексельдерін ұстаушы, өзара байланысты тарап болып табылмайтын тұлғаға төлемдерді қоспағанда, вексель бойынша;

-репо операциялары бойынша – репоны жабу бағасы мен ашу бағасы арасындағы оң айырма түріндегі барлық төлемдер;

2) өзара байланысты тараптар арасындағы кредит (қарыз) шарты бойынша тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл);

3) өзара байланысты тарапқа кепілдік үшін төлемақы.

ЖЖТ алу үшін қолданылатын фиксивті активтер, негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша шегерімдер салық төлеушінің бухгалтерлік балансында ескеріледі. Фиксивті активтердің құны негізгі құралдар обьектілерінің физикалық және моральдық тозу сипаттамасы нормасының есебімен негізгі құралдар және МЕА-ң тозу құнын білдіретін амортизациялық аударымдар ретінде шегерімге жатады. Амортизациялық аударымдардың соммасы пайдалы және нормативті қызмет мерзімі ішіндегі шығындарға жатады. Пайдалы қызмет мерзімі бухгалтерлік есепте қолданылады, салық есебінде нормативті қызмет мерзімі қолданылады, өйткені амортизация белгігілі бір шекті нормалар бойынша орнатылады. Бухгалтерлік есеп туралы заңнамада амортизация әдістерінің бірнеше түрі қарастырылған: құнын бірқалыпты (түзу сызықты) есептен шығару, жасалынағн жұмыс көлеміне пропорционалды (өндірістік), жеделдетілген әдіс: қалдықты, кумулятивті әдіс. Негізгі құралдың әр бір түріне жыл ішінде кәсіпорынның есеп саясатында қабылданған амортизациялық есептеудің 1 әдісі қолданылады [25].

Салық төлеушілер нормаларды шекті нормалардан аспай өздігінше қолдануға құқығы бар. Әрбір топ бойынша аударым салық салынатын жылдың соңына топтың құндық балансының амортизация нормасын қолдану арқылы есептелінеді. Жер, өнім беретін малдар, мұражай құндылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, құны салық салынатын табысты анықтау кезінде толық шегерілетін мүлік, және т.б. амортизацияға жатпайды. Қаржы есептілігінде негізгі құралдар және МЕА бастапқа құны және қалдық құны бойынша бағаланады. Салық салынатын жылдың соңына фиксивті активтердің құндық балансы келесі схема бойынша анықталады: период басына құндық баланс плюс келіп түскен фиксивті активтер минус есептен шыққан фиксивті активтер. Фиксивті активтерге кеткен жөндеу шығындары негізгі құралдардың құнын көбейтеді. Дегенмен жөндеуге апарылған негізгі құралдардың жұмысқа қабілеттігін қалпына келтіру және өндірістік қуатын жақсарту мақсатында кеткен нақты шығындарды шегеруге рұқсат етілген. Салық заңнамасына сәйкес негізгі құралдарды жөндеуге кеткен нақты шығындар соммасы толық көлемде шегерілмейді, тек салық жылының соңына жасалынған құндық баланстың 15% көлемінде алынады.

Салық Кодексіне сәйкес мына шегерімдерге рұқсат етіледі:

1) Қызметтік іс-сапарлар кезінде өтемақылар сомасының шегерімі

2) Өкілдік шығыстар сомасының шегерімі

3) Сыйақы бойынша шегерімдер

4) Төленген күмәнді міндеттемелер бойынша шегерім

5) Күмәнді талаптар бойынша шегерім

6) Резервтік қорларға аударымдар бойынша шегерімдер

7) Кен орындарын әзірлеу салдарын жоюға арналған шығыстар бойынша

шегерімдер және салдарды жою қорларына аударымдар сомасының шегерімдері

8) Ғылыми-зерттеу және ғылыми-техникалық жұмыстарға арналған шығыстар бойынша шегерім

9) Кепілдік беру жүйелеріне қатысушылардың сақтандыру сыйлықақылар мен жарналары бойынша шығыстарды шегеру

10) Қызметкерлердің есепке жазылған табыстары және жеке тұлғаларға өзге төлемдер бойынша шығыстарды шегеру

11)Табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндiруге дайындық жұмыстарына арналған шығыстар бойынша шегерiмдер және жер қойнауын пайдаланушының басқа да шегерiмдерi

12) Жер қойнауын пайдаланушының қазақстандық кадрларды оқытуға және өңірлердің әлеуметтік саласын дамытуға арналған шығыстары бойынша шегерім

13) Теріс бағамдық айырма сомасының оң бағамдық айырма сомасынан асып кетуін шегеру

14) Салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.

Салық салынатын табысты анықтау барысында кейбір шығындар тобы шегерімдерге жатпайды. Оларға мыналар жатады:

- табыс алуға бағытталған қызметке байланысты емес шығындар;

- соттың заңды күшіне енген үкімінің немесе қаулысының негізінде жалған кәсiпорын деп танылған салық төлеушімен жасалған операциялар бойынша сот белгілеген қылмыстық қызмет басталған күннен бастап жүргізілген шығыстар;

- сот жеке кәсіпкерлік субъектісі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз жасады деп таныған мәміле (мәмілелер) бойынша шығыстар;

- мемлекеттік сатып алу туралы шарт бойынша бюджетке енгізілуге жататын (енгізілген) тұрақсыздық айыптарын (айыппұлдарды, өсімпұлдарды) қоспағанда, бюджетке енгізілуге жататын (енгізілген) тұрақсыздық айыптары (айыппұлдар, өсімпұлдар);

- Салық Кодексінде шегерімге жатқызу нормалары белгіленген шығыстардың көрсетілген нормаларды қолдана отырып есептелген шегерімнің шекті сомасынан асып кету сомасы;

- Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген мөлшерден тыс есептелген (есепке жазылған) және төленген, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы;

- әлеуметтік сала объектілерін сатып алу, өндіру, салу, монтаждау, орнату жөніндегі шығындар және олардың құнына енгізілетін басқа да шығындар, сондай-ақ оларды пайдалану жөніндегі шығыстар;

- Салық Кодексінде өзгеше көзделмеген, салық төлеуші өтеусіз негізде беретін мүліктің құны. Өтеусіз орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің құны осындай жұмыстар орындауға, қызметтер көрсетуге байланысты шеккен шығыстар мөлшерінде айқындалады;

- есепке жатқызылуға жататын қосылған құн салығы сомасы салық кезеңі ішінде есепке жазылған қосылған құн салығы сомасынан асып кетуі;

- резервтік қорларға аударымдар;

- кәсіпорынды мүліктік кешен ретінде сатып алу-сату шарты бойынша берілетін тауарлық-материалдық қорлардың құны;

- салық төлеушінің амортизацияға жатпайтын активтердің бастапқы құнына қосылатын шығындары .

ЖЖТ туралы ақпарат ағымдық қаржылық есепте және есеп регистрінде мына шоттар бойынша қалыптасады: 6010 «Тауарды өткізуден және қызмет көрсетуден түскен табыс», 6030 «Баға және сату жеңілдіктері». 2007ж 1қаңтарынан қолданылып келе жатқан жаңа шот жоспарын қолдануға дейінгі негізгі және негізгі емес қызметтен түсетін табыс орнына 6110- сыйақы бойынша табыс; 6120-девиденттер бойынша табыс; 6140- жылжымайтын мүлік пен инвестициялардан түскен табыс; 6160- басқа да қаржыландырудан түскен табыстар; шоттар тобы ескеріледі. «Басқа да табыстар» бөлімінде 6210, 6240, 6250, 6250, 6260 және 5410 «Ағымды жылдың пайдасы (залал)» шоттар тобы қарастырылған. Салық салынатын табыс соммасын анықтау үшін және оның есептік жылға ЖЖТ туралы Декларациясында көрініс табуы үшін салық төлеуші-кәсіпорыны жылдық жиынтық табыстың салық есебін ұйымдастыру қажет [26].

Жинақталған бухгалтерлік мәліметтерінсіз, жыл ішінде жылдық жиынтық табыс есебі тізімдеме, 6030 «Дайын өнімді өткізуден түскен табыс»; тауарды (жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден түскен табыстар бойынша құрама тізімдеме, «Жылдық жиынтық табыс және өндірістік шегірімдер туралы Декларация»-ң 1-қатары; «Қаржыландырудан түскен табыс» 6110, 6120, 6140, 6160 шоттары бойынша жылдық жиынтық табыстың есебі тізімдемесі сияқты салық есебінің регистрлерінсіз құжаттардың бұл көптеген нысандарын толтыру қиын. Бұл тізімдемелер кепілдемелік сипаттаманы, нысанын және мазмұнын қамтиды, олардың еркін атаулары әр түрлі болуы мүмкін, сол үшін кәсіпорынның есеп және салық саясатында салық есебінің тізімдеменің нысан түрлерін жүргізу қажет. Осылайша кәсіпорынның бухгалтериясында бухгалтерлік (қаржылық) есеппен параллельді түрде жеке есеп регистрнде салық есебі жүргізілуі қажет [27].

Салық төлеушінің төлейтін корпоратвті табыс салығының мөлшері қаржы есептілігінің мәліметтерінде көрініс табады және салық салынатын базаның қаншалықты дұрыс анықталуына байланысты. Бухгалтерлік есеп және салық есебіндегі қолданыстағы табыс көлемін анықтау әдісі салық және қаржы есептілігінің ерекшелігіне алып келеді. Салыстыру үшін салық салынатын және бухгалтерлік табысты алайық. Бухгалтерлік есепте табыс салықты төлегенге дейінгі таза табыс соммасы ретінде немесе есеп периоды ішіндегі залал ретінде анықталады. Салық есебінде табыс салық жылы ішінде Салық кодексіне сәйкес ЖЖТ пен тұрақты және мерзімді айырмаларды жөндеу есебімен бекітілген шегерімдер арасындағы айырма ретінде есептелетін табыс соммасымен анықталады. Бухгалтерлік және салықтық табысты қалыптастыру барысында белгілі бір айырмашылық болады. Осылайша бухгалтерлік есепте табыс кәсіпорынның есеп саясатына және бухгалтерлік есептің түрлі әдістерін және фиксвті активтердің бағалануын қарастыратын бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес қалыптастырылады, ал салық есебі салық есебін бағалаудың және жүргізу тәртібінің нұсқалары жоқ, олар ҚР-ң Салық кодексіне сәйкес қалыптасады.

Салық заңнамасының талаптары бухгалтерлік есеп талаптарынан ерекшеленеді, нәтижесінде бухгалтерлік (қаржылық) табыс пен салық салынатын табысты анықтау барысында айырмашылықтар туындайды. Негізінен бұл айырмалар мерзімді және тұрақты болады. Тұрақты айырмалар салық заңнамасында белгілі бір шығындар тобының шегерімдерге жатқызылуына тиым салынған кезде немесе бірқатар табыстар салық салынатын табыс құрамына енгізілмеген жағдайда туындайды. Тұрақты айырмалар жылдық қаржы есептілігіне қосымша түсіндірме хатта ашылады. Мерзімдік айырмалар салық салынатын табыс құрамына табыстар және шығындардың жеке баптары кіретін кезеңнің осы баптардың бухгалтерлік табыс құрамына ену кезеңіне сәйкес келмеуінен пайда болады. Мерзімді айырмалар бір кезеңде пайда болады және бір немесе бірнеше алдыңғы кезеңдерде жойылады [28].

Корпоративтікк табыс салығы бойынша есеп берупен қамтамасыз ету үшін салық заңнамасымен, мемлекеттік табыстар минитірлігімен бекітілген салықтық есеп беруді құрудың нысаны мен ережесі 100.00 қарастырылған (№ 1306 18.09.2009). Салықтық есеп беруді рационалды және тиімді толтыру және ұсыну үшін кәсіпорын өткізу Кітабын және сатып алу Кітабын жүргізу қажет, осы кітаптар негізінде компания шынайы және сапалы салықтық есеп беруді дайындай алатын еді.

КТС бойынша Декларация 100.0 нысанды Декларацияға 42 қосымшадан тұрады, оған қосымша кейбір қосымшаларды толық көлемде ашу үшін 75 аса қосымша нысандар ұсынылған. Дегенмен КТС бойынша Декларацияға қолданылатын барлық қосымшалар мен қосымша нысандарды қолдану міндетті емес, өйткені олардың көбісі экономиканың осы не болмаса басқа саласына арналған арнайы сипаттамаға ие. Осылайша салық төлеушілер салық есебіндегі заңсыздыққа жол бермес үшін салық органдарына шын мәнінде қажетті приложениялар мен оларға қосымша нысандарды толтырып, тапсырады. Дегенмен барлық ірі кәсіпорындар үшін тапсыруға міндетті нысандар да бар, оларға ф. 100.00 – Корпоративтікк табыс салығы бойынша Декларация; ф.100.01 - Өткізілген тауар (қызмет, жұмыс) түскен табыс; ф.100.10 -Еңбек ақы бойынша шығындар; ф.100.11 – Басқару және жалпы әкімшілік шығындар; ф.100.12 - Өткізілген тауарлар (қызмет, жұмыс) бойынша шығындар; ф.100.17 – Резиденттің – басқару және жалпы әкімшілік шығындары; ф.100.22 - Амортизациялық аударымдар, жөндеу шығындары және фиксивті активтер бойынша басқа да шегерімдер; ф.100.29 – Салықтық міндеттеменің; ф.100.38 - Бухгалтерлік баланс; ф.100.39 – Табыстар мен шығыстар туралы есеп беру; ф.100.40 – Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруді корпоративтікк табыс салығы бойынша Декларациямен салыстыру; ф.100.41 – Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру (тікелей әдіс); ф.100.42 - Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру (жанама әдіс) жатады. Алайда, бұл нысандарды тапсыруға міндетті нысандар ретінде бөліп қарастыруда басқа нысандар салық декларациясында көрініс табатын, кәсіпорынның белгілі бір экономикалық қызметін жүргізу барысында қолданатынын ескеру қажет [29].

Салықтық есеп беруді КТС бойынша зерттей отырып, біз нысандардың көпшілігі ірі салық төлеушілермен ( Ірі салық төлеушілердің Республикалық мониторингі) ұсынылатын салықтық есеп берудіің шынайылылық облысындағы салық органдарының қорытынды функциясымен байланысты деген қорытындыға келдік. Осылайша корпоративтікк табыс салығы бойынша Декларациямен қоса міндетті түрде берілген көрсеткіштерді 100.0 форма түрінде ашып көрсететін қосымша, ал толық ашып көрсету үшін қосымшаға қосымшада көрсетілген барлық қорытынды соммалар келтірілетін қосымша нысандар қолданылады. Мысалы сатып алу кітабы 307.01 нысанымен сәйкес келеді және есепке алуға қатысты ҚҚС соммасын растау үшін, сонымен қатар шегерімдерді тексеру үшін қолданылады; өткізу Кітабы 100.01 нысанымен салыстырылады; 201.00 нысанына қосымша форма төлем көзінен алынатын жеке табыс салығын анықтау үшін қолданылады, ол 100.10 «Еңбек ақы бойынша шығындар қосымшасымен сәйкес келеді; 100.22 нысанына қосымша форма фиксивті активтермен байланысты амортизация және жөндеу шығындарын есептеудің дұрыстығын растау үшін қолданылады және де ол 700.00 нысанымен салыстырылады; 100.39 нысанына қосымша форма 100.40 нысанын тексеру үшін және т.б. арналған. Дегенмен 100.38 –Бухгалтерлік баланс нысанын және 100.41 –Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру нысанын зерттеу барысында біз Декларациямен қосымша пайдаланылатын басқа нысандармен байланысын таппадық, сондай-ақ мына бір фактіні атап өткіміз келеді, бұл нысандар қаржы есептілігінде көрсетілетін 1-Бухгалтерлік баланс және 3- Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру нысандарын қайталайды. Корпоративтікк табыс салығы бойынша салықтық есеп беруді қарастыру барысында біз қаржы есептілігінің көрсеткіштерінің және соммаларының 100.00 салықтық есеп берудіің нысанында оның қайталануына себеп болатын ақтау таппадық. Басқа сөзбен айтқанда біз корпоративтікк табыс салығы бойынша Декларациясынан 100.38 -Бухгалтерлік баланс және 100.41 - Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру нысанын алып тастауды ұсынамыз.

Корпоративтікк табыс салығы бойынша Декларацияны ұсыну барысында көптеген ұйымдар жалған құжатты пайдалана отырып шегерімдерге жататын шығындар есебінен өздерінің жылдық жиынтық табыс мөлшерін төмендеткісі келеді. Жалған құжаттар керекті соманы шегерімдерге жатқыза отырып, жылдық жиынтық табыстың төмендеуіне, яғни корпоративтікк табыс салығының сомасының азаюына жағдай жасайды. Мұндай іс-әрекетер, яғни салық салынатын табысты төмендету үшін қолданылатын жалған құжаттарды пайдалану, қазақстандық кәсіпорында үшін жай іс-әрекет. Корпоративтік табыс салығы бойынша салықтық есеп беруді дайындау барысында бұрмалаушылықтарға жол берілген жағдайда, салық заңнамасына сәйкес, салық органдарымен бекітілген, белгілі бір мөлшерде айыппұл төленеді (қосымша салық салынатын табыс көздері табылғаннан кейін есептелген салық сомасы толық төленуі тиіс, төленбеген салықтың 50% көлемінде айыппұл, оған қоса бекітілген салық заңнамасына сәйкес, салық уақытылы төленбегені үшін өсімпұл төленеді). Корпоративтік табыс салығы бойынша Декларация Салық кодексінде белгіленген мерзімінен кешікпей, яғни 31 наурызға дейін салық органдарына ұсынылуы тиіс, егер де салық төлеушілерге Декларацияны кейінірек өткізуге рұқсат етілсе, келесі есепті айдың соңына дейін өткізу мүмкіндігі бар. КТС бойынша салық есептілігі салық органдарына салық төлеушілердің қалауы бойынша қолмен жасау арқылы немесе электронды түрде өткізіледі. Дегенмен, салықтық есеп беруді өткізудің бұл екі нұсқаның да тиімді және тиімсіз кездері бар екенін ескеру қажет. Салықтық есеп берудіің КТС бойынша нысандары құжаттамаға қолмен енгізу арқылы есептелінеді және толтырылады, ал автоматты есепте электронды формада Microsoft Excel бағдарламасында жасалады.

Декларацияны толтыру және өткізу кезінде қолданылатын бұл есептеу әдістерін қолдану тиімділігін салыстыру үшін біз КТС бойынша Декларацияны дайындау және ұсыну үшін кететін уақыт шығындарын, корпоративтік табыс салығының есебі және есептілігі сияқты мәселелермен айналысатын, АҚ «ӨҚ Южполиметалл», АҚ «Оңтүстік құс», АҚ «Шымкент май», ЖШС «Амангелді», «Бейбарс» компаниясы сияқты Оңтүстік Қазақстан облысының ірі ұйымдарының тәжірибелі бухгалтерлерімен сауалнама жүргізу арқылы зерттедік. Бұл әдістерді көрсеткіштер тәртібі арқылы салыстырайық: табыстар бойынша мәліметтерді және салықтық есеп беруді дайындау; шегерімдер бойынша мәліметтерді және салықтық есеп беруді дайындау; салықтық есеп беруді шегерудің дұрыстығын салыстыру; салық органдарына Декларацияны ұсыну (4 кесте).

Корпоративтік табыс салығы бойынша Декрацияны дайындау және ұсыну әдістерінің салыстырмалы кестесін ірі компаниялардың бухгалтерлерімен сауалнама жүргізу арқылы және операцияға жұмсалған уақытты зерттеу жүргізу арқылы талдай отырып, біз КТС бойынша Декларацияны дайындау және өткізу үшін оптималдылық нүктесін анықтадық, оптималды жағдайда ол салық бухгалтерінің 54,5- тен 72,7 % дейін уақытын алады. Уақыт шығыны КТС бойынша салықтық есеп беруді дайындау және өткізу кезеңі ішінде адам-сағат тәсілімен анықтау арқылы есептелінді. Осылайша, есептеу жүргізу арқылы біз КТС бойынша салықтық есеп беруді дайындау және өткізу үшін 46-51 күн уақыт керек екенін анықтадық, жалпы сағат саны 374,9- 415,7 құрайды, сәйкесінше оның 202-302 сағаты КТС бойынша салықтық есеп беруді дайындау және өткізу үшін қажет.

Жоғарыда көрсетілген 4-кестеден көрініп тұрғандай уақыттың көп бөлігі шегерімдер бойынша мәліметтерді және салықтық есеп беруді дайындау үшін қажет, оған компьютер қолдану арқылы 38 - 47% дейін уақыт, 57-70,5% дейін уақыт қолмен дайындау кезінде кетеді. Келесі уақыттың мөлшері салықтық есеп беруді шегерудің дұрыстығын тексеру кезінде кетеді, оған СЕЭФ (Салықтық есеп берудіің электронды формасы) қолданумен уақыттың 13-20%, Microsoft Excel бағдарламасымен қамтылу кезінде 11-18% кетеді, мұндай айырмашылық КТС кестесімен қамтылған Microsoft Excel бағдарламасын пайдалану тиімді екенін көрсетеді.

Табыстар бойынша мәліметтерді және салықтық есеп беруді дайындауға кететін уақыт шығындары 3-5% құрайды, бұл салық салынатын және салық салынбайтын болып бөлінетін көрсеткіштер көлемінің төмен мөлшерімен түсіндіріледі. Бұдан басқа біздің тарапымыздан КТС бойынша салықтық есеп беруді өткізу уақыты зерттелінді, ол 0,5-0,7% құрайды, дегенмен өңделген кестені қолдану арқылы бұл уақыт шығындары Microsoft Excel (xls) форматының СЕЭН-қа (hml) түрлену есебімен 0,6-0,8% құрайды. Оптималдылық нүктесін анықтай отырып, біз дайындаудың және өткізудің екі нұсқасын ескердік. Бірінші нұсқасы бірден қатесіз және жөндеусіз дайындалады және өткізіледі, екінші нұсқасы-көрсеткіштердің көп бөлігін қайта қарау мүмкіндігімен жасалады.

Қаржы есептілігінің электронды формасы және Microsoft Excel бағдарламасында қамтылған дайындалған кесте сияқты, салықтық есеп беруді құру және өткізудің тағы негізгі екі тәсілін салыстыру маңызды [30].

Корпоративтік табыс салығы бойынша 100.00 электрондық Декларация нысанында бірқатар жетістіктер мен жетіспеушіліктер бар. Мысалы Декларацияның толық көлемінінің визуалды көзқарасын анықтау қиын, өйткені Декларацияда барлық қосымшалар толық көрсетілген және оларды жасыру қиын, бұл Декларация туралы жалпы мағлұмат алуға кедергі жасайды. Microsoft Excel бағдарламасында дайындалған кестені қолдану арқылы қосымшаны көрсетуге және жасыруға болады, сондай-ақ Декларацияның құрылымын нақты көруге болады. Сонымен қатар сілтеуіштер мен формулаларды көру қиынға соғады, бұл Декларация және оның қосымшасындағы сомаларды құру және есептеу қателерін табуды қиындатады. Бірақ, Microsoft Excel бағдарламасындағы арнайы кестені қолдану арқылы біз, Декларацияның және Декларацияға қосымшалардың белгілі бір көрсеткіштер сомасын есептеу формуласын және барлық сілтеуішін анықтай аламыз. Осылайша корпоративтік табыс салығы бойынша Декларацияда көрсетілген сомаларды құрастыру және жөндеу жұмыстары оңайға түседі.

Дегенмен, мынадай сұрақ туындауы мүмкін, яғни КТС бойынша Декларация салық органдарына дайындалған, электронды кесте болып қалай ұсынылады және оны ұсыну барысында қиыншылықтар туындамайды ма? Мынаны айта кеткен жөн, кесте КТС бойынша Декларацияға ұқсас, бірақ ол Microsoft Excel-ге электронды кесте түрінде ұсынылған. Ары қарай бұл дайындалған кесте электрондық цифрлы қолтаңба функцияларын (магнитті тасымалдағышта ашық каналдар байланысы арқылы салықтық есеп беруді өткізу барысында), сонымен қатар ақпаратты шифрлауды, қабылдау-өткізуді қамтамасыз ететін кепілді хабарлама жеткізу жүйесі жолымен салық органдарына өткізу үшін, КТС бойынша Декларацияның электрондық нысанына түрленеді.

Берілген операцияның маңыздылығы Декларацияны құрастырудың және ұсынудың ыңғайлылығымен, Декларациядағы қателерді табу және оны жөндеумен түсіндіріледі.