Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

ХVІІІғ. Дейін қолданған  ае,  ое,  іе  графемаларын пайдалануда,
өйткені   қос   нүктелі   әріп   “БЕЙСИККЕ”   қайшы.   Түркия,
Венгрия,  Балтық  елдерінің жазуларының  өзі қазір кез  келген
компьютерге жүрмейді дейді олар.
Сөйтіп,   мұндай   пікір   айналасындағылар   ағылшынның   24
әрпінің үстіне 10-11-ге дейін қосар әріп алуды ұсынады. Сонда,
мысалы, әдемі  сөзін жазу үшін 7 таңба тереміз:  jademjy,  әнім
деген сөзді жазу үшін төрт тетіктің орнына алты тетік басыла-
ды: aeniem. Сөздің жіңішке үндесімін екі рет көрсетеміз. Жазу
үнемділігін сақтамаймыз, көзбен қармап оқуды қиындатамыз.
Бұған   қарап   отырып,  қазақ   жазуы   үшін   ендігі   жердегі
кезеңдік қауіп саясат, тілдік саясат емес, ағылшын-латын
стандарты,   өркениеттің   ғылыми   техникасы,   нарық   пен
эко-номика болатынына көзің жетеді.
Келесі   топ   қазақ   тіліне   тән   дыбыстар   үшін  диакритикалақ
таңбаларды  ұсынады.  Дауысты   фонемаларға   әріптердің   үстіне,
дауыссыз фонемаларға жол астына салуды  ұсынады. Мысалы,  ă
(ә), ĭ (ы), ŏ (ө), ь (ү), ŭ (ұ), з (ч), р(ғ), s, (ш) s (щ) (Түндікбаев Ж.
Латын-түрік жобасы // АТ. 7.09.00.). Сондай-ақ ű (ү), ĭ (і), к (к), р
(г) (Қондыбаев …); n(ң), ў (й), s (ш), c (ч) (Жұрынов М.
Академик М. Жұрыновтың ұсынысы // АТ. 3.08.00.); ş (ш), ň (ң)
(Латын әліпбиімен лебіз білдірсек // Қазақ елі 14.03.97.). а’ (ә),
с’ (ч), g’ (ғ), ћ’ (ћ), і’ (и), n’ (ң), о’ (ө), (Мереке А. Казахский
язык на латинице? А почему бы и нет? Причем совсем скоро //
Экспресс-К 5.11.99.), s’ (ш), u’ (ү), у’ (й), g’ (і) (Исаұлы А. Латын
жазуына көшсек // Абай. 2000. №4); д (ә), ц (ө), î (ы), р (ғ), ŋ (ң), s
–   (ш)   (Жиенбай   Ә.   Еуропалық   қазақтар   қолданатын   латын-
қазақ алфавиті // АТ. 4.01.01.); ź (з), ň (ң) (Мұхаметжанов М.
Қазақ   әліпбиінің   жаңа   жобасы   туралы   //   Заман   –   Қазақстан.
7.06.96.), ň (ң), ä (ә), ĵ (і), ö (ө), ű (ү) қосымша таңбалары септ-
стандартқа   сай   келеді   (Бапыш   Ж.   Қазақ   әліппесі   туралы   //
Жұлдыз. 1994.№2. 202б.); р (ғ), ϊ (ы), і (і), ň (ң), ő (ө), ş (ш), ь (ү)
(Қайдар Ә. Жаңа қазақ әліпбиі // ЕҚ. 26.07.00.; Жунисбек А.
Хусаинов К. Уали Н. Казахский алфавит на основе латинской
графики // Известия АН РК. 2000. №1).
Қазақ   тілінің   үндесім   құбылысы   диакритикалы   әріптерді
қолдану қиындығынан “алып шығатын” тәрізді. Сондықтан бір
топ   мақала   авторлары   қазақ   тілі   дауыстылары   үшін  дәйекше
алуды жөн көреді (Бөлеген Ә., Бөлеген Г., Төрехан Г., Алтай М.
Жаңа әліпби қандай болу керек // Заман – Қазақстан. 9.08.96
және ЕҚ. 17.09.96.; Жүнісбек Ә. Ахаңның жолы бізге үлгі // ҚӘ.
29.11.02; Исламбек Т. Латиница или вязь? // Каз. Правда 31.07.92.;
Исламбек  Т.  И  все-таки   будущее  –  за  латиницей   //  Каз.  Правда
27.08.93.; Сейтұлы О., Бегалыұлы С. Жаңа қазақ әліпбиі керек //
АТ.   25.10.00.).   Инициал   позициаға   қойылатын   дәйекше   сөздің
бүтін жіңішке екенін білдіреді  (’jihaz –  жійхәз, ’Ahmed –  Әхмед,
’kinalamay   –   кінәләмәу);  ал   аралас   үндесімдегі   сыңарлары   бар
сөздерді А. Байтұрсынұлынша дефис қою арқылы жазуға бола-ды
немесе   алдыңғы   сыңардың   лабиалдығына   қарай   не   бүтіндей
жіңішке, не бүтіндей жуан етіп кіріктіріп жіберуге болады дейді
авторлар (Сейтұлы С, Бегалыұлы С.).
Егер   бұл   жоба   электронды   пошта,   интернет   арқылы
халықаралық   коммуникацияға   шығу   мүмкіндігін   берсе,   онда
біріккен сөз емлесін дефис  арқылы жазуға  болады. Онда  а-ә
әріптерінің емлесіндегі қиындықтан да құтыламыз. Мысалы ;
күнәға, күмәнданғандықтан, күмәнді, ләззат, ләззаттанған де-
ген  тәрізді  аралас  буынды   сөздерді  бас позицияға  дәйекше қою
арқылы бірыңғай жіңішке жазып, бірыңғай жіңішке оқитын бола-
мыз : ’күнәға [күнәғә], ’kumandangandiktan [күмәндәңғәндіктән].
Әрине, соңғы 5-6 буындағы қосымшалар жартылай жуан айты-
лады.
Осыған   сәйкес   әріп   тіркесі,   диакритикалық   таңба   және
дәйекше   арқылы   жазылған   сөздердің   тұрпатын,   жазу
үнемділігін салыстырып көрейік (9-кесте).
9-кесте – Әріп тіркесі, диакритикалық таңба және дәйекше
арқылы жазылған сөздердің жазу үнемділігін салыстыру
айтылуы
к˘˚үмән
`k’үwә
тсифр
әбд’үwәлій
жазылуы
күмән
Куә
цифр
әбдуәли
әріп тіркесі
кjumjan
Kuewae
tsifr
aebluewaeliy
диакритика kьmдn
Kьuд
љifr
дbduдlп
дәйекше
‘kuman
‘kua
cifr
‘abduali
Сонда ең үнемді жазу дәйекше арқылы жазу болып шығады.
Сонымен, 1992-2013жж. Аралығында газет-журнал беттерінде
жарық көрген әліпби мәселесіне арналған мақалаларды шолу
жасап,   топтай   келе,   латын   әліпбиін   қабылдау   бағытындағы
көзқарастардың ішінде, акад. Ә. Қайдардың сөзімен айтсақ,
296
297

қосымша сегіз әріптің қайсысын таңдау және орыс әріптерін
аламыз   ба,   жоқ   па   (Қайдаров   Ә.   Егеменді   елге   ұлттық   жазу
қажет //ҒА Хабарлары 1992. №3. Тіл. Әд. Сериясы) деген сауал
өзекті, шешуі қиын мәселе тудырып отырғанын көреміз.
Қазақ тілі дыбыстық жүйесінде 28 фонема: 9 дауысты (а, ә,
ы, і, о, ө, ұ, ү, е), 19 дауыссыз (т, д, н, п, б, м, с, ш, з, ж, л, ң, р, к,
қ) бар. Бұлардың 13-і (a, b, d, e, l, m, n, o, p, r, s, t, z) ағылшын-
латын әліпби құрамына сәйкес келеді.
Ф, в, х, ч, щ, ц, h дыбыстарына әріп арнала А?
Жалпы, әліпби ауыстыру мәселесі бір жағынан, жазудың тілге
тигізетін   әсері   болғандықтан,   орыс   тілі   билігінен   қашу
мақсатында   көтерілгені   белгілі.   Ендеше   қазақ   тілі   дыбыстық
құрамына  тән   емес,   бөгде   тіл  фонемаларын   сол  тілден   ауысқан
термин сөздерді жазу, яғни емленің цитаталық принципі үшін ғана
әліпби құрамына алу дұрыс еместігі айқын. Алайда біз тілдің даму
диалектісін   естен   шығармауымыз   керек   сияқты.   Тілдің   ды-быс
жүйесінде ф, һ, в дыбыстары болмағанмен, тапса – таńса,
сепсе – сеńсе, абай – абай, ебедейсіз – ебедейсіз  сияқты сөздерді
айтқанда аһ ұрды, үһілеу тәрізді одағайларды дыбыстағанда пайда
болатын  п,  б,  к  фонемаларының   [п],   [б],   [һ]  –   вариаци-ялары,
Файзолла,  Фазыл,  Сайфолла  тәрізді   кісі   есімдеріндегі  <ф>
фонемасының   саналы   да,  санасыз   түрде   де   айтылуы   тілдің
дыбыстық   құрамында   өзгеріс,   даму   жүріп   жатқанынан   хабар
береді.  Тіл-тілдің  дыбыс жүйесі өзгермейтін құбылыс емес.  Кез
келген   тілдің   дыбыс   жүйесінде   дыбыс   реңктерінің   диффе-
ренциациясы,   көрші   тілдің,   кірме   сөздердің   әсерінен   болған
дыбыстық өзгерістер орын алады. Мысалы, орыс тіліндегі [а], [э]
дыбыстарынан сөз басталмайтын заңдылықты шет тілден ен-
ген анкета, аббат, абзац, атака, арба, ангел, эпоха, эра, этика,
экзамен, эффект, этаж  сияқты сөздер бұзып келеді.  Сондай-
ақ,   екі   дауыстының   қатар   келуі   де   орыс   тілі   фонетикалық
жүйесіне қайшы. Бірақ қазір орыс тіліндегі поэт, ореол, аут,
театр, вуаль, какао, радио, пунктуация  сөздерінде екі дауыс-
ты қатар таңбалана береді. Және ге, ке, хе дыбыс тіркесімдері
де кірме сөздерде жазылып, айтыла береді : кедр, герой, схе-ма,
агент,   аскет.  Сондай-ақ,  орыс   тіліндегі  [ф]  әрпі   тек   кірме
сөздерді таңбалау үшін қолданылады : форум, факт, фонарь,
софа, фильм, афера, форма, афоризм, эфир, профиль. <һ> фо-
немасы бұрын бог, благо сөздерінің айтылымында болса, қазір
кірме сөздерде қолданылады. XVIIғ. Дейін орыс графикасында
да, тілінде де ч, щ, ц, х, э, дыбыстары болмағанын, тек 1760ж.
Кірме сөздерде айтылғаны үшін алынғанын ескерсек, кірме ды-
быс   проблемасы   “ұлы   орыс   тілінің”   өзін   де   шарпымай
өтпегенін көреміз.
Қазіргі ақпараттар ағыны, жаңа технология тасқыны толаста-
майтын ғасырда тіл сөздердің жаңадан жасалуын күтіп отырмай-
ды, өмірге енген денотат, реалий сол түпнұсқа тілдің номинати-
втерімен атауды қажет етеді, тіпті талап етеді. Бүгінде ғылыми-
техникалық,   әскери,   қаржы,   банк,   спорт  саласына   қатысты   лек-
сика  халықаралық (ортақ) сипат алуға  ұмтылып отыр. Ғылыми-
техникалық   прогреске,   өркениетке деген   ұмтылыс тілде   де бей-
несін   таппай   қоймайды.   Ендеше   өзге   тілдің   терминдік   атауын
алуға   тарихи   прогрестің   өзі   итермелейді.   Сондықтан   бөтен   тіл
элементтерінен қашу көп жағдайда дұрыс бола бермейді.
Аталған мәселеге байланысты пікірлер екіге бөлінеді : бірі
әліпбиге  в,  ф,  ц,  щ,  ч  дыбыстарына әріп арнамау бағытында.
Олар латын жазуына көшудегі бірден-бір ұтатынымыз кезінде
түпнұсқа принциппен жазу үшін орыс графикасынан алынған
я, ю, л, ф, в, х, щ, ч, ь, ъ, ц  әріптерінен арыламыз,  әрі  у, и
әріптерінің дыбыстық құрамын нақты көрсететін боламыз дей-
ді : чапаев-сapaep, цех-ceh, вагон-bagon, факт-pakt (Фадли Әли.
Саяси тұрғыдан келейік // АТ. 14.05.92 ; Қондыбаев С. Қазақ
жазуының жағдаяттары жөнінде // Маңғыстау газы. 4.08.92 ; М.
Сапархан   Ақыметтің   ақ   жолы   адастырмайды   //   АТ.  7.09.00).
Алайда  ф,  в,  һ  дыбыстарымен   айтылатын   қазақ   тілінде   кісі
есім-дері   бар   екенін   дәйек   етіп,   тілде   бар   дыбысқа   әріп   те
болғаны   дұрыс   дейтін   пікірлер   бар   (Ғабдолкәрімов   С.   Жаңа
қазақ   әліпбиі   қабылдансын-ақ   //   ЕҚ.   03.11.2000).   Мұндағы
негізгі   уәж,   тілдің   даму   деңгейін   бағалау,   қазіргі   қазақ   тілі
айтылым үлгісіндегі өзгешеліктерді ескерту дегенге саяды.
Сөйтіп, авторлар орыс алфавитіне негізделген қазақ әліпбиін
латын графикасына транслитерация жасайды: латын әліпбиінде
бар әріптер өз мәнінде жұмсалады, ал <ч>, <ц>, <щ> дыбыс-
тарына диграф, триграфтарды, диакритикалық әріптерді пайда-
лануды ұсынады, бір ғалымдыр ағылшын графикасының басы
артық әріптерін пайдаланайық дейді. Мысалы, Сс (ш), Hh (ғ), f
(ж), v (ы), х (й), у (ү), q (ө), х (ә) (Жанболатов С. Латын әліпбиі
негізіндегі жазуымыз жайындағы талдау // Ағайын, 2001. №1;
Мырзабек С. Гәп әліпбиде емес оны пайдалана білуде  // ЕҚ.
10.10.00.).
298
299