Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

c) Орынбор.
d) Алматы
36. Қазақ   тілі   орфографиялық   сөздіктерінің   шыққан
жылдары мен жетілу ерекшеліктері туралы айтыңыз.
37. Көне   түркі   жазуының   артықшылықтары   қандай
бол-ды және әліпбидің кемшін тұстары қайсы?
38. Араб   жазуының   қазақ   жазба   тілі   үшін   қандай
маңызы   болды?   Араб   жазуымен   жазылған   қандай
ескерткіштерді білесіз?
39. Төте жазудың қазақтың ұлттық жазуы деп аталатын
ерекшелігіне өз ойыңыздан пайымдау жазыңыз.
40. ғана/ғәне/гәне,ішкім/ешкім, шіймай/шыймай, шызбай,
кервіш   /керпіш/кірпіш,   бійбастақ/бейбастақ/бійбастақ/
бейбастақ, жәнтік/жәндік, шынара/шінара/шін-ара/ішін-
ара /ішінара деген орфограммалар қай жазуда болды?
a) 1938ж.
b) төте жазуда.
c) 1929ж. латын жазуында
d) қазіргі жазуда.
41. терминдік мәнге ие болып қалыптасқан атаулар, 
аралық, тану, құмар сыңарымен және ағаш, бақа, балық,
бүлдірген, гүл, жапырақ, жеміс, жидек, қат, қурай, томар,
шешек сынды ортақ денотативтермен келетін сөздердің жа-
зылуы қай емле сөздігінде тұрақталды ?
a) 2000ж.
b) 1978ж.
c) 2007ж.
d) 1988ж.
42. Тұтынушы санасында бөлек сөз болып табылмайтын
күрделі сөздерді бірге жазу керек деген қағижат ең алғаш
қай жылы айтылды, және кім айтты?
a) Т.Шонанұлы
b) Қ.Жұбанов
c) А.Байтұрсынұлы
d) Е.Омаров.
43. Жалпы жазу типтерін көрсет.
44. Идеографиялық жазу қазір қай елдің жазуында ба-
сым?
45. Фонемографиялық жазуға қазіргі қай әліпби түрлері
жатады?
46. Төте   жазуды   силлабографилық   жазуға   жатқызуға
бола ма?
47. Морфемографиялық жазу дегеніміз не?
48. Бейүндес   буынды  сөздерге  5  мысал  келтіріңіз және
оның транскрипциясын жазыңыз.
49. 1940ж.   орыс   графикасына   негізделген   қазақ
әліпбиінің   алғашқы   жобасын   жаз,   және   қазіргі   әліпбиден
қандай айырмашылығы болғанын көрсетіңіз.
50. Дұрыс жазылған қатарды көрсетіңіз.
a) күман, күна, іңга, кіна, шүба.
b) күмән, күнә, іңгә, кінә, шүбә.
c) күмөн, күнө, іңга, кіне, шүбе.
d) күман, күне, іңге, кінө, шүбө
51. Бірге жазуға мүмкіндік беретін құрастыруыш 
сыңарларды көрсетіңіз.
a) аралық, тану, қап, хана, басы, құмар, тану.
b) қой, той, үй, қора
c) ата, ене, әке, хан, би.
d) сұлу, жігіт, ару, сарбаз.
52. Дұрыс жазылған қатарды көрсетіңіз:
А)   қазына,   нақұрыс,   хазірет,   қатынас,меңіреу,   саңырау,
құрылыс,   қазымыр,   мақұлық,   саңылау,   құбыжық,самұрық,
жауырын,   қайырыл,   мәжіліс,   ғылыми,   жапырақ,   шаңырақ,
мәлімет,   қабылан,  мейірім,   құдірет,   ежірей,   түкірік,   айы-рым,
қабілет, абырой, төңірек, қайырым, қоңырау, тағылым, сұмырай,
мәміле,   құбылыс,   тақырып,   сүмірей,   кекірік,   құбыла,   топырақ,
айырыл,   жымырай,   әзірейіл,   бекіре,   қазымыр,   аңызақ,   еңіре,
ақырет, қымыран, мағына, дәрігер, қорытынды, әділет, ақырын,
атырап, жамыра, жебірейіл, жұдырық, запыран,
332

333

кекілік, көкірек, қойылым, қаңыра, қапырық, құмыра, тоқыра.
d) Алматы
В)  қазна, нақрұс, хазрет, қатнас,меңреу, саңрау, құрлыс,
57. Қазақ тілі негізгі емле ережесінің бекітілген жылы.
қазмыр, мақлық, саңлау, құбжық,самрық, жаурын, қайрыл,
мәжліс, ғылми, жапрақ, шаңрақ, мәлмет, қаблан, мейрім,
а) 1940.
құдрет, ежрей, түкрік, айрым, қаблет, аброй, төңрек, қайрым,
b) 1953.
қоңрау, тағлым, сұмрай, мәмле, құблыс, тақрып, сүмрей, кекрік,
с) 1929.
құбла, топрақ, айрыл, жымрай, әзрейіл, бекре, қазмыр, аңзақ,
d) 1983.
еңре, ақрет, қымран, мағна, дәргер, қортынды, әдлет, ақрын,
58. Көне түркі жазуында таңбасы көп дыбыс қайсы?
атрап, жамра, жебрейіл, жұдрық, запран, кеклік, көкрек,
қойлым, қаңра, қапрық, құмра, тоқра.
а) п, т
b) б, р
53.  Суретжазу, ұғымжазу деген атаулар қай терминге
с) қ, к
d) ғ, г.
сәйкес келеді?
59.  Көне  түркі  жазуындағы  бір  таңбалы  дауыссыз
a) силабография, фонемография
b) пиктография, логография
дыбыстардың таңбасы мен транскрипциясын көрсетіңіз.
c) морфография, лексемография
60. Төте жазудың қазақтың ұлттық жазуы деп аталатын
d) ешқандай терминге сәйкес емес.
ерекшелігіне өз ойыңнан пайымдау жазыңыз.
61. 1929ж латын графикасына негізделген жазудың әліпбиін
54. Қазақтың ұлттық жазуы деп қай жазуды айта ала-
көрсетіңіз, неше фонема неше әріппен таңбаланды?
мыз?
62. терминдік мәнге ие болып қалыптасқан атаулар,
a) төте жазуды
аралық, тану, құмар сыңарымен және ағаш, бақа, балық,
b) 1938ж. реформадан кейінгі қазақ жазуын.
бүлдірген, гүл, жапырақ, жеміс, жидек, қат, қурай, томар,
c) 1940ж. орыс жазуын қабылдағаннан кейінгі жазуды.
шешек сынды ортақ денотативтермен келетін сөздердің жа-
d) қазіргі жазуды.
зылуы қай емле сөздігінде тұрақталды ?
55. алааяқ, алакөлеңке, антатқан, антұрған, асықжілік,
a) 2000ж.
b) 1978ж.
ататек, атсалысу, атшаптырым, атышулы, атқора, ауа-
c) 2007ж.
жайылу, ауылшаруашылық деген орфограммалар қай жазу-
d) 1988ж.
да болды?
63 Мына сөздердің дұрыс жазылу нормасын көрсетіңіз.
a) 1940ж. емле сөздінде
b) қадим жазуында
a) рахмет, дархан
c) 1953ж. ережеде
b) рақмет, дарқан
d) 1929ж. латын жазуында
c) рахімет, дарқан
56. 1925ж. араб графикасына негізделген төте жазудың
d) раһмет, дарһан
e) рақымет, дарыхан
ережелері қай қаладағы конференцияда қабылданды?
64. Мына сөздердің дұрыс жазылу нормасын көрсетіңіз.
a) Баку
b) Қызылорда.
a) құдірет, қабілет, қағілез
c) Орынбор.
b) құдырет, қабылет, қағылез
334

335

c) құдрет, қаблет, қағлез
70. Әлемдегі алғаш пайда болған жеті түрін және мерзімін
d) құдірет, қабылет, қағілез
e) құдұрет, қабілет, қағулез
көрсетіңіз.
71. Суретжазу дегеніміз не?
65. 1929ж. емле ережесі бойынша мына терминдердің жа-
72. Дыбысжазу дегеніміз не?
зылу нормасын көрсетіңіз.
73. Буынжазу дегеніміз не?
техника, коммунист,комбайн, партия,трактор
74. Сөзжазу дегеніміз не?
75. Екінші буында еріндік дауыстылар айтылатын және
66. 1938ж. емлеге енген өзгерістер қайсы?
жазылатын сөздерге 4 мысал келтіріңіз, және олардың
а) әліпбиге f, v, x әріптері енді.
қосыша   жалғанған   формасының   транскрипциясын
b) әліпбиге w, q, g әріптері енді.
жазыңыз.
c) ) әліпбиге I, u, t әріптері енді.
76. Төте жазудың әліпбиін жазыңыз. Және осы графика-
d) ешқандай өзгеріс енген жоқ.
мен аты-жөніңді жазыңыз.
77. Әріп, дыбыс, фонема, графема терминдеріне анықтама
67. 1933ж латын жазулы емлеге Қ.Жұбанов қандай өзгеріс
беріңіз.
енгізуді қолайлы деп тапты?
78. Жазу мен ауызша тілдің арасында қандай айырма бар,
а) термин сөздерді жазу үшін әріп енгізуді.
сипаттап, мысалмен өз ойыңды жазыңыз.
b)  төте  жазудағы  дәйекшені  пайдаланып,  әріп  санын
79.
Көне  түркі  жазуындағы  дауысты  дыбыстардың
қысқартып жазуды.
таңбасын жаз, неше фонема неше әріп екенін көрсетіңіз.
с) ерін үндестігін таңбалауды.
80.
Көне  түркі  жазуындағы  бір  фонемаға  бір  әріп
d) ә әрпін үшінші буынға да жазуды.
сәйкесетін таңбалар нешеу және олар қандай?
81. Көне түркі жазуы үндестік заңын қай дыбыстардың
68. Бірге жазылатын қатарды көрсетіңіз
таңбасын көбейту арқылы шешкен?
a) ауданаралық, мектепаралық, топбасы
82.
Жуан  және  жіңішке  дауыссыздардың  таңбасын
b) екі қабатты, көп бөлмелі, екі бөлмелі
жазыңыз.
c) жуынатын бөлме, кең бөлме
83. Көне түркі жазуында дауысты дыбыстардың емлесін-
d) пластик терезе,  үлкен үй, киіз үй
де қандай ерекшелік бар?
68. Қай сөздердің орфограммасы 2000ж. емле сөздігінде
84.
Дыбыстардың инвариант, вариант, вариациясы де-
өзгертіліп, 2007ж. емле сөздігінде қалпына келтірілді?
геніміз не?
a)  көк пияз,қырық қабат
85.
Әліпби, графика, орфография деген терминдердің
c) бал қаймақ, таң қурай, сүт сірне
мағынасы қандай?
b) қыркүйек, шекара, көгөніс
86. Жалпы жазу типтерін көрсетіңіз.
c) тамақ, қауын, бұрыш.
87. Идеографиялық жазу дегеніміз не?
88. Фонемографиялық жазу дегеніміз не?
69. Екінші буында жазылуы дүдәмал әріптің емлесін тек-
89. Силлабографилық жазу дегеніміз не?
серу үшін қандай тәсіл қолдануға болады?
90. Морфемографиялық жазу дегеніміз не?
а) қосымша жалғау арқылы.
91.
Суретжазу, ұғымжазу деген атаулар қай терминге
b) дауыстап айтып көру арқылы.
с) басқа түбірлес сөздердің жазылуына қарау.
сәкес келеді?
d) әдіс жоқ.
a) силабография, фонемография
336

337

b) пиктография, логография
ГЛОССАРИЙ
c) морфография, лексемография
Графема – жазарманның санасында болатын, фонеманы
d) ешқандай терминге сәйкес емес.
таңбалайтын, әріптің абстракті бейнесі.
92.  Көне  түркі  жазуындағы  бір  таңбалы  дауыссыз
Фонема – тілтұтынушының санасында болатын, әріп арқылы,
дыбыстардың таңбасы мен транскрипциясын көрсетіңіз.
әріптің жазу түрлері арқылы таңбаланатын, дыбыс арқылы ай-
93. Сөзжазу дегеніміз не?
тылатын дыбыстық тілдің абстракті бірлігі.
94. Инвариант, вариант, вариация терминдеріне анықтама
Жазба тіл– жазылатын және оқылатын әліпбидегі таңбалар
беріңіз.
арқылы жарыққа шығатын өзіндік жүйесі мен құрылымы бар,
95. Қазақ тілінде қанша фонема, қанша әріп бар?
тілдің қатынас формасы.
96. Логограмма қай жазу типінің бірлігі?
Ауызша тіл – дыбысталатын және естілетін, өзіндік жүйесі
97. Консонантты жазу дегеніміз не?
мен құрылымы бар, тілдің қатынас формасы.
98. Алғашқы жазу қай өлкеде пайда болды?
Позиция –шеп– дыбыстардың сөйлеу барысында келетін
99. Жазудың типтері нешеу?
орны.
100. Суретжазу, ойжазу, буынжазу, дыбысжазу термин-
Басқы, ортаңғы, аяққы позиция – сөздің басында, ортасын-
деріне сәйкес келетін халықаралық терминдерді келтіріңіз.
да және аяғында келетін дыбыстардың айтылатын орны.
101.  Қазақстан  жерінен  табылған  пиктографиялық
Әлді позиция – дыбыстың фонетикалық қоршауға тәуелсіз
жазулардың өлкелерін көрсетіңіз.
болатын шебі.
102. Алғашқы ойжазу үлгілері қай өлкелерде табылды?
Әлсіз позиция – дыбыстың фонетикалық қоршауға тәуелді
103.  Қытай  логограммасының  сақталу  себептері
болатын шебі.
қандай?
Тілдік жүйе – кез келген тілдің фонетикалық, морфологиялық,
104. Алғашқы вокалды жазу қай әліпби түрінде?
синтаксистік, лексикалық деңгейлері арқылы жарыққа шығатын
105. Жазудың қызметін атаңыз.
нормаланған инвариант жүйе.
106.  Жазу  бірліктерінің  ішіндегі  семиограф  пен
Инвариант дыбыс (өздік реңк) – фонема, яғни дыбыс арқылы
прагмографқа түсініктеме беріңіз.
айтылатын,  әріп  арқылы  жазылатын,  тілдің  парадигмалық
жүйесіндегі дыбыстың негізгі реңкі.
Вариант дыбыс (өзгелік реңк)– айтылу кезінде тілдегі басқа
фонемаға ұқсап кететін, дыбыстың уақытша түрленімі.
Вариация (бөгде реңк) –  айтылу кезінде тілде жоқ, бөгде
тілдің дыбысына ұқсап кететін, дыбыстың уақытша түрленімі.
Дыбыс қоры – бір фонеманың өздік, өзгелік, бөгде реңктерінің
жиынтығы
Сөз (речь) – тілдің қолданыстағы қалпы
Жазудың негізгі категориялары – жазу теориясының негізгі
ұғымдары: әліпби, графика және орфография
Әліпби – белгілі бір жазба тілдегі әріптердің реттелген
жиынтығы.
Көне түркі жазуы – V-VIII ғғ. түркі халықтарының руна
таңбаларынан тұратын төл жазуы.
Араб графикасына негізделген қазақ жазуы – Х-ХІХ ғғ.
338
339

қазақ даласында қолданылған, қазақ жазба тіліне қызмет еткен
араб алфавитін пайдаланған қазақ жазуы.
Жәдид жазуы –  дауысты дыбыстар харакаттар арқылы емес,
таңба арқылы берілген, араб әліпбиіндегі басы артық таңбалар аз
қолданылған, демократиялана бастаған қазақ жазба тіліне қызмет
еткен араб графикалық қазақ жазуының кейінгі жүйесі.
Қадим   жазуы   –  дауысты   дыбыстардың   таңбаланбауымен
ерекшеленетін араб графикасына негізделген қазақ жазуы.
Латын   графикасына   негізделген   қазақ   жазуы   –  1929-
1940жж.  қазақ  жазба  тілінде  қолданылған  29  әріптен  тұрған,
1938 ж. өзгертуге ұшыраған латын-қазақ жазуы.
Орыс графикасына негізделген қазақ жазуы – 1940ж.  қазірге
дейін   қолданылатын   42   әріптен   тұратын,   құрамында   цитататық
принциппен жазу үшін алынған орыс алфавиті әріптері мен араб
сөздерінде кездесетін дыбысты беретін таңбалары бар жазу.
Емле   ұстанымы   –
 кез   келген   жазба   тілдің
орфографиясында ұстанатын негізгі принциптері.
Орфограмма – жазу тұрпатының негізгісі.
Ерін үндестігі –  сөздің бірыңғай еріндік дыбыстармен ай-
тылуы
Қазақ орфографиясының негізгі ережелері – 1957ж.
қабылданған емле ережелерінің жиынтығы
Орфографияның негізгі принципі – сөздердің дұрыс жазы-
луын жүйелейтін емледегі басты сүйенім, ұстаным.
Үндесім заңы – сөйлегендегі дыбыстардың бірыңғай тіл не
ерін үндесімімен айтылуы
Босаралықсыз таңбалану
– құрама сөз сыңарлары
мағыналарының көмескіленіп, бір бүтін сөзге айналғанын біл-
діретін емледегі дыбыстық емес таңба, бірге жазылу.
Босаралықпен таңбалану
– құрама сөз сыңарлары
мағыналарының   дербестігін,   бүтін   сөзге   айналмағанын   біл-
діретін емледегі дыбыстық емес таңба, бөлек жазылу.
Қазақ тілі орфографиялық сөздіктері –  1941, 1948, 1963,
1978,   1988,   2001,   2005,   2007,   2013жж   жарық   көрген   емле
сөздіктері
Жазу   экономиясы   –  жазудағы   таңбаларды   үнемдеу
құбылысы.
Дыбыстық емес графикалық белгілер – босаралықпен және
босаралықсыз, сондай-ақ қосаралықпен жазу.
Бірге жазылатын сөздердің формалды белгілері – сөздердің
бірге   жазылатынын   білдіретін   ұластыруыш   қосымшалар   мен
құрастыруыш сыңарлар.
Ұластыруыштар   –  күрделі   сөз   сыңарларын   ұластырып,
біріктіретін қосымшалар.
Аффиксойдтар   –  жартылай   сөз,  жартылай   жұрнақ
қызметіндегі тұлғалар.
Құрастыруыштар   –  күрделі   сөз   құрамында   үнемі
қайталана келе жалпы мағынаға көшкен тірек компонент.
Қосаралықпен   жазылу   –  қос   сөз   сыңарларының   арасына
де-фис қойылып жазылуы.
Бас әріп – сөздің жалқы есім екенін, сөйлемнің басталғанын
білдіретін, сөзге символдық мағына үстейтін үлкен әріп.
Кіші әріп – сөздің жалпы есім екенін білдіретін әріп.
Дыбыстық   жағынан   толық   игерілген   кірме   сөз   –  қазақ
тілінің   дыбыстық   заңдылығына   сай   «сындырылып»,
айтылуына қарай жазылған сөз.
Жартылай игерілген кірме сөздер – қазақ тілінің дыбыстық
заңдылығына сай жартылай игерілген кірме сөздер.
Бейүндес   буынды   сөздер   –  жартылай   жуан,  жартылай
жіңішке айтылан сөз.
Төте жазу – А.Байтұрсынұлының араб әліпбиіне рефор-ма
жасаған   24   әріптен   тұратын,   дәйекше   қызметіне   жүгінетін
әліпбиі.
Халықаралық терминдер –  бірнеше халықаралық тілдерде
бірдей айтылатын сөздер.
340
341

СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС ТАҚЫРЫПТАРЫ
ҚОСЫМША
1. Қазақстан жеріндегі сурет жазулар: тұрпат және мазмұн
Тас бетіне б.з.б. VIII-VІІ ғғ. дәуірінде қашалған таңбалар мен
меже.
нышандар (Д.Дарж, Э.Новоградова. Петроглифы Монголии.
2. Таңбалы тастағы суретжазу: түрлері, мазмұны.
УБ., 1975. –127-130, 141, 147-149, 167-169, 175-179, 188-192,
3. Қазақ руларының ентаңбасы: формасы мен мазмұны.
224-229 беттер).
4. Көне түркі жазулары табылған өлкелер (фотосессия)
5. Төте   жазу   әліпбиін   құрастыру   процесі.   Әріп
графикасының таңдалу уәждері.
6. Қазақ жазба тілі мен ауызша тілінің айырмашылықтары:
фонетикалық ерекшелік.
7. Бас әріппен жазылатын сөздердің типтері мен түрлері. Бас
әріппен   жазылатын   сөздердің   орфограммасын   қалыптандыру
тәсілдері.
8. Қазіргі кирил әліпбиі негізінде жасалған қазақ жазуына
реформа жасау мүмкіндіктері, қиындығы, жолдары, әліпби жо-
балары.
9. Төте   жазудағы   дәйекше,   қазіргі   графикада   пайдалану
мүмкіндігі
10. Қазіргі   емле   сөздігі:   жазылуы   қиындық   тудыратын
сөздер, орфограммалау тәсілдері.
11. Көне түркі жазуын үйренудің әдістемесі.
12. Жазу мен дін. Араб (ислам), латын (католик), кирил (хрис-
тиан) жазуларының қызметі.
Қ. Сартқожаұлы «Байырғы түрік жазуы:
13. Қазіргі өзбек жазуы: кемшіліктер мен артықшылықтар
алфавит жүйесі және фонологиясы» докторлық дисс.
14.
Қазіргі   әзербайжан   жазуы:   кемшіліктер   мен
қолжазбасынан алынды. 2008.
артықшылықтар
15.
Қазақ жазуын латын графикасына көшірудегі проблема-
лар
342
343

Ежелгі сақ (скиф) Бұғытастардағы елтаңбалар мен тайпа 
таңбалары
Б.з.б. VІІІ-V 
ғасырлар аралығы
Елтаңба (герб).
В.В. Волков Оленные 
камни Монголии.
УБ., 1981. С.157, 159, 192, 
215, 217, 234, 239, 240.
Тайпа және тайпалық одақ 
таңбалар
Қ. Сартқожаұлы «Байырғы түрік жазуы: алфавит жүйесі
және фонологиясы» докторлық дисс. қолж., алынды. 2008.
Түрік қағанаттарының дәуіріндегі елтаңбалар (belgь) мен 
тайпа таңбалары (tu
ɣraɣ)
1
Тайхар чулуу 
(Тайхар жартасы) 
а) елтаңбалары
ә) тайпа таңбалары
2
Шивээт-Улаан 
(Қарауыл Қызыл) 
а) елтаңбалары
ә) тайпа таңбалары
3 Говь-угтал 
(Дундговь аймағы)
а) елтаңбалар ә) 
тайпа таңбалары
4 Онгин ұстыны
елтаңбалар
344
345

346
347