d) М.Балақаев
4. С.Аманжолов «ә» әріпінің орнына қай әріпті
қолданған дұрыс деп есептеді?
a) е
b) а
c) я
d) ы
5. Жаңа әліпби мен орфография ережелері қай басылым-
да жарияланды?
a) «Жас Алаш»
b) «Қазақ»
c) «Қазақстан мұғалімі»
d) «Айқап»
6. «э» әріпін қазақ тіліндегі «е» дыбысының орны-на
қолдануды, «ә» әріпін екінші буындарға да жаза беруді
ұсынған ғалым?
a) С.Аманжолов
b) Т.Шонанұлы
c) О.Жандосов
d) Н.Төреқұлов
7. «һ» әрпі әліпбиге қай жылы енгізілді?
a) 1941ж 30-тамызда
b) 1940ж 30-тамызда
c) 1942ж 30-тамызда
d) 1939ж 30-тамызда
14-семинар. Қазақ тілі емле ережелеріне қатысты
ұсыныстар (1940-1960 жж.)
Семинар сұрақтары:
1. Емле ережелерінің жобасы неше жыл көпшілік талқылауында
болды?
2. Қандай ұсыныстар ерекше деп ойлайсыз?
3. Орыс емлесіне ұқсатып жазайық деген пікірлер қандай себептен
шықты деп ойлайсыз?
280
Бүгінде қазақ жазуы біршама тұрақтанған, қалыптанған,
реформаланған дегенде оның ауыр жүгі қазақ тіл білімінің аға
буынына батқанын сеземіз. Тұрақты емлесі жоқ жазу айналасы
отыз жылдың ішінде 3 дүркін ауыстырылды (1912, 1929, 1940).
Бірнеше рет емле ережелеріне реформа жасалды, алғашқы емле
ережесі 1940ж. жобаланып, 1957 жылы 5 маусымда Жоғарғы
Кеңестің қаулысымен бекітілуге дейін бүкіл филолог ма-
мандар мен мектеп мұғалімдерінің, оқытушылардың, қалың
көпшіліктің талқысына түсті. Баспасөз беттерінде
пікірталастар ұйымдастырылды, жиналыстар шақырылды.
Негізгі ережені барынша қалыптандырып, оның практикада
сақталуына күш салынды.
Алайда бүгінде, қазақ жазуы түбегейлі латын графикасына бет
бұрып отырған кезеңде, соған дайындық кезеңінде, ереженің олқы
тұстарын қайта қарап, жетілдірер кезінде өткенге көз жі-беріп,
емле тарихындағы “еленбей” кеткен тұстарды екшеу, “қапыда
жіберіп алған” жерлерімізді қайта жаңғырту міндетіміз. Себебі
профессор Р.Сыздық айтқандай: “Екі көштің екеуі де көп
дайындықсыз жедел жүрді. Соңғысына тіпті өрт алғандай кірістік.
Егер күні бүгінге дейін емле айналасындағы дауымыз та-усылмай
келе жатса, екі жазудың екеуінің де ережелері бір емес, екі-үш
реттен өңделген болса, сол өңдеулерден қалып қойған тұстарын
қазір де байқап отырсақ, осылардың барлығы кезін-де жаңа
жазуларға түбегейлі дайындықсыз, ғылыми негіздерге сүйенген
қағидаларға көп құлақ аспай кіріскеніміздің салдары, орыстың
“авось” – ы сияқты, өзіміздің “көш жүре түзеледі” – ге салатын
қазақы қимылымыздың салқыны”.
Сөйтіп, орыс графикасы негізіндегі қазақтың жаңа ал-фавиті
мен орфографиясының жобасы СССР Ғылым академиясының
Қазақстандағы филиалының қазақ тілі сек-торы
С.А.Аманжоловтың басшылығымен жасалды да, ғалым
авторлығымен 1940ж. латын графикасымен емле ереже-лері
жарық көрді. Емле ережесінің тақылауға ұсынылған ресми
нұсқасы 1953ж. газет бетіне жарияланды. 1957ж. үкіметтің
арнайы қаулысымен қабылданғанға дейін аталған жоба қалың
жұртшылықтың талқысына түсті. Пікірталастар әсіресе
“Қазақстан мұғалімі”, “Социалистік құрылыс” мер-зімді
баспасөздерінде үзбей басылып отырды. Мақалалар мен
пікірталастардағы көзқарастарды саралай отырып, ережеден
тыс қалуы уәжді мынадай ұсыныстар болғанын көреміз:
281
Бірінші, кірме сөздер емлесіне қатысты мына пікірлер
орыс жазуының ықпалынан шығып отырған дейміз: орыс
сөздерін жазуда цитаталық принципті түбегейлі қолдану, оның
ішінде әсіресе сол тілдің қосымшасын түсіріп жазбау: секунда
(секунд емес), цитата (цитат емес) т.б.; орыс тілі сөздеріне қазақ
тілі қосымшаларын жалғауда ы, і әріптерінің дәнекерлігін
орынсыз пайдаланбау: фондқа, шрифтке, банкке; бұрыннан
дыбыстық жағынан игеріліп жазылған сөздерді, түпнұсқасына
көшіріп жазу: ящик (жәшік емес), батист (бәтес емес), ботин-
ки (бәтеңке емес), русь (орыс емес), суд, область; жіңішкелік
белгісіне аяқталған сөзге тәуелдік жалғауының ІІІ жағын
қосқанда, ь-белгісін түсірмей жазу: рольі, котрольі; қосар да-
уыссызбен аяқталған орыс сөздеріне қосымша жалғағанда бір
әріпті түсірмей жазу: классқа, конгресске; орыс тілінен енген
сөздің соңғы буыны жуан болса, жуан, жіңішке болса, жіңішке
қосымша жалғау; һ әрпі қолданылған кірме сөздерді белгілеу үшін
х әрпін х арқылы жазу; миуа, қиуа сөздерін миюа, қиюа деп
орфограммалау; күрделі сын есімдерді бірге таңбалау; орыс
сөзін русь деп алу (Ә.Ермеков);
ойөріс, атүсті, атсалысты,
аяқкиім, жемшөп т.б. сөздерді бірге жазу (Ә.Ермеков); орыс
тілінен енген сөздерді бірыңғай түпнұсқа принципімен жазу
(А.Ысқақов).
Жеке дыбыс таңбаларынан пікірдің көбі и әрпінің емлесіне
қатысты айтылған. 1956ж. Тіл және әдебиет институты әзірлеген
орфографияның жаңа жобасын талқылауға шақырылған жина-
лыста М.Балақаевтың қосарлы ый, ій таңбаларының орнына и
әрпін жазуды ұсынған пікіріне С.Аманжолов қарсы шығып,
“Балақаевтың қазақ тіліне шабуыл жасауы” деп санаған.
И дыбысы ки дегенде бір әріппен, қи дегенде екі әріппен
(қый) жазылды. Барлық позицияда да и әрпінің қабылдануына
сол жылдары оқу-педагогика баспасының редакторы болып
қызмет еткен Р.Сыздықованың сөйлеген сөзі үлкен себеп болды
дейді, газет тілшілері. Сөйтіп, біресе ый (қыйын), біресе и
(иық, ғылми), енді бірде екі варианты да қатар қолданылып
жүрген (қағида//қағыйда) және жіңішке буында и-мен, жуан
буында ый-мен берілген и әрпінің емлесі бір ізге түсіріле
бастайды. Десек те, йы, йі-ге біткен сөздерге көсемшенің й
жұрнағы қосылғанда, йый орнына бір ғана и таңбасын жазу:
ұйиды, байиды – ұиды, баиды, и-ды қосар таңбасымен қалдыру
сияқты екі жақты пікір-лер болды.
Ы, і әріптерінің емлесі жайында мынадай ұсыныс жиі кезде-
седі: сөз басында, екі буынды сөздер аралығында, сөз аяғында
таңбаланғанда, сөз мағынасы бұзылмаса, ы әрпін жазбау:
жапрақ, топрақ, шаңрақ, қоңрау.
Ал ә, ұ, ү әріптері орфограммасына қатысты бұл әріптер тек
бірінші буында жазылады дегеннен соң сірә, күнә, бұлбұл сөздерін
ескертуге шығармай (Т.Жанұзақов, Ғ.Сұлтанғалиев, Б.Нұрғазина),
а-түрінде заңдастыру; а-ә, ұ-ы әріптерінің орфог-раммасы күдікті
болса, қосымша жалғап анықтау ұсынылды:
Күлашқа, шайға, жайластыр..
Ащы, кеще, тұщы сөздерін екі ш-мен беру ұсынған; я, ю
әрпін миуа, қиуа, айуан сөздерінде де қолдануды ұсынған пікір-
лер бар (Мұсабекова Ф., Сейтмұратов Б.).
Сондай-ақ, х әрпімен келетін сөздердің барлығын сөздіктер
мен ережелерде арнайы көрсетуді (құрмет-хұрмет, бұқара-
бұхара сөздерін жазуда да ала-құлалық көп) (Ш.Сарыбаев);
және бұл таңбаны тек орыс тілінен енген сөздерде қолдануды
ұсынатын, Һ әрпін әліпбиден шығару жағын қолдайтын пікір-
лер де болды. Ал қазір, қайтіп, қадір сияқты бейүндес сөздерді
бірыңғай жуан жазу (Б.Нұрғазина); к-г, қ-ғ, п-б ұяңдау про-
цесін кірме сөздерде де пайдалану: принцип-принцибі, альма-
нах-альманағы, цех-цеғы (Б.Нұржекеев) сияқты пікірлер көңіл
аударарлық.
Бірге, бөлек жазу проблемасына бірнеше мақалалар
арналған. Оның ішінде мынадай ұсыныстарды атауға болады:
жаңа сөзді бірден біріктіріп жазу (Ғ.Мұсабаев), біріктіру ама-лын
сөзайналым процесі ретінде қарау, сондықтан, аққұман, ақсаусақ,
желөкпе сияқты сөздерді бірге жазу, бір ұғым емес, бір заттың
атауы болатын сөздерді бірге жазу, күрделі сапалық сын есімдерді
бірге жазу: қараторы, аққұба, біріккен сөзді ай-тылуы бойынша
жазу, соңғы сыңары тәуелдік тұлғада тұрған барлық сөздерді
бөлек жазу (А.Абдрахманов), айтылуы бірдей, мағынасы басқа
сөздерді екі түрлі жазу: ұр да жық – ұрдажық т.б. (Ж.Жолаев),
“жеке мағынасын сақтап тұрған сөздерді біріктіру-ге әуес болмау”,
біріккен сөзді кіріктіріп жазу (С.Жиенбаев.).
Міне, 40-60жж. аралығында емлеге қатысты жарық көрген
мақалалардағы пікірлер сипаты осындай болды.
282
283
Достарыңызбен бөлісу: |
