Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Оқуға арналған материал
Біріккен сөзді қалай жазуымыз керек?
1957 жылы 5-июньде Қазақ  
??? ?оғарғы Советінің Президиумы
бекіткен   «Қазақ   тілі   орфографиясының   негізгі   ережелері»
бойынша Тіл білімі институты 1963 жылы үлкен орфографиялық
сездік   шығарды.   Бұл   елеулі   еңбек   жұртшылық   үшін
сауаттылықтың құралы болғаны рас. Сол сөздік шыққаннан бері
он жылдай уақыт өтті. Осы уақыт ішінде оның көптеген жақсы
жақтарымеи   қатар,   біраз  кемшіліктері   де   байқалып   қалды.   Оны
пайдаланушылар   алдымен   онда   әдеби   тілдің   сөз   байлықтары
жеткілікті   дәрежеде   қамтылмағанын,   біріккен   және   дублет
сөздердің   жазылуы   ала-құ-   ла   екенін,   кейбір   сөздер   то-бына
жалғанатын   қосымшалардың   шәлкестігін   көп   айтатын   болды.
Сөздікте   байқалған   осындай   кемшіліктерді   ескеріп,   Тіл   білімі
институтының   Тіл   мәдениеті   бөлімі   оны   толықтырып,   қайта
шығару жұмысын қолға алып отыр.
Осы тұста ерекше көңіл бөлінуге тиісті мәселенің бірі біріккен
сөздердің   жазылу   жайы.   Аталған   сөздікте,   басқа   да   баспасөзде
біріккен сөздердің жазылуында тиянақ жоқ, шым-шытырык екені
рас. Сондықтан, оқу орындарындағы шәкірттер, студенттер дик-
тант жазғанда мұндай қателер есепке енбейтін болды. Өйткені, ол
туралы бір мұғалімнің дұрыс дегенін, екіншісі бұрыс дейді. Оған
әрқайсысының   өздерінше   «дәлелдері»   болады,   бірақ   табан
тірейтіндей,   ережеге   жүгіне   алмайды.   Бұл   жайғада   ғалымдар
арасындағы   пікір   таласы   да   біріне   бірі   қарама-қарсы.   Біреулер
барлық біріккен сөзді біріктіріп жазуды жөн десе, біреулер олар-
ды саралап барып біразын бірге, біразын бөлек жазуды, кейбіре-
улер   бәрін   де   жаңаша;   бөлек-бөлек   жазуды   құп   көреді.   Пікір
алалығымен   ұштасқан   қиыр-шиыр   жазу   сөздіктерден,   басқа   да
кітап, журнал, газеттерден арылмайақ қойды. Баспасөздегі он-дай
ала-құлалық   жазу   мәдениетіне   кесірін   тигізіп   жүрген   жоқ   па?
Сондықтан   осы   мәселе   жөнінде   баспасөзде   пікір   алысып,   бір
тоқтамға келу керек-ақ.
Әр нәрсенің пайда болу, даму, толығу арнасы болады ғой. Сөз
де солай. Оның да молаю, жетілу қоры бар. Бір саулықтың егіз-
егізден  сегіз болатынындай,  бір сөзден бірнеше жаңа сөз пайда
болады. Соның бір елеулі тәсілінің бірі – екі сөзді қосақтап, не,
біріктіріп бір сөз етіп айту. Сөз бен сөздің қосақталып, теңін та-
уып сөз тіркесінің құрамына енуі оның әрқайсысының ең басты
грамматикалық қасиетінің бірі.
Атам заманда бірігіп, әбден тігісі жатық болып кеткен бүгін,
биыл, сексен, тоқсан, білезік, ағайын деген тәрізді сөздердің о бас-
та екі түбірден құ- ралғанын жұрттың бәрі біле бермейді. Оларға
қарағанда   жолбарыс,   байшешек,   қолғап,   ашудас,   белбеу   сияқты
сөздердің   кұрамы   жер   бетіне   жақын   жатқан   кен   байлығының
белгілі қосындыларындай жұртқа белгілі, түсініктірек.
... Шатыс жайлар бұрынғы орфографиялық сөздікте көп кез-
деседі. Мысалы, ақ сөзінен кейін 87 сөз тіркесі берілген. Сол
топтағы ақ айыл, ақ аю, ақ білек, ақ қараған... тәрізді сөздер
бөлек жазылатындықтан ақборан, ақжарқын, ақжауын, ақжем,
ақкөңіл,   аққаптал,   аққұйрық   (шай),   ақниет,   ақсүйек   (ойын),
ақтаспа (шөп), ақтабан (шұбырынды) сияқты бірге жазы- луға
тиісті   сөздер   де   бөлек   жазылган.   Осылайша   әрбір   біріккен
сөздің   жазу   тағдырын   оның   бойындағы   қасиетіне   қарап
шешпей, бөлек жазылуға тиісті басқа сөз тіркестерінің ырқына
көндіріп жазуда ешбір ғылыми негіз жоқ.
Біріккен сөздерді бөлек жазғанда, оңайлық қуғаннан басқа
табатыңымыз бар ма? Табатынымыз жоқ, зияны көп: біріккең
сөздердің   кез   келгенін   бөлек-бөлек   жазу   дегеніміз   оларды
сөздіктердің реестр қатарына енгізбеу деген сөз.
Біріккен   сөздердің   қалыптасуы   олардың   жасалу   тарихымен
байланысты   болатындықтан,   лексикалану   жағынан   жаңалары
көнелері мен бірдей бола бермейді. Тіпті кейбір сөздер түйдегінің
біріккен сөз немесе сөз тіркесі екенін айыру да қиын.
...Мысалы, темір жолшы, аудан аралық, ақ қайың, тоқ ішек,
тоқпан жілік, бір тұтас, тіс қаққан, бас қамы, жел өкпе, қырғи
қабақ сияқты фразалық тіркестерді де біріктіріп жазып қоя бе-
ретіндер бар.
Орфографияда   пікір   таласын   тудырып   жүрген   осы
мәселелерді бір ізге салу біздің парызымыз. Қалай да қайта ба-
сылып шығатын орфографиялық сөздікте осы күнге дейін тіл
мәдениетінің дамуына кесірін тигізіп келген кемшіліктер енді
жіберілмеуі керек.
Мәулен Балақаев. Соц. Қазақстан., 1972ж. 12 июнь
284
285

15-дәріс. Қазіргі қазақ жазуын латын графикасына
ауыстыру мәселесі: ұсыныстар
Қазақ жазуының тарихында тағы бір маңызды белес тұр. Ол –
графика ауыстыру науқаны. Науқан деп атауға тура ке-летін болса,
расында да қазақ даласы үшін әліпби алмасты-ру әлеуметтік-саяси
дәуірлердің   ауысуына   сай   келетін   немесе   соны   бекітетін,   саяси
экономикалық мәні бар, ұлт саясатының құрамдас бір бөлігі болып
саналды.   Бұған   бүгінгі   жазуымызға   дейінгі   дәуірлік
әліпбилерімізге қарап көз жеткізуге болады. Бір қуанарлық жайт
бұл   мәселе   бүгінде   аяқасты,   бір   құрылтай   мүшелерінің
қатысуымен ғана шешіле салмай, көпшілік назары-на ұсынылып,
әлеуметтік мәселеге айналуында. Бір қуанарлығы
– жаңа әліпби бір ай ішінде қабылданып, (мысалы, орыс графи-
касына көшу 1939 жылдың 20 желтоқсанынан 1940 жылдың 15
қаңтарына   дейінгі   аралықта   орындалды),   оны   қолданбағандар
үкімет   әліпбиін   аяққа   басқандар   деп,   жауапқа   тартылатын,   оны
бақылау прокуратураға тапсырылатын (Ижанов З. Әліпби туралы
архив не дейді // ҚӘ 7.07.00.), болмаса араб жазуынан латын жа-
зуына   көшердегідей,   бір   дауыстың   формалды   артықшылығымен
(Қазақстан оқу комиссары Н. Зәлиұлы орнына қағаз жүзінде латын
жазуын   қолдаған   артық   дауыс   берілген)   мәселені   шеше   салу
науқанының   келмеске   кеткені   (Қамзабекұлы   Д.   Қазақ
зиялыларының әліпби айтысы // ҚӘ 14.12.01.).
Міне, сондықтан әліпби ауыстыру үстірт, асығыс саясаттың
араласуымен науқан түрінде өткізіліп келуі ендігі жаңа жазу
– латын графикасына көшуде мәселенің экстралингвистикалық
та,   лингвистикалық   та   шарттарын   өзара   үйлестіре   отырып
қарастыруды міндеттейді.
Латын  әліпбиіне  көшу  жайлы  алғашқы  пікір  акад.
Ә.Қайдардың 1993 жылдың 24 қазанындағы “Ана тілі” га-зетінде
жарияланған “Латын әліпбиінің болашағы зор” атты мақаласынан
бастау   алды.   Ғалым   қазақ   жазуының   жедел   түрде   орыс
графикасына көшуінің мынадай себебін келтірді: “Түркия елінің
ғалымы,   профессор   Тимур   Қожаоғлу   “Жаңа   түсінік”   га-зетіне
(09.08.1991) былай деп жазады: “Кеңес үкіметі 1927 жылы КСРО-
дағы бүкіл түркі халықтары қолданып келген араб жазуын латын
алфавитімен   ауыстырды.   Бірақ   Түркияда   да   1928ж.   латын
алфавиті   түрік   жазуы   болып   қабылданғандықтан   кеңес   бас-
шылары Анатолия түріктері мен Кеңес Одағындағы түркітілдес
халықтардың мәдени байланысының арта түсуінен қауіптеніп,
1939-1940жж. кейін оларға міндетті түрде кирилл алфавитінің
бір-бірінен парқы бар алты түрін қабылдатқызды”. Сол себеп-ті
ғалым   ендігі  әліпби  ауыстыру саясаттың  араласуынсыз   еркін
таңдауда  болатынын және ол “ұлтаралық,  халықаралық,  жал-
пы дүниежүзілік таралу деңгейі жоғары”, әрі “тілдік фактілер-
ді” дәл таңбалаудың  үлгісі ретінде ресми түрде халықаралық
фонетикалық транскрипция болып қабылданған латын жазуы
болу керектігін пайымдайды.
Әліпби   ауыстыру   туралы   көзқарастар.
 Акад.
Ә.Қайдардың бастамасы ғалымдар мен тілші қауым тарапынан
қызу пікір-таластың, идеялардың түрткісі болды.
Бұл   тақырыпта   1990-2013жж.   арасында   мерзімді   баспасөз
беттерінде   100-ден   аса   мақала   жарық   көрді.   Мамандықтары
мен жас ерекшеліктері, қызметі әртүрлі мақала авторларының
көзқарастары мен ой-пікірлері де алуан түрлі. Оларды шартты
түрде мынадай көзқарастарға топтауға болады.
Латын графикасына көшуді  жақтайтын бағыт, олардың не-
гізгі дәйектері: – латын әліпбиін қабылдау – компьютерлен-діру
ағымына   ілесу,   халықаралық   аренаға   шығу,   интернетті
толыққанды пайдалану үшін;
электронды   пошта,   телеграф   қызметін   кеңінен   қолдану
үшін;
ортақ түркі жазуын қалыптастыру үшін; қазақ тілінің 
тілдік табиғатын қайтару немесе сақтау үшін;
орыс   тілінің   фонетикалық,   мoрфологиялық,   синтаксистік,
лексикалық деңгейдегі әсерінен құтылу үшін керек.
Латын графикасына көшуге қарсы бағыт.
Көне түркі жазуына қайта оралуды ұсынатын бағыт. 
Қазіргі жазуды реформалауды жақтайтын бағыт.
Акад. Ә.Қайдар газет-журнал бетінде жарық көрген мақалалар
тасқынын көріп, әліпби арқылы атағын шығарғысы келетіндердің
де, әр қайсысы-ақ қазақ жазуының авторы болғысы келетіндердің
ниетін   сезініп,   1996   ж.   саналы   азаматтардың   ұйымдастыруын,
өзара бірігуін, президенттің ресми жарлығын сұраған (Қайдаров
Ә. Қазаққа латын жазуы керек пе, жоқ па? // ЕҚ. 6.01.96) мақала
жариялайды.   “Бұл   –   түркі   әлемі   үшін   ғасыр   проблемасы.   Бұл
мәселе қай үкімет басшысының тұсында шешіледі? Програмистер
мен лингвистер бір шешімге келу ке-рек” дейді (Қайдар Ә. Жеті
жыл жыр болған жазу жайында // ЕҚ.
16.06.00).
286
287