-ТАҚЫРЫП. ТУРИСТІК КОМПАНИЯДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ

 

45 

 

Турӛнімдерге  компанияның  сату  үшін  шығарған,  немесе  қайта  сату 

үшін  сатып  алынған  ӛнімі  кіреді,  оның  ішінде,  бӛлшек  саудамен 

айналысатын  саудагер  қайта  сату  үшін  сатып  алынған  турӛнімдер  немесе 

жер мен басқа да мүлік.  

 

Қызмет  кӛрсетуге  белгілі  бір  мерзім  ішінде  шартта  келісілген 

компанияның  міндеттерді  атқаруы.  Қызметтер  бір  кезең  ішінде  немесе 

бірден кӛп кезеңдерде кӛрсетілуі мүмкін. Қызмет кӛрсетуге арналған кейбір 

шарттар  құрылыс  шарттарымен  тікелей  байланысты,  мысалы,  жоба 

жетекшілері және архитекторларға қызмет кӛрсетуге арналған шарттар. Бұл 

шарттардан  келетін  табыс  осы  стандарттарда  қаралмайды,  бірақ  11  – 

«Құрылыс  салуға  жасалған  шарттар»  IAS  Халықаралық  стандартпен 

белгіленген құрылыс шарттарының талаптарына сәйкес кӛрінеді.  

 

Компания  активтерін  басқа  ұйымдардың  пайдалануы  табыстың 

мынадай нысандарда пайда болуына әкеліп соқтырады: 

1.

 

пайыздар  –  ақша  қаражатын  немесе  оның  баламаларын, 

компанияға тиесілі соманы пайдаланғаны үшін тӛлемдер; 

2.

 

лицензияланған  тӛлемдер  –  компанияның  ұзақ  мерзімді 

активтерін,  мысалы,  патенттерді,  тауар  белгілерін,  авторлық 

құқықтарды  және  компьютерлік  бағдарламалық  қамтамасыз 

етуді пайдаланғаны үшін тӛлемдер; 

3.

 

дивидендтер  –  пайданы  акционерлік  капиталды  иеленушілер 

арасында олардың белгілі бір сыныптың капиталына қатысуына 

қарай теңбетең бӛлу.  

 

Табыс  –  компанияның  әдеттегі  қызметі  барысында,  осындай  ағын 

акционерлердің жарналары есебінен болатыннан ӛзге капиталдың ұлғаюына 

әкеліп  соқтырғанда  туындайтын  кезең  ішіндегі  экономикалық  пайданың 

жалпы ағыны.  

 

Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауды қалаған және 

бір-бірінен  тәуелсіз  тараптардың  арасында  мәміле  жасағанда  активке 

ауыстыруға болатын немесе міндеттемені реттеуге болатын сома.  

 

Табысқа тек компаниямен алынған және оның ӛз жеке шотына түсуі 

міндетті  экономикалық  түсімдердің  жалпы  түсімі.  Үшінші  тараптың 

пайдасына  түскен  сатылым  салығы,  тауарлар  және  қызметтерден  алынатын 

салық  және  қосымша  құн  салығы  сияқты  сомалар  компанияға  түсетін 

экономикалық  пайда  болып  табылмайды,  және  жеке  капиталдың  ӛсуіне 

әкелмейді.  Сондықтан  олар  табыстан  алынып  тасталды.  Агенттік  қарым-

қатынас  кезінде  тап  осылай  экономикалық  пайданың  жалпы  ағыны 

компанияның  ӛз  капиталының  ұлғаюына  әкеліп  соқтырмайтын  принципал 

пайдасына  жиналатын  сомадан  тұрады.  Принципал  пайдасына  алынған 

сомалар табыс болып табылмайды. Табыс делдалдық сыйақы сомасы болып 

табылады.  

 

Табысты бағалауда тӛмендегідей талаптар қойылады: 

 

1. табыс алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құны 

бойынша бағалануы тиіс.  

 

46 

 

2. операциядан пайда болатын табыс сомасы, әдетте, компания және 

сатып  алушы  немесе  акцияны  пайдаланушы  арасындағы  шартпен 

анықталады. Ол компаниямен ұсынылатын қандай да бір сауда жеңілдігінің 

сомасы немесе санға жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алынуға 

тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құн бойынша бағаланады.  

 

3.  кӛпшілік  жағдайда  қарама-қарсы  ұсыну  ақша  қаражаты  немесе 

оның баламалары нысанында ұснылады, ал табыс сомасы  – алынған немесе 

алынуы  күтілетін  ақша  қаражаттарының  немесе  оның  баламаларының 

сомасы. Алайда, ақша қаражаттарын немесе оның баламаларының табыстың 

кейінгіге  қалдырған  жағдайда  қарама-қарсы  ұсынудың  әділ  құны  алынған 

немесе  алынуы  күтілетін  ақша  қаражаттарының  номиналды  сомасынан 

азырақ  болуы  мүмкін.  Мысалы,  компания  сатып  алушыға  пайызсыз  кредит 

ұсынуы мүмкін немесе тауарларды сату кезінде қарама-қарсы ұсыну ретінде 

одан  нарықтағыдан  тӛмен  пайыз  ставкасын  алуға  вексель  қабылдай  алады. 

Шарт  шын  мәнінде  қаржы  операциясы  ретінде  болғанда,  қарама-қарсы 

ұсынудың  әділ  құны  шартты  пайыз  ставкасының  кӛмегімен  барлықӛ 

болашық  түсімдердің  дисконттауымен  анықталады.  Пайыздың  ендірілген 

ставкасы  –  ұқсас  тӛлем  қабілеттілік  рейтингімен  эмитенттің  бірдей  қаржы 

құралына  арналған  басым  ставкадан;  не  қаржы  құралының  номиналдық 

сомасына  дисконт  ретінде  қолдану  олардың  қаржы  құралдарымен  тӛлем 

жасаған  кезде  тауарлар  мен  қызмет  кӛрсетулердің  ағымдағы  сату  бағасын 

алуға мүмкіндік беретін пайыздық ставкадан тұратын нақтырақ анықталатын 

шама.  

 

Әділ  құн  мен  тиісті  қарама-қарсы  ұсынудың  номиналдық  сомасы 

арасындағы  айырма,  сонымен  қоса  39  –  «Қаржы  құралдары  –  тану  және 

бағалау»  IAS  Халықаралық  стандартқа  сәйкес  пайыз  кірісі  ретінде 

қабылданады.  

 

Турӛнімдер  немесе  қызметтер  сипаты  және  кӛлемі  жағынан  бірдей 

турӛнімдер  немесе  қызметтерге  айырбасталған  жағдайда,  айырбас  табыс 

пайда болатын операция ретінде қаралмайды. Бұл белгілі бір жерде уақытша 

негізде сұранысты қанағаттандыру үшін әр түрлі жерлерде жабдықтаушылар 

қорды ауыстырған кезде азық-түлік ӛнімдерінде жиі болады. Ерекшеленетін 

турӛнім  немесе  қызметтер  тауарлар  сатылғанда  немесе  қызметтер 

кӛрсетілгенде  айырбасталса,  онда  айырбас  табысты  жасайтын  операция 

ретінде  қаралады.  Табыс  ауыстырылған  қаржы  құралдары  немесе  оның 

баламасы  сомасына  түзетілген  алынған  тауарлар  немесе  қызметтердің  әділ 

құны  бойынша  ӛлшенеді.  Алынған турӛнімдердің  немесе  қызметтердің әділ 

құны  сенімді  ӛлшене  алмаған  жағдайда,  табысы  ауыстырылған  қаржы 

құралдары  немесе  оның  баламасы  сомасына  берілген  тауарлардың  немесе 

қызметтердің әділ құны бойынша ӛлшенеді.  

 

Осы  стандартта  ұсынылған  тану  критерийлері  әдетте  әр  мәміледе 

бӛлек  қолданылады.  Алайда  белгілі  бір  жағдайда  оның  мазмұнын  кӛрсету 

үшін  мәміленің  бӛлек  бӛлінген  элементтеріне  қолданылу  керек.  Мысалы, 

тауардың сату бағасы әрі қарайғы қызмет кӛрсетуі үшін белгілі бір сомаға ие 

болған жағдайда, бұл сома қызмет кӛрсетілу кезеңінің ішінде табыс ретінде 

 

47 

тасымалданып,  танылады.  Және  керісінше,  тану  критерийлері  олардың 

байланысы 

коммерциялық 

тиімділігі 

жалпы 

мәміле 

топтамасына 

сілтемесінсіз  анықталуы  мүмкін  болған  жағдайда  екі  немесе  одан  да  кӛп 

мәмілелерге бірдей қолданыла алады. Компания тауарды сатып, осы уақытта 

болашықта турӛнімді сатып алуға бӛлек мәміле жасай алады, осылай бірінші 

мәміленің  нәтижесін  тӛмендетеді;  осындай  жағдайда  екі  мәміле  бірге 

қаралады. 

 

Турӛнімдерді  сатудан  түскен  табыс  мынадай  аталған  талаптар 

қанағаттандырылғаннан кейін танылуы тиіс: 

-

 

компания  сатып  алушыға  турӛнімді  иеленумен  байланысты 

елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды аударғанда; 

-

 

компанияның 

әлетте 

иелену 

құқығымен 

байланысты 

қауымдасатын  және  сатылған  турӛнімдерді  бақыламайтын 

дәрежеде басқаруға қатыспағанда; 

-

 

табыс сомасы сенімді ӛлшенгенде; 

-

 

компанияға  мәмілемен  байланысты  экономикалық  тиімділіктің 

пайда болуы ықтимал болып табылғанда; 

-

 

мәмілемен  байланысты  кеткен  немесе  күтілетін  шығындар 

сенімді ӛлшенуі мүмкін болғанда.  

 

Компанияның  сатып  алушыға  иеленумен  байланысты  елеулі 

тәуекелдерді  және  сыйақыларды  аударғанда  беру  кезін  бағалауы  мәміленің 

шарттарымен  танысуын  талап  етеді.  Кӛпшілік  жағдайда  иеленумен 

байланысты  елелулі  тәуекелдерді  және  сыйақыларды  аударғанда 

меншіктенудің  заң  құқығын  берумен  немесе  меншікті  сатып  алушыға 

берумен  сәйкес  келеді.  Бұл  кӛпшілік  бӛлшектеп  сатуда  болады.  Иеленумен 

байланысты  елеулі  тәуекелдерді  және  сыйақыларды  аударудың  басқа 

жағдайларында  бір  уақытта  меншіктенудің  заң  құқығын  берумен  немесе 

меншікті сатып алушыға берумен сәйкес келмейді.  

 

Егер  компания  иеленудің  елеулі  тәуекелдерін  сақтап  қалса,  мәміле 

сату  болып  табылмайды  және  ол  бойынша  табыс  танылмайды.  Компания 

бірқатар  жағдайда  иеленудің  елеулі  тәуекелін  сақтай  алады.  Компанияның 

иеленумен  байланысты  елеулі  тәуекелдерді  және  сыйақыларды  сақтап  қалу 

жағдайларына мысалдар: 

-

 

стандартты 

кепілдеме 

міндеттерімен 

ӛтелмейтін 

қанағаттандырылмаған  қызмет  үшін  жауапкершілікті  сақтап 

ӛалғанда; 

-

 

нақты  сатудан  алынған  табыстар  тауарларын  сату  нәтижесінде 

сатып алушымен алған табыспен байланысты болғанда; 

-

 

жіберілген  тауарлардың  қондырылуы  міндетті  болғанда,  ал 

қондыру  компаниямен  орындалмаған  шарттың  айтарлықтай 

бӛлігін алып отыр; 

-

 

сатып  алушы  сату  шартында  анықталған  себептермен  және 

компанияның  пайда  алуына  сенімі  болмаған  жағдайда  сату 

мәмілесін бұзуына құқығы бар. 

 

48 

 

Егер  компания  иеленумен  байланысты  елеусіз  тәуекелдерін  сақтап 

қалса,  мәміле  сату  болып  табылады  және  ол  болйынша  табыс  танылады. 

Мысалы,  сатушы  оған  тиесілі  соманың  жинақталуын  қамтамасыз  ету  үшін 

ӛзіне  меншіктік  заң  құқығын  қалдыруы  мүмкін.  Осындай  жағдайда  егер 

компания  иеленумен  байланысты  елелулі  тәуекелдерін  және  сыйақыларын 

аударса,  мәміле  сату  болып  табылады  және  табыс  танылады.  Иеленудің 

елеусіз  тәуекелін  сақтайтын  компанияның  тағы  бір  мысалы  ретінде, 

клиенттің 

сатып 

алғанына 

қанағаттанбаған 

жағдайда, 

ақшаның 

қайтарылуына кепіл болатын бӛлшек сауда дүкені бола алады. Егер сатушы 

болашақ  қайтарымларлы  сенімді  бағалай  алса  және  алдыңғы  тәжірибе  мен 

басқа  да  елеулі  факторлар  негізінде  қайтару  бойынша  міндеттемені  ӛзіне 

алса, мұндай жағдайларда табыс сату кезінде танылады.  

 

Компанияға  экономикалық  пайданың  мәмілемен  байланысты  тиісті 

ағынның  пайда  болуы  ықтитмал  болған  жағдайда  ғана  табыс  танылады. 

Кейбір  жағдайларда  қарама-қарсы  ұсыныс  алмағанға  дейін  немесе  бар 

белгісіздік  жойылмағанға  дейін  ол  ықтимал  бола  алмайды.  Мұндай 

белгісіздік,  мысалы,  осы  шетел  мемлекетінде  жүзеге  асырылған  сату 

бойынша тиісті қарама-қарсы ұсыныстарды жіберуге шетел мемелкеттерінің 

органдары  рұқсат  беруіне  қатысты  болуы  мүмкін. Рұқсат берілгеннен кейін 

белгісіздік  жойылады  және  табыс  тиісінше  танылады.  Алайда  табысқа 

қосылып  кеткен  соманы  инкассациялау  туралы  белгісіздік  пайда  болған 

кезде  соңына  дейін  алынбаған  сома,  немесе  алынуы  ықтимал  болған  сома 

басынан  танылған  табыс  сомасының  түзетуі  сияқты  емес,  шығыс  ретінде 

танылады.  

 

Сол мәмілеге немесе басқа жағдайға қатысты табыс және шығыстар 

бір мезгілде танылады; Бұл – табыс және шығыстың сәйкестігі деп аталады. 

Егер табыстың танылуы үшін керекті басқа талаптар орындалса, шығыстар, 

соның  ішінде  кепілдік  міндеттемелері  және  тауарларды  тиеп  жӛнелтуден 

кейін  пайда  болған  басқа  шығындар  сенімді  бағалануы  мүмкін.  Алайда 

шығындардың  сенімді  бағаланбаған  жағдайда  табыс  таныла  алмайды, 

мұндай жағдайда тауарды сатқаннан кейін алынған кез келген қарама-қарсы 

ұсыну міндеттеме ретінде танылады.  

 

Қызмет  кӛрсету  болжанатын  мәміленің  нәтижесі  сенімді  бағалана 

алған  жағдайда,  осы  мәмілемен  байланысты  табыс  есеп  беру  күніне 

мәміленің  аяқталу  сатысына  қатысты  танылуы  тиіс.  Мынадай  талаптар 

орындалса, мәміленің нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін: 

-

 

табыс сомасы сенімді ӛлшенсе; 

-

 

компанияға  экономикалық  пайданың  мәмілемен  байланысты 

тиісті ағынның пайда болуы ықтимал болып табылса; 

-

 

есепті  күнгі  жағдайы  бойынша  мәміленің  аяқталу  сатысын 

сенімді ӛлшеу мүмкіндігі болса; 

-

 

мәмілені  жүзеге  асыру  үшін  келтірілген  шығынды  және  оны 

аяқтау үшін қажетті шығынды сенімді ӛлшеу мүмкіндігі болса.  

 

Мәміленің  аяқтау  кезеңі  бойынша  табыс  тану  кӛбінесе  «дайын 

болуына  қарай»  әдісі  деп  атайды.  Осы  әдіске  сәйкес  табыс  қызмет  кӛрсету 

 

49 

кехзінде  танылады.  Осы  негіздегі  табысты  тану  қызмет  кӛрсету  бойынша 

қызмет  масштабы  туралы  және  есеп  кезеңі  ішіндегі  қызмет  нәтижелері 

туралы  маңызды  ақпаратты  қамтамасыз  етеді.  11  –  «Құрылыс  салуға 

жасалған шарттар» IAS-та табыстың тануын осы негізде қажет етеді. Аталған 

стандарттың  талаптары  жалпы  табысты  және  қызмет  кӛрсетуді  болжап 

отырған мәміле бойынша тиісті шығыстарды тану үшін қолдануға болады.  

 

Сәйкес  келетін  ағымның  компанияға  мәмілемен  байланысты 

экономикалық пайданың шығуы ықтимал болған кезде ғана табыс танылады. 

Алайда, табысқа кірген соманың инкассациялануы жӛнінде белгісіздік туған 

жағдайда,  соңына  дейін  алынбаған  сома  немесе  ӛтелу  мүмкіндігі  жойылған 

сома,  басынан  танылған  табыс  сомасының  түзетуі  сияқты  емес,  шығыс 

ретінде танылады.  

 

Компания мәмілеге қатысқан басқа жақтармен мынадай: 

-

 

ұсынылуы және тараптардың алуы тиіс қызметке қатысты әрбір 

жақтың пікір айту құқығын; 

-

 

болжанып отырған қарама-қарсы ұсынуды; 

-

 

ӛзара  есеп  айырысу  тәртібін  және  талаптарын  келістіргеннен 

кейін әдетте сенімді бағалауды жүзеге асыра алады.  

 

Компанияда  әдетте  қаржылық  жоспарлау  мен  есептіліктің  тиімді 

ішкі жүйесі болуға тиіс. Мәміленің орындалуына қарай шарт бойынша табыс 

пен  шығындарды  бағалауды  тексереді  және  қажеттілігіне  қарай  қайта 

қарайды.  Мұндай  қайта  қараулардың  қажеттілігі  шарттың  нәтижесі  сенімді 

түрде  бағаланбайтынын  білдірмейді.  Мәміленің  аяқталу  сатысы  әр  түрлі 

тәсілдермен  анықталуы  мүмкін.  Компания  орындалған  жұмыстың  сенімді 

ӛлшенуін қамтамасыз ететінін пайдаланады. Шарттың сипатына байланысты 

бұл әдістер мынадай: 

-

 

орындалған жұмысты бақылауды; 

-

 

қызметтердің  жалпы  кӛлеміне  пайызбен  есеп  беру  күніне 

ұсынылған  қызметтер,  не  есеп  жасау  күнгі  келтірілген  шарт 

бойынша  шығынның  мәміле  бойынша  жалпы  шығынның 

бағалау  шамасына  теңбетең  арақатынасы.  Есеп  дайындау 

күнінде  келтірілген  шығындарға  тек  осы  күні  кӛрсетілген 

қызметті кӛрсететін шығындар жатады.  Шарт бойынша  бағалау 

жиынтық  шығындарға  тек  кӛрсетілген  немесе  кӛрсетілуі  тиісті 

қызметтерді кӛрсететін шығындар кіреді.  

 

Тапсырыс  берушілерден  алынған  аралық  тӛлемдер  және  аванстар 

кӛрсетілген қызметтерді кӛрсетпейді.  

 

Тәжірибелік  мақсат  үшін,  белгілі  бір  кезең  аралығында  қызметтер 

саны  белгісіз  мӛлшерде  кӛрсетілсе,  егер  қандай  да  болмасын  басқа  бір  әдіс 

аяқталу сатысын жақсырақ кӛрсеткені туралы дәлелдеме болмаса, белгілі бір 

кезең ішінде табыс түзу сызықты әдіс негізінде танылады. Белгілі бір әрекет 

басқаға қарағанда маңызды болып саналса, табысты тану осы әрекетті жүзеге 

аысрғанға дейін кейінге қалдырылады.  

 

50 

 

Қызмет  кӛрсетуді  шамалайтын  операция  нәтижесі  сенімді 

бағаланбаған  кезде  табыс  тек  ӛтелген  шығыстардың  тану  шамасына  ғана 

танылуы тиіс. 

 

Мәмілені  орындаудың  бастапқы  кезеңдерінде  оның  нәтижесін 

сенімді  бағалау  кӛп  ретте  қиын  болады.  Соған  қарамастан  мәмілені  жүзеге 

асыру  барысында  жұмсалған  шығындар  компаниямен  ӛтьелу  ықтималдығы 

болуы  мүмкін.  Сондықтан  шарт  бойынша  жұмсалған  шығындардың 

күтілетін  орнын  толтыру  қаншалықты  деңгейде  болса,  табыс  соншалықты 

танылады. Мәміле нәтижесін сенімді бағалау мүмкін болмағандықтан, пайда 

танылмайды.  

 

Мәміле  нәтижесі  сенімді  бағалана  алмаса  және  жұмсалған 

шығындардың  ӛтелуі  ықтимал  болған  жағдайда,  табыс  танылмайды,  ал 

жұмсалған шығындар шығыс ретінде танылады.  

 

Басқа  ұйымдардың  пайыздар,  лицензиялық  тӛлемдер  және 

дивидендтер  әкелетін  компания  активтерін  пайдалануынан  шығатын  табыс 

мынадай жағдайларда пайда болады: 

1.

 

мәмілемен  байланысты  компанияға  экономикалық  тиімділіктің 

тиісті ағынының пайда болуы мүмкін болғанда; 

2.

 

табыс  сомасының  сенімді  бағалану  жағдайының  негізінде 

танылуы тиіс.  

 

Табыстың танылуы тиіс негіздері: 

-

 

пайыздық  табыс  39  IAS  Халыӛаралық  стандартының  –  және 

AG5-AG8  параграфтарында  белгіленгендей  пайыздық  тиімді 

ставкасы әдісі негізінде танылуға жатады; 

-

 

лицензияланған  тӛлемдер  тиісті  шарттың  мазмұнына  сәйкес 

есептеу әдісі бойынша танылуы тиіс; 

-

 

дивидендтер  акционерлердің  тӛлемді  алуына  құқығы  орнағанда 

ғана танылуы тиіс. 

 

Пайызы бар инвестицияны сатып алу алдында тӛленбеген пайыздар 

жинақталып қалса, бұдан әрі пайыздарды алу екі кезеңге бӛлінеді: сатып алу 

кезінде  және  сатып  алғанна  кейінгі;  алғаннан  кейінгілердің  бір  бӛлігі  ғана 

табыс  ретінде  танылады.  Үлестік  бағалы  қағаздарға  арналған  дивидендтер 

таза  сатып  алу  кірісінен  жарияланса,  онда  бағалы  қағаздардың  бастапқы 

құнынан  шегеріледі.  Егер  осындай  бӛлісуді  тек  арбитраждық  тәсілден 

басқасымен  жүзеге  асыру  қиын  болса,  дивидендтер,  үлестік  бағалы 

қағаздардың  бастапқы  құнының  бӛлігін  ашықтан  ашық  ӛтеуді  білдірмесе, 

табыс ретінде танылады.  

 

Егер  шарт  мазмұнын  ескерсе  отырып  табысты  тану  үшін  басқа 

сәйкес келетін жүйелі ұтымды негіз болмаса ғана, лицензияланған тӛлемдер 

тиісті шарттардың талаптарына сәйкес жинақталады және әдетте осы негізде 

танылады.  

 

Компанияға  экономикалық  пайданың  мәмілемен  байланысты  тиісті 

ағынның  пайда  болуы  ықтимал  болған  жағдайда  ғана  табыс  танылады. 

Алайда, табысқа кірген соманың инкассациялануы жӛнінде белгісіздік туған 

жағдайда,  соңына  дейін  алынбаған  сома  немесе  ӛтелу  мүмкіндігі  жойылған 

 

51 

сома,  басынан  танылған  табыс  сомасының  түзетуі  сияқты  емес,  шығыс 

ретінде танылады.  

 

Компаниялар мынадай ақпаратты ашып кӛрсетуі керек: 

-

 

табысты  тану  үшін  қабылданған  есеп  саясатын,  соның  ішінде, 

қызметтерді  кӛрсетумен  байланысты  операциялардың  аяқталу 

сатысын анықтау үшін пайдаланылатын әдістерді; 

-

 

кезең ішінде танылған табыстың әрбір маңызды санаты сомасын, 

соның ішінде, мыналардан:  

-

 

турӛнімді сатудан; 

-

 

қызмет кӛрсетуден; 

-

 

пайыздардан; 

-

 

лицензиялық тӛлемдерден; 

-

 

дивидендтерден келетін табыстарды; 

-

 

табыстың  әрбір  маңызды  санатына  қосылған  турӛнімді  немесе 

қызметтерді айырбастаудан келетін түсім сомасын.  

 

Компания  кез  келген  шартты  міндеттемелерді  және  активтерді  37-

«Бағалау мәндеттемелері, шартты міндеттемелер және шартты активтер» IAS 

халықаралық  стандартына  сәйкес  ашады.  Шартты  міндеттемелер  және 

шартты  активтер  кепілдік  жӛндеуге  жұмсалған  шығындар,  шағымдар, 

айыппұлдар  және  ықтимал  ысырап  сияқты  баптарға  байланысты  шығуы 

мүмкін.  

 

Табысты  тану  белгілі  бір  шартқа  байланысты  анықталады,  яғни 

туристік  ӛнімді  сатудан,  қызмет  кӛрсетуден,  туристік  ұйымдардың 

активтерін  жалға  беру  кезінде.  Ерекшелігі  сонда,  экономикалық  пайда 

келісім  шартта  қарастырылуына  байланысты  кәсіпорын  қызметіне  тиісті 

және мүмкіншілігіне пайданың сомасымен анықталады.  

 

Табыстың  танылуы  тек  кәсіпорынның  нақты  мүмкіншілігіне 

байланысты  анықталады.  Мысалы,  Туристік  ұйымның  күмәнді  дебиторлық 

берешегі пайда болғанда белгілі бір бӛлігі кезеңді шығыс немесе алдын ала 

құрылған  резервке  жатқызылады.  Бірақ  қаржылық  есептілікте  пайданың 

мӛлшерінің кемуі деп қаралады.  

 

Кейде  табысты  тану  келісім  шарттың  құрамдас  бӛліктеріне 

байланысты  анықталады.  Мысалы,  турӛнімнің  ӛтімділігінің  бағасы  ӛнім 

бағасынан  бӛлек  қарастырылса,  яғни  қызмет  кӛрсетуіне  байланысты  табыс 

ӛнім сатылған кезде емес, қызмет кӛрсеткен кезде мойындалуы.  

 

Табыстан  алынатын  корпорациялық  табыс  салығы  тӛлеушілердің 

алынған  түсім  кӛзіне  салынады.  Туристік  ұйымдардың  қызмет  кӛрсетуден 

түскен  табысынан  Салық  Кодексінің  4-бӛлімін  негізге  ала  отырып  салық 

салынады.  Салық  салынатын  табыс  жылдық  жиынтық  табыс  пен  осы 

Кодекстің  80-103,  105-114-баптарында  кӛзделген  шегерімдер  арасындағы 

айырма  ретінде  айқындалады.  Жылдық  жиынтық  табыс  осы  Кодекстің  91-

бабына сәйкес түзетілуге тиіс.  

 

Турӛнімді  ӛндіру  мен  айналымға  жіберуге  кеткен  шығындар 

тӛмендегідей түрлерге бӛлінеді: 

-

 

материалдық шығындар; 

 

52 

-

 

еңбекақыға кеткен шығындар; 

-

 

амортизациялық шығындар; 

-

 

басқа да ӛндіру мен айналымға жібергенде кеткен шығындар.  

 

Табысты  анықтаған  кезде  оның  кӛлемінен  тұтынушыдан  алынған 

салық  салушының  салық  сомасы  алынып  тасталады.  Сонымен  қатар  табыс 

мӛлшерін  салық  тӛлеушінің  тапқан  табысын  растайтын  құжаттар  арқылы 

ғана анықтайды. Туристік ұйымдардың кӛрсетілген қызметімен байланысты 

табылған  табысты  тану  салық  тӛлеушінің  таңдаған  салықтық  есептің 

мақсатты әдісін қолданумен шектеледі. Салық салу объектісі болып мыналар 

табылады: 

1)

 

салық салынатын табыс; 

2)

 

тӛлем кӛзінен салық салынатын табыс; 

3)

 

Қазақстан  Республикасында  қызметін  тұрақты  мекеме  арқылы 

жүзеге  асыратын  резидент  емес,  заңды  тұлғаның  таза  табысы 

корпорациялық  табыс  салығы  салынатын  объектілер  болып 

табылады. 

 

Атап айту керек, ӛз атымыздан немесе заңды тұлға атынан меншікті 

активтерді  пайдалану  арқылы  табысқа  ие  болып  немесе  зиян  шегілсе,  онда 

үшінші жақтың тапқан табысы немесе шеккен зияны салық салу нысанында 

баланстық табыс немесе зиян болып танылмайды. Бұл жағдайда турагентпен 

үшінші  жақта  ӛзара  есеп  жүргізеді.  Бұл  құбылыс  Салық  Кодексінің  13-

бабында  «Табыс  –  есепті  кезеңдегі  кәсіпорындағы  активтердің  ӛсуі  немесе 

құнының  жоғарылауына  немесе  міндеттемелердің  азаюына  байланысты 

меншікті  капиталдың  ӛсуі  арқылы  табылған  эконосмикалық  пайда»  -  деп 

атап  кӛрсетілсе,  «шығын  –  есепті  кезеңдегі  кәсіпорындағы  активтердің 

азаюы  немесе  құнының  тӛмендеуіне,  сонымен  қатар  міндеттемелердің 

кӛбеюіне 

байланысты 

меншікті 

капиталдың 

тӛмендеуі 

бойынша 

экономикалық пайданың кемуі» - деп танылған.  

 

Қазақстан  Республикасының  Бухгалтерлік  есептің  7  –  стандартына 

сәйкес  «Жалпы  табыс»  сонымен  қатар  ХҚЕС  «табыс»  18-ші  стандартында 

агенттік қатынасқа дәлме дәл түсінік берілген: 

 

«Айналымнан түсетін түсім кәсіпорынның экономикалық пайдасына 

шотқа  түскенде  ғана  түсім  деп  танылады.  Алынған салықтар  кәсіпорынның 

капиталын  ӛсіруге  кері  әсер  етуіне  байланысты  экономикалық  пайдасына 

шешілмейді». 

 

Осыған орай: 

 

а) 

Егер 

турагенттік 

турӛнім 

ӛндіретін 

болса, 

онда 

жабдықтаушылармен тікелей келісілген қызметі бойынша барлық шығындар 

турӛнімнің  құрамына  есептеліп,  ӛнімнің  ӛзіндік  құнын  7  БЕС  негізге  алып 

құрайды.  Бұл  жағдайда  турагенттіктің  табысы  болып  айналымға  түскен 

турӛнімнің сомасы есептеледі.  

 

б)  Егер  турагенттік  бӛлек  туристік  қызметті  үшінші  жақтан  немесе 

сенімді  ӛкілеттің  атынан  ӛз  есебінен  болашақта  қайтарылатын  келісім 

арқылы  жасаса,  делдал  ретінде  онда  табыс  болып  тек  қана  комиссиялық 

сыйақы есептеледі.  

 

53 

 

Нарықтағы  бәсекелестік  турагенттік  қызметте  бірқатар  кӛрсетілетін 

қызмет  түрінің  маркетингтік  элементтерін  пайдалануға  мәжбұр  етеді. 

Жеңілдіктер,  сыйлықтар  түріндегі  марапаттаулар,  сонымен  қатар  айрықша 

қызмет  түрлерін  ұсыну.  Осы  жасалатын  іс-шараларды  құжаттау  кезінде 

мамандар  істі  жете  білмегендіктен  бірқатар  кемшіліктерге  жол  беруі 

салдарынан,  қорытындысында  салық  есебіне  кері  әсерін  тигізуі  мүмкін. 

Мысалы:  туристке  қосымша  қызмет  кӛрсету  мақсатында  пайдаланған 

кӛлікпен тасымалдау шығынын есептеу екі нұсқада қарастырылады: 

-

 

тасымалдау шығыны туристің есебінен; 

-

 

жеңілдік акциясының түрін пайдалану арқылы.  

 

Салық  Кодексінде  салық  салу  мақсатының  негізінде  табыс  пен 

шығындар есебін жүргізу екі әдіспен жүргізілуі тиіс: 

1.

 

есептеу 

2.

 

кассалық 

1.  Жалпы  тәртібіне  байланысты  есептеу  әдісін  салық  тқлеуші 

табысқа  салынатын  салықты  есептегенде  жиі  пайдаланады.  Бұл  әдістің 

маңызы  табыстың  барлық  сомасы  сатылған  ӛнім  немесе  кӛрсетілген 

қызметтен  түскен  нақты  ақша  қаражатының  түсуіне  және  тӛленуіне 

байланысы юолмаған жағдайда.  

 

Туристік қызметте қызметтің кӛрсетілуі салық салу саясатына сәйкес 

материалдық  тұрғыдан  танылмай  қажеттілікті  қанағаттандыратын  қызмет 

болып танылады. Қызмет кӛрсету мақсатында есептеу әдісін анықтау қызмет 

кӛрсетілген  сәтте  орындалады.  Әдетте,  салық  салу  заңдылықтарында  нақты 

анықтама  берілмейді,  дегенмен  қызмет  кӛрсету  орындалғаны  туралы  екі 

жақты пікір туу мүмкін: 

 

Біріншіден,  нақты  кӛрсетілген  күнінде.  Бұл  кӛзқарас  туристік 

қызметте біркүндік кӛрсетілген туристік ӛнімдерге бағытталған.  

 

Екіншіден,  тапсырушыдан  қабылданған  сәтте.  Ал,  бұл  кӛзқарас 

білгілі  бір  қызмет  түріне  тапсырыс  берушімен  туристік  ұйымдардың 

арасында келісім жасалған уақытпен есептеледі. Бұл пікір туристік ұйымдар 

үшін  белгілі  бір  мерзімге  ұзартылған  кешенді  қызмет  түрін  кӛрсеткенде 

тиімді болып табылады.  

 

Бұл  жағдайды  туристік  ұйым  есеп  саясатында  қарастырып,  бекітуі 

тиіс.  

 

Дегенмен,  есептеу  әдісін  пайдаланған  туристік  ұйымдардағы 

шығындар  есепті  кезеңде  табыстан  алынатын  салық  кӛлемін  тӛленгеніне 

қарамастан азайтуға мүмкіндігі бар. Есепке алынған салық салу күні болып – 

есептелген күні саналады.  

 

Екінші  әдіс  кассалық  әдіс  деп  аталады.  Бұл  әдісті  тәжірибеде  ӛте 

сирек  қолданады,  себебі  туристік  ұйымдардың  аз  кӛлемде  туристік 

қызметтердің кӛрсетілген қызмет үшін түскен түсім үшін қарастырылған.  

 

2. Кассалық әдіс  салықтық  заңдылықта табыс  пен шығыстың  пайда 

болуы мен нақты түскен ақша қаражатының байланысына негізделген.  

 

54 

 

Қарастырылған  әдіс  салық  тӛлеуші  есепті  кезеңде  кӛрсетілген 

қызметтен түскен табыс сомасы заңмен мӛлшерленген сомадан артпаса ғана 

қолданылады.  

 

Осы әдісті қолданған салық тӛлеуші мӛлшерлі сомадан асырса онда 

заң  бұзушы  болып  есептеліп  бірінші  әдіске,  яғни  есептеу  әдісіне  бірден 

жылдың  басынан  кӛшуі  тиіс.  Егер  бұл  талап  орындалмаса  салық  салу 

тәртібіне кері әсерін тигізуі мүмкін.  

 

Атап 

ӛтетін 

болсақ, 

кассалық 

әдістің 

есептеу 

әдісінен 

айырмашылығы  сонда  кӛрсетілген  қызметтің  сомасының  мӛлшерінің 

мерзімділігі ерекше назарға алынады. 

 

 

жүктеу 0,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: