40
белгілеу.
5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін
жасау.
Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі. А.Байтұрсыновтың қазақ тілі
синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жӛніндегі соны пікірлер
болып табылады. Тілші синтаксистің теориясын бір жүйеге түсірумен
қатар, оны меңгертудің жолдарын ұсынды. «Ауыздан шыққан сӛздің бәрі
сӛйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада
түсінікті болып айтылған сӛздер ғана сӛйлем болады» деп, сӛйлемнің
қатысымдық қызметін айқындады [1, 264]. Синтаксистің әр саласы туралы
теориялық материалдардан кейін практикалық жұмыстарды «ӛлеңмен
жазылған сӛйлемдерді ӛлеңсіз түрге айналдыру; сӛйлем ішіндегі
мүшелерін айырту; сӛйлемнің қажет болған түрлерін білім алушылардың
ӛзіне тапқызу» түрінде беріп, сӛйлем мүшелерінің қай сӛз табынан
болатынын нақты мысалдар арқылы дәлелдеді [1, 287]. «Ауызбен сӛйлесу»
және «жазумен сӛйлесудің» ерекшеліктерін анықтап, сӛйлем жүйесінің
сӛйлеу әрекеті түрлеріне қатысын айқындады.
Сӛз тіркесін оқыту.
Сӛз тіркесін мектепте дамыта оқыту технологиясының міндеттерді
шешуге тиімді болатыны, технологияның негізіне жазу теориясы
алынумен байланысты деп анықталды. Жазудың ӛзі тілдің таңбалық
болмысын түсіндіруге тірек болады. Сӛз тіркесі синтаксисі туралы қажетті
лингвистикалық ұғымдар жүйесін іріктеп, бастауыш сынып оқушыларына
қазақ жазу принциптерін анықтау, сӛздің сӛз тіркесі құру процесі, сӛз
тіркесі мүшелерінің жазылуы, айтылуы туралы ережелерді үйрету арқылы
дамыта оқыту қызметін ұйымдастыру кӛзделді. Қазақ жазуының
теориялық концепциясына сүйеніп, бастауыш сыныпта «тізбек»,
«тізбектелу», «дыбыстар тізбегі», «буындар тізбегі», «түбір мен
қосымшалар тізбегі» сияқты ұғымдарды енгізіп, олардың лингвистикалық
түсініктерін меңгерту арқылы ғана тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы
түсінік қалыптастырады. Бір сӛздің орфографиялық түрін талдату арқылы
тіл жүйесіндегі тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы жалпы ұғым жасату
керек. Одан кейін оқушылар ӛз бетімен сӛздер құрамындағы дыбыстардың
тіркесімділік қабілеті мен тіркесімділік талғамы, тіркесім талаптары
туралы түсінік беріліп, тапсырмалар орындатылып, қорытынды тұсында
тіркесім туралы ұғым жасатылады. Тіл бірліктерінің, дыбыстың түбірдің,
қосымшаның, жеке сӛздің құрамын талдау арқылы оқушы әр
біліктіңмағынасын ашады,соның негізінде әрбір тіл бірлігінің қызметі- ӛз
тектес бірлікпен тіркесіп, ӛзінен жоғары деңгейдегі жаңа тіл бірлігін жасау
екендігіне біртіндеп кӛзі жетеді. Осы тәріздес жұмыстар арқылы ғана
оқушыларының ізденімдік- зерттеушілік қызметін ұйымдастыру тиімді
болады. Сӛйтіп, оқу қызметін оқушы теориялық ойлауы мен тілін дамыту
бағытында құруды кӛздей отырып, сӛз тіркесі синтаксисін жоғары
сыныптарда
оқытуды
жазба
тілдің
принциптерін
меңгертумен
41
байланыстыруды жӛн деп қабылдадық. Әрине, бұл дегеніміз- бастауыш
сыныпта қазақ тілін оқытуды тек орфографиялық принциптерге негіздеуді
ұсыну емес. Жоғары сыныптарда қазақ тілін дамыта оқыту барысында
жазу принциптерін тірек етудің мүмкіндігін анықтау және оны болашақта
нақтылай зерттеу қажеттілігінің ӛзі – жоғары сынып оқушыларына
фонетикалық және морфологиялық, синтаксистік ұғымдар аясын кеңейте
меңгерту мәселесілелерімен тығыз байланысты.
Сҧрақтар мен тапсырмалар:
1. Фонетиканы оқытуда қандай әдiс пен тәсiлдер қолданылады?
2.Фонетиканы
оқытудағы
тәжiрибе
әдiсiнiң
құрылымдық
элементтерiн санап айтып берiңдер?
3.Фонетиканы
оқытуда
қандай
психологиялық
жаттығулар
қолданылады?
4.Лексиканы оқытуда қандай методикалық жүйе iске асырылады?
5.Лексиканы оқыту қайсы тақырыптар бойынша жүргiзiледi?
6.Лексиканы оқытуда қандай жаттығулар жұмыстарын алып
барылады
Ҧсынылатын әдебиеттер:
1. Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар зерттеулер. – Алматы:Ан арыс,
2009. – 102- бб.
2. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы, 1995.
3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
4. Жүнісбек Ә. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А., 1998.
5. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. -Алматы,
1999.
6. Исабаев Ә.Қазақ тілін оқыту методикасы. Ташкент-2003.
7. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001.
8. Oразбаева
Ф.Ш.,Рахметова
Р.С.
Қазақ
тілін
оқыту
әдістемесі.А.,2005.
4-Тақырып: Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту жҧмыстары
Жоспар:
1. Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері.
2. Мазмҧндама, шығарма жазу әдістемелері.
3. Диктант жҥргізуге қойылатын талаптар.
Тірек ҧғымдар: тіл дамыту, жазба жұмыстар, мазмұндама, шығарма,
диктант,бағалау мӛлшері, қате түрлері, стилистикалық қателер, бағалау
түрлері, бағалау мӛлшері, қатемен жұмыс.
Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері.
