42
Қазақ
тілін
оқытуға
байланысты
тіл
дамыту
жұмысын
ұйымдастырудың негізгі мақсаты - дұрыс, сауатты жазып, оқушының
ауызша және жазбаша ойын грамматикалық және стилистикалык жағынан
дұрыс сӛйлем құрап, жүйелі сӛйлеуге үйрету.
Тіл дамыту жұмысы, негізінен тӛрт бағытта жүргізілген: бірі - мәдени
әдеби сӛйлей білу нормаларына үйрету, яғни орфографиялық дағдыны
меңгерте отырып, окушыға мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.
Екіншіден, лексикалық жүмыстары жүргізу арқылы оқушының сӛздік
қорын байыту, тілдің лексика жэне фразеология бӛлімдерінен кеңірек
білім беру кӛзделеді. Үшіншіден, жаңа сӛздер үйрету, сӛздерді үйрете
отырып, жаңа сӛздер жасайтын формаларды меңгерту арқылы сӛз бен
сӛздердің байланысын, сӛйлем қүратып үйрету, сӛйлемнің қүрылысын
білдіру арқылы синтаксистік лексикадан білім бері. Тӛртіншіден,
оқушының ойын жазбаша дұрыс, сауатты жаза, әрі сӛйлей білуге үйрету
мақсат етіледі.
Жазбаша сӛйлеу - графикалық жазу таңбалары арқылы іске асады.
Жазбаша сӛйлеу тілінде адам ойын жай сӛйлеммен де, қүрмалас
сӛйлеммен де бере алады. Жазбаша сӛйлеу тілінде белгілі жүйелі
байланыс болады. Адам сӛйлеммен ойын жүйелі беруде тілдегі түрлі
жалгау, жүрнақ, түрлі тыныс белгілерін (нүкте, үтір, қос нүкте, сызықша,
тырнақша, леп белігісі, сұрау белгісі т.б.), синоним, омоним, теңеу,
салыстыру сияқты тілдік құралдары пайдаланады.
Тіл дамыту – ана тілі әдістемесінің аса жауапты да күрделі саласының
бірі. Оның күрделі болуының себебі, бала тілін дамыту міндетін жүзеге
асырушы мектепте жүргізілетін пәндер қазақ тілі мен әдебиетке ғана
болмай , оның сӛйлеу әрекетіне де тікелей тәуелді.
Дидактикалық принциптер әр пәнді оқыту әдістемесінің теориялық
негізі болып саналады. Қазақ тілін оқытумен байланысты тіл дамыту
жұмысы да мынадай дидактикалық принциптерге негізделе жүргізіледі.
Мазмҧндама, шығарма жазу әдістемелері
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде жиі қолданылатын жазу
жұмыстарының бірі – мазмҧндама. Мазмұндама жаздыру арқылы
оқушылар оқыған мәтінді қабылдап, сол қабылдағандарын қайта
жаңғыртуға тиіс және естерінде қалған мәліметтерді ӛз сӛздерімен жазып
беруге дағдыланады, сӛз тіркесін құру, сӛйлем құрау шеберлігіне
жаттығады. Мазмұндама жазу арқылы бірқатар сӛз тіркестері мен
сӛйлемдер, бейнелі сӛздер оқушының есінде қалады, оқылған мәтінді
қайта жаңғырту үшін, сӛздер мен сӛйлемдерді бір-бірімен байланыстыруға
жаттығады
Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тілдік материалды
орынды қолдана білуге, жазбаша сӛйлеудің ерекшелігін, мәтіннің
синтаксистік құрылысын меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын
дамытуға игі ықпал етеді. Осындай білім дағдыларын қалыптастыруда
43
методистер Бегман Ысқақ және Эльмира Оразбаева мазмұндаманың
мынандай түрлерін ұсынады:
1. Дайын мәтін бойынша мазмұндама;
2. Сурет бойынша мазмұндама;
3. Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама
Дайын мәтін бойынша мазмұндаманың ӛзін бірнеше түрге бӛлуге
болады:
1. Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау;
2. Мәтіннің мазмұнын сақтап, бірақ баяндалу формасын ӛзгерту;
3. Қысқарта баяндау;
4. Толықтырып мазмұндау.
Шығарма – оқушының туған халқының әдебиетінен алған білімін ӛз
ойымен, дүниетанымдық кӛзқарасымен еркін ұштастыра отырып,
баяндайтын шығармашылық тӛл еңбегі. Оқушының кӛркем шығарманы
ӛзіндік ой-пікірі, кӛзқарасы тұрғысында терең талдап пайымдауы, кӛркем
тілмен әсерлі, жүйелі баяндалуы талап етіледі.
Оқушы тапсырманы ӛзі орындауы керек. Оқушының ойланып, нақты
нәтижеге жетуін қадағалау – мұғалімнің басты міндеті. Жазба жұмысынан
оқушының ой ӛрісі, білімі, сауаты кӛрініп отырады. Ауызша жауапта
оқушы білімін толық кӛрсете алмауы мүмкін, ал жазба жұмыстың ішіндегі
ең бір толыққанды, оқушы білімінің нәтижесін толық тексеруге мүмкіндік
беретіні шығарма жұмысы.
Шығарма түрлеріне келетін болсақ, олар: еркін шығарма,
оқушының іс-әрекетіне байланысты шығарма, ӛнер саласына
байланысты шығарма, сурет, фильм (диафильм), экскурсия бойынша
шығарма, оқыған, естіген әңгімелеріне байланысты шығармалар.
Шығарма жазуға қойылатын негізгі талаптар:
1. Тақырыпты толық аша білу;
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен кӛпсӛзділікке жол
бермеу;
3. Шығармада сӛз болған жайды оқушының басқаларға түсінікті
болатындай орамды тілмен, аз сӛзге кӛп мағына сыйғыза баяндауы;
4. Шығарманың бӛлімдерінің негізгі ой арқылы шебер байланысуы;
5. Шығармада жазушының ӛмірбаянына, жазылу тарихына, тарихи
оқиғаларға, кейіпкерлерге қатысты қателіктер жіберілмеуі керек;
6. Оқушының
шығармада
сын
мақалалардан,
әдебиеттану
еңбектерінен шағын үзінділерді қисынымен қолдануы, оның терең білімін
танытады;
7. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды
жасай білу.
Диктант жҥргізуге қойылатын талаптар.
Мұғалімнің тексті үйде алдын-ала тағы бір қарап шығуы, әсіресе,
сабақ жоспарын жасау кезінде аса қажет деп есептеледі. Сабақ жоспары
демекші, диктантқа жоспар жасамайтын мұғалімдер де кездеседі.
Жасағандары болса, диктанттың атын, ӛтетін күнін, айын, сыныпты
