Жоспар Кіріспе..................................................................................................................4

Пайдаланған әдебиеттер тізімі............................................................72

Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараны қолдануда, қылмыстық сот өндірісінің міндеттеріне жету мақсатында, заң нормаларында бекітілген жағдайларда конституциялық құқықтары мен бостандықтары шектеуді рұқсат етеді. Дипломдық жұмыс тақырыбын зерттеу барысында, Ахпанов А.М., Петрухин И.Л., Коврига З.Ф., Зинатуллин З.З., Сәрсенбаев П.Е., Төлеубекова Б.Х., сияқты ғалымдардың пікірлерін басшылыққа ала отырып, негізгі ойлар тұжырымдалды.

Қылмысты түбірімен жою қажеттігін түсінген және өзін қылмыстық – іс жүргізу құқықтық қатынастарының саласына еркін қосқан тұлға мәжбүрлеуді қажет етпей, еркін әрекет жасайды. Көріп отырғанымыздай бостандық пен мәжбүрлеу диалектикалық бірлікте: қылмыспен күресуге әлеуметтік тұлғыда мәжбүрленген адам, нақты іс бойынша қылмыстық соттың іс жүргізуге қатысқан кезде өз өнегелік позициясын таңдау бостандығын сақтай алады. Бұлай қатысу еркін /еркін бостандығы сақталады/ және мәжбүрлеуге /қоғамдық мүдделерге қарама-қарсы еркін жанышталады/ бөлінеді.

Айыпталушылар мен күмәнділер, оларға тағылған қылмысты жасарда ерік бостандығын сақтады, яғни іс-жүргізу сипатындағы мәжбүрлеу шараларын оларға қолдану, олардың белгілі бір мінезді таңдау бостандығының нәтижесі.

Қылмыстық сотты іс-жүргізуге қатысушылардың көпшілігі /айыпталушы мен күмәндіден басқасы/ қылмыстық іс жүргізу құқы нормаларын жүзеге асыру қажеттілігіне сенеді, сондықтан осы нормалардың шаралары көп жағдайда әрекет етпейді, кейбір іс жүргізу әрекетінің барысы тұлғаның негізгі құқықтарын шектеумен байланысты болған жағдайда да мәжбүрлеу қолданылмайды.

Қылмыстық процесте мінез-құлықтың бірнеше түрінің мүмкіндігі бар іс-жүргізу міндеттемесін еркін орындаудан мәжбүрлеуді қолдануға дейін. Бұл мүмкіндіктер ауыспалығы адам жауап беруге куәгер ретінде келерде пайда болады:

1/ іс жөнінде бірдеңе белгілі тұлға өз еркімен, шақырусыз жауап беруге келді /азаматтың оянуы заң шығарушының еркімен үндесіп кетеді/;

2/ адам жауап алуға шақырылды, және еш қисақтамай келді /субъектінің еркі заң шығарушының мүддесіне қайшы емес/;

3/ тұлға жауап алуға шақырылған болатын; бұл шақыру белгілі бір себеппен оған қиын, оғаш көрінді, сондықтан себептер күресін туғызды; бірақ күмән сейіліп, тұлға жауап алуға бару туралы саналы шешім қабылдап, оны еркін түрде орындады;

4/ өткендегі жағдай сияқты жауап алуға шақыру оған қажетсіз болып, себептер арпалысын туғызды, бірақ ол жауап алуға бару қажеттілігі туралы шешіммен аяқталды, бірақ бұл шешім шақыру қағазындағы мәжбүрлеп жеткізу және куәлік беруден бас тартқаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы қорқыту қысымымен қабылданған болатын яғни еріксіз, мәжбүрлік болады.

5/ тұлға жауап алуға шақырылған болатын, бірақ ол саналы түрде шақыруға келген жоқ, сондықтан күштеп әкелуге мәжбүрлік туды.

Алғашқы үш жағдайда біз іс жүргізу міндеттемесін еркін орындау оқиғасын көрдік, кейде шешім күмәнсіз қабылдана бермейді, ол соңғы екі жағдайда міндеттеме психикалық немесе тәни мәжбүрлеу арқылы жүзеге асады.

Іс-шаралық міндеттемелерді орындау азаматты қызметтік істерінен қол үздіреді, жеке жоспарларына өзгертулер енгізеді ал кейде тұлғаның конституциялық құқын да шектейді. Сондықтан адамның қылмыстық процестік қатысуы туралы ішкі шешімі моралдік шиеленіс жағдайында қабылданады.

Жеке мүдде /отбасы, бос уақыт т.б/ мүддесінің /қылмысты ашу, кінәліні жазалау, кінәсіздердің жапа шегуіне жол бермеу/ біреуін таңдауға тура келеді. Әрине мұндай жағдайларда адамның ішкі шешіміне іс шара міндеттемесін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеудің қолданылатыны әсер етпей қоймайды. Негізінде процесс субъектісінің өз іс-шаралық міндеттемесін еркін құптай отыра орындау оқиғасы мен ол оны жауапкершіліктен қауіптену себепті істеу немесе мүлде істемеу оқиғасын бөліп қарауға болады. Бұл жерде өзінің құндылықтарға деген қатынасынды анықтау керек және олардың біреуін таңдау қажет. Бір адамға әделетті, қажетті, пайдалы болып көрінген басқаға әділетсіз, қажетсіз, пайдасыз боп көрінуі мүмкін. Осыдан бір адаммен құпталатын және басқамен мүлдем қолданбайтын іс шара міндеттемесіне деген қатынас туады.

Алғашқы сәтте түгел қылмыстық процесс мемлекеттік мәжбүрлеудің кең және интенсивті қолданылуы саласын пайда болдырады. Қылмыстық істерді жүргізу жіктелген лауазымды тұлғалар және мемлекет органдары дәлелдеме алу туралы, тінту жүргізу туралы, куәләндіру туралы басқа да іс шара әрекеттерін жүргізу туралы қылмысқа қатысты және оны жасағандар жөнінде мәліметтер алуға бағытталған талаптары арқылы азаматтарға үн қатады.

Қажетті жағдайларда айыптаушыға қатысты алдын ала қамау, қызыметінен шеттету, мүлкіне тыйым салу сияқты шекті шаралар қолданылады. Өзінің іс – шаралық міндеттемелерін бұзған тұлғалар айыпқа тартылады. Кейбір жағдайларда мәжбүрлеу процеске қатысушылардың құқын толық жүзеге асыруды қамтамасыз ету мақсатында қолданылады. Сот ісін жүргізетін лауазымды тұлғалардың заңсыз және негізсіз іс-әрекеттері мен актілеріне қатысты сол актілерді тоқтату немесе өзгерту, істі тоқтату, кінәсізді ақтау, істі қайтару сияқты механизм жұмыс істейді.

Қылмыстық-іс жүргізу ғылымында қылмыстық-іс жүргізу арқылы мәжбүрлеуге кейбір тергеулік іс-әрекеттер /алу, тінту, куәландыру, салыстырмалы түрде зерттеу үшін үлгілер алу, тұлғаны медициналық мекемеге жатқызу және т.б.с.с./ толығымен және тұтастай жатады деген пікір қалыптасқан. Әрине бұл іс шаралық әрекеттер азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеумен байланысты /тұлғаның дербестігі, хат жазысу құпиясы,тұрғын-жайдың дербестігі, жеке өмірге құқы/. Көптеген жағдайларда көрсетілген шктеулер саналы өзіндік шектеулер болып табылады.

Мысалы, кейбір азаматтардың ұрланған заттарды қайтаруы олар алғанда оның ұрланғанын білмесе де. Көптеген куәгерлер мен жапа шегушілер еркін түрде және саналы түрде өздерін тергеушінің ырқына береді.

Олардың жақын туыстарын күмәндінің, айыпталушының құқықтары мен бостандықтарын шектейтін кейбір іс-шара әрекеттерін жүргізу осы тұлғаларға тиімді болса, іс-шаралық мәжбүрлеу шараларына жатқызуға болмайды. Мысалы айыпталушы мен олардың туыстары ұрланған затты сенімді жерге тығып қойса, өздерінің үйіне тінту жүгізілгенің қалайды, өйткені ұрланған заттың олардың үйінде болмауы, айыпталушыны ақтайтын дәлел ретінде қаралуы мүмкін.

Сонымен қоса ұстау және із кесу шарасын таңдау айыпталушы мен күмәндіге қатысты мәжбүрлеу шаралары болып табылады. Бұл жерде әңгіме, тұлғаның кінәсін мойындап келуінде, ол өзінің ұсталатының, жазаға тартылатындығын біліп саналы түрде келеді бұған оның қолымен істегенін мойнымен көтеру қағидасы әсер еткен. Мұндай мысалдар өмірде сирек кездеседі.

Екі түсініктің арасын ашып алған жөн: тектік – “қылмыстық процестегі мәжбүрлеу” және түрлік-”қылмыстық – іс жүргізу арқылы мәжбүрлеу” /бұл терминология белгілі бір шекте шартты/. Бірінші түсінік /қылмыстық процестегі мәжбүрлеу/ процесс субъектісіне әсер етудің барлық түрлерін қамтиды, нәтижесінде ол іс жүргізу міндеттемесін өз еркіне қайшы келсе де орындауға мәжбүр. Оған, субъектіге психикалық әсер етудің келесі шаралары қолданылады : а/ іс шаралық /кез келген іс шаралық міндеттемені мәжбүрлеп орындау немесе күштеп әкелу қаупі/; б/ тәртіптік /мысалы, сарапшы сотқа, тергеушіге келіп қортынды жасаудан бас тартса, тәртіптік жазаға ұшырау қаупі/; в/ қылмыстық-құқықтық /мысалы, куәгер мен жапа шегуші жауап берушіден жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылу қаупі/; г/ азаматтық –құқтық /мысалы, соттың қарауға қатысушыдан, сотқа салмақты себепсіз келмегені үшін сот процесін кейінге жылжытуға байланысты туған шығындарды өндіріп алу қаупі/ ; д/ қоғамдық /мысалы, ұятсыз қорғаушынықорғаушылар алқасының жалпы жиналысын салу/.

Сонымен субъектіні онда жатқан іс жүргізу міндеттемесін ояту мақсатында қолданылатын мәжбүрлеу, құқықтық тәртіпті қорғаудың материалдық-құқықтық құралдармен қоса құқықтық, қоғамдық әсер ету, психикалық қауіп тәни мәжбүрлеу сияқты қылмыстық-іс жүргізу құқығының арнайы құралдарының шегінен шығып кетеді. Осы кең мағынасындағы мәжбүрлеу шаралары кезең кезеңмен /бірінші шара арқылы психикалық қауіп ал егер де ол жеткіліксіз болса, тәни әсер ету/ қолданылады. Олар бір-бірін толықтырады /куәгерді әкелу және бір мезетте оны қылмыстық жауапкершілікке тарту/.

“Қылмыстық-іс жүргізу арқылы мәжбүрлеудің” қысқа түсінігі сот ісіне қатысушыларға әсер етудің қылмыстық-іс жүргізу мен оны қолданатын мемлекет органдары ие құралдарды ғана қамтиды.

Біріншіден, бұл қылмыстық іс жүргізу құқының нормасы арқылы оны қолдану кезінде психикалық әсер ету. Қылмыстық-іс жүргізу құқын қолдану актілері, процесс субъектілеріне мәжбүрлеу психикалық әсер етеді. Мысалы, із кесу шарасын таңдауда, куәландыру, тінту жүргізу жөнінде қаулы қабылдау психикалық әсер етеді. Мәжбүрлеу шаралары болып, сол актілердің өздері емес және солардың негізінде жүзеге асатын іс шаралық әрекеттер де емес ал сол актілердегі егерде субъект негізді құқықтық талаптарға теріс қараса қолданылуы мүмкін мазмұның қаупі табылады.

Екіншіден, қылмыстық іс жүргізу мәжбүрлеуінің әртүрлі, оған жүктелген іс-шаралық міндеттемелерді жүзеге асыруға жету мақсаты бар субъектіге тікелей тәни әсер ету болып табылады.

Үшіншіден, заңсыз және негізсіз іс-шаралық актілердің күшін жою-бұлда қылмыстық-іс жүргізу арқылы мәжбүрлеудің бір түрі болып табылады.

1. 
   Дәлелдеу саласы: қылмыстық соттың іс жүргізу субъектілерінің ашық қарсылығына да тілегіне де қайшы дәлелдерді табу мен тексеру жөніндегі тергеу және соттық іс-әрекеттер. Бұл жерде көрсетілген іс шаралық әрекеттер тізімі дәлелдер жинаудағы “іс шаралық мәжбүрлеу шараларына” қарағанда кең. Бірақ әрбір әрекет мәжбүрлі немесе ерікті болады. Іс шаралы әрекеттер өздігінен мәжбүрлеу шаралары емес, шегінде мәжбүрлеу міндетті емес құқық қолдану кешендері. Мысалға, мүрдені қайта ашуға, қарауға, тергеу сынағын жүргізуге біреу-міреу бөгет жасаса мәжбүрлеу боады. Іс шаралар әрекетінің қатысушылары өз міндеттемелерін мәжбүр түрде емес еркін атқарады. Мәжбүрлеу арқылы іс шаралық әрекетті жүргізу түріндегі шара жоғарыда көрсетілген тергеу және соттық әрекеттерге жалпы болып табылады.
   
2. 
   Іс шаралық құқ қолданушы актілердің заңдылығын қамтамасыз ету саласы: а/ құқықтық қалпына келтіру шарасы – тергеушінің, прокурордың, соттың заңсыз актілерінің толықтай немесе жартылай күшін жою; б/ егер заң бұзылса, жеке /ерекше/ ұйғарым /қаулы/ шығару; в/ егерде заңды бұзса тергеуден анықтаушыны, тергеушіні шеттету;
   
3. 
   Құққа қарсы мінез-құлыққа әсер ету саласы-қылмыстың іс шара заңын бұзған тұлғаларға басқа да процеске қатысушыларға қатысты айыптық шаралар /сот мәжілісі залында тәртіп бұзған куәгерге, маманға, аудармашыға ақшалай айып салу.
   
4. 
   Тұлғаның құқына кепілдік беру саласы-процеске қатысушыны өзінің ісшаралық құқықтарын жүзеге асыруға мәжбүрлеу /кәмелетке толмағандар мен психикалық және тәни кемдіктері бар адамдарды мәжбүрлеп қорғау, аудармашыны жауап алушының тілегіне қарамау жауапқа тарту және т.б.с.с./. Құқықтық қорғау қызметі өзін үш негізгі қалыпта көрсетеді. Бұл заңдық жауапкершілік, құқықтық тәртіпті қорғау шаралары және шекті шаралар. Мәжбүрлеу осы қалыптардың біреуінде болсын көрініс таба алады. Бірақта мәселенің былай шешілуі даусыз емес, өйткені заңгерлердің ішінде құқықтық тәртіптің осы қалыптарын түсінуде және олардың шекарасын анықтау үшін өлшемдер табуда салмақты келіспеушіліктер бар. Мәселені шешудің кілті-заңдық жауапкершілік пен құқықтық тәртіпті қорғау шараларын нақты айқындап алуда.
   

Басқа авторлардың пікірінше қосымша міндетті салмай-ақ мемлекеттік мәжбүрлеудің әсермен құқықтық қатынаста міндеттемені орындаудың өзі заңдық жауапкершілікті білдіреді.

Жалпы құқықтық деңгейде мәжбүрлеу мен жауапкершілікті зерттейтін жоғарыда көрсетілген екі бағыт арасындағы теориялық қарама-қайшылық қылмыстық-іс жүргізу ғылымына қатысты салалық құқықтық зерттеулерге белгі қалдырады. Іс жүргізу жауапкершілігі мүлдем жоқ деген де пікір бар.

Біздің қылмыстық-іс-жүргізу жауапкершілігінің қолданылу аясы тым тар. Ең кең тараған іс-жүргізу міндеттемесі болып, субъектінің кінәлі мінез-құлқынан шықпайтыны табылады.

Мәжбүрлеу шараларының үшінші тобы-ұстау, із кесу шаралары, мүлікке тиым салу, айыпталушыны лауазымынан шеттету сияқты қылмыстық процеске қатысушылардың мемлекет тарапынан қолдау таппайтын әрекеттерін алдын алу және ескерту сияқты шекті шаралар.

Азаматтық құқықта жұмыс істейтін жауапкершілік шараларын қолданусыз міндеттемелерді мәжбүрлі орындаудың механизімінің қылмыстық-іс жүргізу құқының да баламасы бар. Белгілі бір іс жүргізу міндеттемесін орындаудан бас тартатын қылмыстық процестің қатысушылары оны орындауға мәжбүрленеді.

Жауапкершіліктің кінә үшін болатыны бесенеден белгілі.

Жоғарыда айтылғандарды қортындылайық. Заңдық жауапкершілік процеске қатысушылар өздеріне жүктелген міндеттемелерді құққа қарсы орындамаса күшіне енеді, ізінше оларға айыптық сипаттағы материалдық-құқықтық немесе іс жүргізу шараларын қолданылады. Қылмыстық процесте екі түрлі /тұлғаның іс-жүргізу міндеттемелерін орындауы және заңсыз, негізсіз іс-жүргізу актілерінің күйін жою/ құқты қалпына келтіру шарасын қолдану құқықтық қорғану шараларын пайдаланумен байланысты. Қылмыстық процесте қорғау шаралары мен шекті шаралардың үлесі көп.

Бұл анықтамада мәжбүрлеудің басты мақсаты ретінде тек мемлекеттік мүдде ғана табылатыны айқын анықталады. Бірақта бұл анықтамада мәжбүрлеудің мәні толық көрініс таппайды, өйткені оның құқық реттеуші сипаты көлеңкеде қалып қояды. Мемлекеттік мәжбүрлеуді қоғамдық қатынастарды реттеудің әдістерінің бірі ретінде қарастырған жөн. Мәжбүрлеудің мәнінің бұндай түсініктемесі мәжбүрлеу шарасының мақсаты және құралды тағайындауды біріктіретін ғана мәні, негізгі қасиетін анықтауға мүмкіндік береді. Мақсатты тағайындалуы деп біз мемлекеттік мәжбүрлеу көмегімен шешілетін мақсаттардың жиынтығын түсінеміз. Ал мәжбүрлеудің құралды тағайындалуы, нақты міндеттерге жету мақсаттарындағы арнайы құралдары мен тәсілдері тандау мен пайдалануды сипаттайды.

Процессуалдық әдебиеттерде кейбір авторлар мәжбүрлеудің ұғымын анықтауға басқаша көзқарасты жүзеге асырады.

В.М.Корнуковтың пікірі бойынша, қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу, қылмыстық сот өндірісінің мақсаттарын тиісті орындау мен іс жүргізу қатысушыларымен өз міндеттерін орындауды қамтамасыз етуге шақырылған, қылмыстық іс жүргізу заңымен қарастырылған мәжбүрлеу шараларының жиынтығы². Қылмыстық сот өндірісіндегі мәжбүрлеудің түсінігінің ұқсас тұжырымдамасы басқа да авторлардың еңбектерінде қолдану тапқан. З.Д.Енекеев қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шарасын “мемлекеттік мәжбүрлеудің құралдарының дефинициясы арқылы анықтайды³ және сонымен қатар мемлекеттік мәжбүрлеуді тұлғаның мемлекеттік ұйғарымдарға бағынуы деп сипаттайды. Біздің көзқарасымыз бойынша, процессуалдық мәжбүрлеудің мәнді ерекшеліктерін ”шаралардың жиынтығын, “құралдардың жиынтығын деген, онымен ұқсас дефинацияларда іздеу нәтижесіз болып табылады. Ол процессуалды мәжбүрлеудің мәнін терең түсінуді қамтамасыз ете алмайды. З.Ф.Коврига ұсынған қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеудің қылмыстық сот өндірісінің мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған, қылмыстық іс жүргізушілік құралдарда көрініс табатын, мемлекеттік ықпал етудің әдісі ретіндегі анықтамасы қолдауға тұрады. Біздің ойымызға, бұл анықтаманы ең сәттілердің қатарына қосуға мүмкіндік беретін, барлық шарттардың өзінде де, егерде оны кейбір толықтырулар мен түзетулерді жасап қабылдаса, онда ол алдыңғы қатарға шығар еді. Егерде мәжбүрлеуді, оның қызметтік ролі тек қана қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының қайсы біреуіне тек бір ғана ықпал етуге әкеліп тіресе, онда біз оның қолдануының аумағын шындыққа сай келмейтін жасанда түрде маңызды шектейміз. Сондықтан да, әлеуметтік-экономикалық қатынастармен объективті сипаттайтын, мәжбүрлеу психикалық немесе физикалық ықпал етудің мақсаттарынан басқа, қалыптасып отырған қатынастарды жалпы реттеу мақсаттарына олардың қоғамының бүкіл азаматтарының және бөлек әрқайсысының қызығушылықтары үшін реттеу мақсаттарына қызмет етеді.

Жоғарыда айтып кеткеннің бәрін ескере отырып, біз процессуалдық мәжбүрлеу деп қылмыстық сот өндірісінің мақсаттарына кедергісіз жетуге бағытталған, қылмыстық іс жүргізу қатынастарының қатысушыларына ықпал етудің, заң нормаларымен бекітілген, ерекше өзіне тән тәсілдерінде көрініс табатын, қылмыстық іс жүргізудің реттеу әдісін түсінеміз.

Қылмыстық іс жүргізу әдебиетінде күштеудің мәні, оны қарама-қарсы мағынасы бар, қос категориямен, сәйкестендіру жолымен анықталады. Әңгіме сендіру әдісі туралы жүргізіліп отыр. Мәжбүрлеу қылмыстық процесте тұлға еркіндігін қандай да бір формада әрқашанда шектейді.

Оның философиялық тұрғылардағы құқық шектеуші бағыттылығын мәжбүрлеуді, мүмкінділік пен шындылық, еркінділік пен қажеттілік деген анықтамалардың ара байланысы мен ара келісуі арқылы қарастыруға, жеткілікті дәрежеге сәйкес келеді.
Философтар еркінділік пен танылған қажеттілігі негізіндегі, субъектілердің әрекеттерін түсінеді. Егерде қажеттілік әлі танылмаса, онда ол субъектінің ұмтылыстарымен қайшылыққа түседі.

Осы категориялардың ара қатынасы, қылмыстық іс жүргізу мәжбүрлеуінің механизінің ішкі, субъективті жағын бейнелейді. Мүмкіндік пен шындылық категорияларында объективті бастама салынған, оған сәйкес субъектіге мінездің көп деген мүмкінді варианттарының ішінен, бірқатар жағдайларға байланысты, қоғамның, бүкіл объективті табиғи-тарихи үдірістің қызығушылықтарына жауап беретін, бір ғана анықталған түрі ұсынылады. Жағдайлар нақты әлеуметтік жүйені мінездейтін экономикалық, саяси-идеологиялық факторларға тәуелді болады. Мәжбүрлеу шарасының қылмыстық сот өндірісінің саласында кеңтаратылуы. Біріншіден, қылмыстылық сияқты, әлеуметтік құбылыспен белсенді күресінің қажеттілігіне байланысты.

Бұл қоғамның әділеттілік мақсаттарына жету мүдделеріне тең келетін тұлға заңды мүдделері мен құқықтарын шектейтін, мәжбүрлеу шараларын қолдануды реттейтін басты жағдайларының бірі болып табылады.

Мәжбүрлеудің, соның ішінде қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеудің қоғамдық дамудың қазіргі кезеңде әрекет етуі мен шарасыздығы заңға сыйымды.

Қылмыстық іс жүргізудегі қолданудың гуманитарлық мәселелері, заң шығарушы күштеп ықпал етудің мөлшерін нақты анықтауға ұмтылған кездегі, мәжбүрлеудің аумағының тарлауына байланысты объективті тенденцияда көрініс табады¹. Қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларын қолдану, сол заңдарды қолданатын лауазымды тұлғалардың субъективизімі мен бассыздығынан тұлға құқықтары мен заңды мүдделерін шектейтін заңмен нақты және қатаң белгіленген.

Іс жүргізушілік мәжбүрлеуді белгілейтін нормаларды жүзеге асыру үрдісінен басқа ешбір құқық қолданушы әрекеттердің саласында, азаматтардың қызығушылықтары айқын шектеліп қысылмайды. Қазіргі кезде тергеу мен тергеу органдарының тәжрибесінде, өкінішке орай, заңсыз және негізсіз ұстаулардың, қамаулардың, тінтілердің және басқа мәжбүрлеу шараларының фактілері кездеседі. Әділетсіз мәжбүрлеудің нәтижесінде қоғамның ішінде қарсы әрекеттер туа бастайды, және “қоғамның психологиясында мемлекеттік реттеуге қарсы қайшы қатынастары қалыптасады”.

Ал енді сондай мәжбүрлеуді бассыз қолданудың әлеуметтік тиімсіз нәтижелерінің қатарына, сондай-ақ пайда болған мәжбүрлеуді жоққа шығаруды қандай да бір дәрежеде жоюда көрініс табатын мемлекеттің реакцясында да жатқызған жөн, бұл жерде мемлекеттік реакция мәжбүрлеуді одан әрі күшейту мен түршіктіру жолымен бейнелейді.

Тергеуді жүргізіп отырған тұлғаныңшешімінің күштеу міңезі, екі фактормен сипатталады. Біріншіден, жеке тергеу әрекеттерін жүргізу тәртібін анықтайтын қылмыстық іс жүргізу заңының нормалары, мысалға, шығарылған қаулының орындалуының міндеттілігін тікелей қарастыратын куәландырулар. Екіншіден, тергеу үрдісінде қабылданатын шешімдерді күштеп орындау мүмкінділігін қамтамасыз ететін ҚР КІЖК-нің тиісті бабында, бұл шешімдердің қатысты шығарылған тұлғалар, мекемелер, ұйымдар үшін міндетті мінезі көрсетіледі. Бірақ та тергеушінің, алдын ала тергеуді жүгізуші тұлғаның қаулыларының бәрі мәжбүрлеу кепілімен қамтамасыз етіледі. Қылмыстық процестегі мәжбүрлеудің мәнің былай түсіну мәжбүрлеу тәсілдерін негізсіз кеңейтуге қайтадан әкеліп соқтырады.

Сонымен қатар мәжбүрлеу қылмыстық сот өндірісінде тек қандай да бір процессуалды құралды азаматтардың заңмен бекітілген құқықтары мен бостандықтарын шектеуге бағытталғанда ғана орындалады. Осы көзқарасқа сәйкес, мәжбүрлеу кепілі бар тәсілдерге мыналарды жатқызуға болады: ұстау, бүлтартпау шаралары, стационарлық бақылау үшін психиатриялық /немесе басқа медициналық/ мекемеге орналастыру, тінту, алу, мүлікке қамау салу, куәландыру, салыстырмалы сарапшылық зерттеу үшін үлгі алу, лауазым орнынан алып тастау, пошта-телеграфтық хат жазысуға арест салу мен алу, келтіру, прокуратура, сот тергеу орындарының шақыруы бойынша келіп тұру міндеттемесін алу, тұратын мекен-жайын ауыстыру туралы хабарлап отыру.

Мәжбүрлеу тәсілдерінің бұл тобын, қылмыстық процесс теориясында қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары деп атаған жөн.

Заңды әдебиетте қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларының мәні туралы сұрақ жөнінде біркелкілік көзқарастардың бірігуі жоқ. Қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеу шараларын осы қасиеттері жоқ басқалардан ажыратып шектеу үшін объективті және субъективті критерийлер мәселесін дұрыс қарастырған жөн. Олармен әр түрлі процессуалдық мәжбүрлеуші шаралардың ортасы анықталады, өз қатарында оларды қолдану азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу мүмкін.

Осының нәтижесінде, соңғылар күшейтілген қорғау мен сақтауды қажет тұтады. Ал қандай бір критерийді қабылдау қылмыстық – процессуалдық мәжбүрлеу мәнің түсінуден шығады. Мәжбүрлеу тәсілдерінің басты қасиеті олармен құқық шектеуші бағыттылығы болып табылады деген клнцепция процессуалист-ғалымдардың ішінде көп таратылды.

В.М.Корнуков, З.Ф.Коврига, Ф.М.Кудин, З.Д.Еникеев., З.З.Зинатуллин және т.б. И.Ребане мен О.Ә. Лейстің мәжбүрлеудің объективті мінезі туралы жалпы теориялық көзқарастарына сүйене отырып, ықпал ету шараларының ішінде мәжбүрлеу шаралары тек объективті қасиетінің арқасында ғана ерекшеленеді деген қортынды жасайды⁴.

Мәжбүрлеудің объективті мінезі, егерде мәжбүрлеу шараларын қолдану үрдісінде жүзеге аспаса да, онда солардың ішінде міндетті түрде көрініс табады. Заңды “процессуалдық мәжбүрлеу шаралары деген темин жоқ. Ол жиынтықтаушы мінездегі ие болады. Бұл топтың қылмыстық-процессуалдық тәсілдердің көпшілігі ішінен бөлініп шығыуынан критерий болып отырған олардың потенциалды түрде қалыптастырылып енгізілген, объективті мәжбүрлеуші мінезі. Басқаша айтқанда, бұл шаралар физикалық немесе психологиялық мәжбүрлеудің элементтеріне ие болады, бұл элементтер, сот өндірісінің қандай да бір қатысушысымен өзінің міндеттерін ерікті орындаудан бас тартқан жағдайда мәжбүрлеу механизмінің жүйесінде аса маңызды ”рычагтар ретінде әрекет етеді”. Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шаралары деп біз сот өндірісі аумағындағы қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің қандай да бір тәсілін түсінеміз⁵.

Мәжбүрлеу шараларын қолданудың шұғылдылығын ең біріншіден қоғамдық қаупті әрекетті жасаумен, қылмыстық-құқықтық норманың тыйымдарын бұзумен сипатталады.

Мәжбүрлеу элементі тек процессуалдық әрекет позитиві нормалардың әрекет етудің негізінде қалыптасқан жағдайда ғана жоққа шығады. Яғни позитивті нормалар бұл-рұқсат етілгеннің шегінен шықпайтын тұлғалардың мінезін анықтайтын нормалар. Ал қылмыстық процесс саласында әңгіме қандайда да бір тұлғаның құқыққа қайшы әрекетінен туатын, құқықтық реттеудің пәні туралы қозғалады. Қылмыстық-процессуалдық қатынастарда реттеуші емес қорғаушы қызметі басымболады. Бұның бәрі процесс қатысушылармен өз міндеттерін тиісті орындау үшін, мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану мүмкінділігін қарастырады.

Қорытып айтсақ, объективтік концепция тұлға үшін ыңғайсыз, тиімсіз құқықтық салдарды қамтиды. Бірақта мәжбүрлеу шараларының мәні бұл тұрғыда толық мөлшерде ашылмайды.

Қандай да бір шараларды күштеушілерге жатқызу барысындағы субъективті критерий концепциясы аса тыңғылықты оның “тұлға бостандығы және қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеудің монографиясында ұсынылды. Бұл монография 1985 жылы жарық көрді. И.Л.Петрухин процнссуалды мәжбүрлеуші тәсілдердің ортасын анықтауда объективті критерийдің жақтастарының көзқарастарына көнбей, келесідей ереже шығарады: азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеумен байланысты процессуалдық ықпал етудің объективті-мәжбүрлеуші мінездемесі тергеу әрекетін процессуалдық мәжбүрлеу шараларына жатқызудың критерийі болып есептелмейді, өйткені ол тек процессуалдық міндет субъектісімен ғана мақұлдануы мүмкін¹. Және әрі қарай: еркін көңіл білдіру саласынан процессуалдық мәжбүрлеудің бөлінуінің критерийі болып азаматтың, өзіне жүктелген міндетке деген психикалық қатынасы табылады. Егерде азамат өзіне осы міндетті жүктеуді мақұлдаса, онда ол мәжбүрлеу жоқ деген мағынаны білдіреді. И.Л.Петрухиннің ойы бойынша, нақты жағдайда әңгіме тұлғаның өзін-өзі шетеу туралы жүріп отыр. Процессуалдық мәжбүрлеу мәнінің ұсынылған түсініктемесінің ерекшелігін есептей отырып бірнеше қайшы көзқарастар туады. Біріншіден, критерий жеткілікті дәрежеде тыңғылықты және нақты емес, қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларының түсінігі қылмыстық сот өндірісінің қандай да қатысушының субъективті көзқарасына тәуелді тым көмескі болып табылады. Екіншіден, ұсынылған критерий, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарына айыпкердің /сезіктігін келуін қамтамасыз ететін, превентивті-процессуалдық шараларға тартылмайды. Әңгіме, мәжбүрлеу шарасы ретіндегі қамауға алу және қылмысты жасағанында сезікті ретінде ұстау туралы. Қолданылған шараларға ұсталған мен қамауға алынғанның тәуелсіз заң, қосымша құқықтарға иелендіріп оларға белгілі құқықтық мәртебені кепіл етеді. Яғни, нақты тұлғалар категориясының құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды нығайту қажеттілігін мойындайды. Ал егер біз келтірген мысалдарға айыпты /сезікті/ адам өз бетімен оның жеке бостандығы мен қолсұқпаушылығын шектеуден туындайтын қандай да айырулар мен шектеулерді иелену міндеттілігін өзіне жүктесе, онда бұндай қатаң және қиын шараларды қолданудың көмегіне жүгінудің ешбір қажеттілігі тумайды.

Егерде басқа құбылыстардың қандай да бір тобының класының мазмұнына енгізілетін құбылыс, оларды біріктіруші ерекшеліктерге ие болмаса, онда формалды логика ережелеріне сәйкес бұндай критерий мен жіктелу шарттыдан асып кетеді. Үшіншіден, шектеулерді “өзін-өзі шектеу” деп тұжырымдаумен келісу қиын. Егерде өзін-өзі шектеу туралы айтсақ, онда басқа азаматтардың, мемлекеттік және қоғамдық мүдделерімен байланыссыз тек қана тұлға мүдделерін ескеруіміз керек. Ал қылмыстық сот өндірісінің саласында бұндай өзін өзі шектеу, процессуалдық міндет субъектісімен, сырттан жүктелген өзін белгілі құндылықтардан айыру қажеттілігі ретінде қабылданады.

Өзін өзі шектеу, құқықтық нормалардың құқық шектеуші мінезіне байланысты туындаған нәтиже болып табылады, И.Л.Петрухин субъективті критерийді негіздеу үшін, тергеуді немесе басқа да тергеу әрекетін жүргізу үшін, тергеушінің шақыру бойынша куәнің келуін қамтамасыз етуінің мысалын келтіреді⁶. Куәнің мінезінің варианттарын таңдау мүмкінділігі бар: ерікті келу, ерікті себептердің басым болуының нәтижесіндегі келу, күштеп ықпал етудің басымдылық көрсеткен жағдайындағы келу және мәжүрлеп келу.

Бұл міндетті ерікті орындағанда мәжбүрлеу туралы ешбір әңгіме болмайды деген тұжырымдамада дұрыс /бұнда құқықтық шектеу реттеуші мінездеме болады/. Бірақ та әрі қарай, біздің ойымызша, ол құқыққа сиымды талқылаудың пәнің кеңейтеді. Өйткені куәнің шақыруы бойынша келмеуі жағдайында мәжбүрлеу шарасы ретінде, істің тергеудің жүргізіп отырған тұлғаға жай шақыру емес, /привод/ еріксіз келтіру қарастырылады. Мәжбүрлеу шараларына шақыру бойынша келуді қамтамасыз етудің барлық формалары жатқызылмайды, ал тек еріксіз келтіруге байланысты, психикалық немесе физикалық ықпал етумен ілесетіндері ғана жатқызылады И.Л.Петрухиннің көзқарасын жақтырмай, В.Н.Корнуков объктивті концепция пайдасына негізделген аргумент келтіреді. Оның көзқарасы бойынша процессуалдық мәжбүрлеу көп жағдайларда, құқық субъектілерінің қарсыласуын тікелей жеңу формасында емес, ол тек потенциалдық мүмкінділік түрінде жүзеге асады⁷. Мәжбүрлеу шараларын қолдану қылмыстық-процесуалдық нормалармен алдын ала қарастырылып бекітілген және жеке азаматтардың рұқсат етуін есепке алмайды. Тұлғалардың өзін өзі шектеуге ұшыруға келісім берген жағдайында тұлғаның құқықтарын шектеу мәжбүрлеуші болуы мүмін емес. Мәжбүрлу шараларын қолдану үрдісі барысында физикалық ықпал етудің де қолдануының әрқашанда шынайы қауыбы пайда болады. Тұлғалардың “өзін өзі шектеуге” ұшырауға келісім беруі процессуалдық мәжбүрлеу шарасын оның объективті мәжбүрлеу мінезін айырмайды, ал тек қана мәжбүрлеудің субъективті сезімін жояды.

Ал біз қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларының сұрағына басқаша көзқарасты қалыптастырамыз. Бұл сұрақты тұлға құқықтарын аксиологиялық мінездеумен байланыстыру қажет. Өйткені процессуалдық мәжбүрлеу ең біріншіден заңмен бекітілген шектердегі тұлға бостандығын шектейді. Мәжбүрлеуді құқық шектеуші критерий арқылы емес, субъектіге ұсынылған бостандық арасы тек қана құқықпен емес, сонымен қатар оданда кең әлеуметтік ауқымда анықталған, бұл сұрақты қарастырудағы, кезекті адам болып табылар еді. Егерде заңмен заңды ұстанушы азаматтардың еркін тәртібінің аумағынан ерекшеленетін қылмыстық процестің қандай да бір субъектілерінің бостандығына шектер орнатылса, онда нақты жағдайда мәжбүрлеу элементінен құтыла алмаймыз. Мәжбүрлеу дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін, бірақ ол оның мәнің өзгертпейді. Мәжбүрлеп ықпал етуге кез болатын тұлға, бұл жерде физикалық немесе психикалық ықпал етілетін объекті болып табылмайды. Ол-арнайы мәртебесі бар қылмыстық процессуалдық қатынастардың толық құқылы қатысушысы. Сонымен қатар бұл құқықтық ережесінің пайда болуының лауазымды тұлғалар мен органдары түріндегі мемлекет еркінен тәуелді екендігі көрінеді. Қылмыстық-процессуалдық шаралардың мәнің бұлай түсінуде, мәжбүрлеп ықпал етудің субъективті және объективті тараптары арасында қайшылықтар тумайды.

Процессуалдық мәжбүрлеу аталған талаптардың диалектикалық бірлігімен мінезделеді. Яғни, объективті критерийде бірінші қатарға тергеуді жүргізіп отырған лауазымды тұлғалар түріндегі мемлекеттік еркі шығарылады. Ол процестің мәжбүрлеп қатыстырылып отырған тұлғасының еркінінен потенциалды, объективті тәуелсіз және мәжбүрлеу шарасымен қамтамасыз етіледі.

Ал субъективті критерий, процессуалдық ықпал етуге ұшырылатын сот өндірісінің қатысушысының санасымен еркін абсолюттендіреді де, процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолданудың айқын көрсетілмеген шектерін бекітіп, еркін тәртіптің шекараларын анықтайды.Процессуалдық мәжбүрлеудің мәнің біздің түсінуімізде тұлғаның әлеуметтік-құқықтық дәрежесі, ол үшін қажетті құндылықтар мен байлықтардың қол жеткізетіндігінің дәрежесі ескеріледі.Қылмыстық сот өндірісі саласында тұлға заңды қызығушылықтары мен құқықтары қаншалықты шынайы қамтамасыз етілетіндігі, қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шарасының мәні туралы сұрақтың дұрыс шешілетіндігімен байланысты екенін айта кеткен жөн. Соңғы уақытта процессуалист-ғалымдар процессуалдық мәжбүрлеу шарасымен қатар, қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеудің тәсілдері ретінде, қылмыстық-процессуалдық жауапкершілік, қылмыстық-процессуалдық санкциялар, құқықтық тәртіпті қорғау мен заңдылықты орнына келтіру шаралары аталынады.Мәжбүрлеуді оның көрініс табуының әр түрлі формаларында қарастырған жөн. Ол өзіне, қылмыстық-процессуалдық санкциялармен қатар қылмыстық-процессуалдық жауапкершілікті енгізеді.

Санкциялардың мінезіне байланысты мәжбүрлеу тәсілдерін құқықты орнына келтіруші және жазалаушы орнына келтіруші деп бөлуге болады⁸. Құқықты қамтамасыз етуші тәсілдердің ерекшелігі қылмыстық процесте мәжбүрлеудің үш негізгі формаларын бөліп шығаруға мүмкіндік береді:

1/ процессуалдық заң нормаларымен қарастырылған тұлға үшін тиімсіз, жағымсыз, алдын ала анықталған тәртіп ережелерін орындамаудың құқықтық салдары ретіндегі қылмыстық-процессуалдық санкциялар;

2/ тұлғаның аталған салдары шыдау міндеттілігі мен көрсетілген санкциялардың әрекет етуі ретіндегі қылмыстық-процессуалдық санкция; 3/ қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шаралары. Қылмыстық –процессуалдық мәжбүрлеуді институционализациялау белгілі критерийлерді өндіріліп шығарылуын қарастырады, оларға сәйкес қандай да бір мәжбүрлеп ықпал етудің шаралары бөлініп шығарылады. Осындай критерий ретінде, құқықтық норманың нұсқамаларын ерікті орындамаудың құқықтық салдарының мінезін атауға болады. Сонымен қатар заңгер ғалымдар басқа да критерийлерді келтіреді: орындалмаған міндетті басқасымен ауыстыру, орындалмаған міндет туындайтын құқықтан айыру, құқықтық қатынас субъектісіне жаңа қосымша және бар міндеттемені жүктеуі. Аталған салдарға И.С.Самощенко мен М.Х.Фарукшин, сонымен қатар тағы да “мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдау фактісін, міндеттемені тұлға еркінен тыс, мәжбүрлеу арқылы орындауды жатқызады”. Қылмыстық-процессуалдық санкцияларды, алдында орындалмай кеткен міндеттемені жаңасына ауыстыру және қосымша міндеттемені жүктеу деп түсінуге болады. Қылмыстық-процессуалдық норманың санкциясын жүзеге асыру процессуалдық жауапкершілікті қалыптастырады. П.С. Элькиндтің ойы бойынша, қылмыстық-процессуалдық құқық нормаларын ұстану, сақтау тек қана қоймайды, сонымен қатар мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа да түрлерінің мәжбүрлеумен қамтамасыз етіледі /қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық, әкімшілік мәжбүрлеу/.

Мұндай көзқарасты Б.А.Галкин, А.И.Столмаков та ұсынады. Қылмыстық-процессуалдық құқықтың нормаларын қамтамасыз етудің мінездемесі туралы сұраққа басқа да көзқарас бар. В.М.Горшеневтің ойы бойынша, қылмыстық және әкімшілік құқық санкциялары материалдық құқықтың көрсетілген нормаларын бұзғанда ғана қолданылады¹. Қылмыстық сот өндірісіндегі қорғаушы тәсілдердің кең түсінуінің жақтастары, В.М.Горшеневке қайшы келіп, таза процессуалдық шегінен шығатын, КІЖК нормаларының бұзылуына көрсетеді. Олар, құқықтың әр түрлі салаларымен реттелетін-процессуалдық және материалдық процесс саласындағы құқық бұзушылықтардың комплексті, күрделі мінездемесін жақтайды⁹.Сонымен қатар П.С.Элькинд тағы да былай дейді, әртүрлі құқықтық нормалардың санкциялары, қылмыстық сот өндірісінде жалпы ереже бойынша, қылмыстық-процессуалдық санкциялардың орнына емес, олармен қатар қолданылады.

Процессуалдық санкцияларды, қылмыстық-процессуалдық нормалардың талаптарын орындамау немесе бұзу фактісі жатады. Мәжбүрлеу бұл жағдайларда, не заңдылықты, құқықтық тәртіпті орнына келтіру мен бетке шығарылған бұзушылықтарды жою мақсаттарында, не құқықтық норманы бұзуға мойын бұрған тұлғаны жазалау мақсаттарында қолданылады. Процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану шынайы құқық бұзушылық фактісінен тікелей тәуелділікке қойылмайды. Көп жағдайларда бұл шаралар алдын ала қолданылады және бір мақсатты көздейді: қылмыстық-процессуалдық нормаларды бұзғызбау, тиісті тұлғаны заңмен талап етілетін тәртіпен басқаларының бәрін жоққа шығаратын жағдайларға қою. Мәжбүрлеу шаралары мен процессуалдық мәжбүрлеудің басқа шараларын қолданудың негіздері болып тұлғаның құқыққа қайшы тәртібінің мүмкін болуына көрсететін шынайы мәліметтер немесе ықпал етудің тиесілі тәсілі керек қылатын және қылмыстық-процессуалдық әрекетті қиындататын, басқа да жағдайлардың көрініс табуы табылады. Қорыта айтқанда, қылмыстық-процессуалдық санкциялар мен процессуалдық жауапкершілікке қарағанда, мәжбүрлеу шаралары бұл қылмыстық сот өндірісінің мақсаттарына жетуді тікелей қамтамасыз етуші, айыпкер /сезікті/ тарапынан жасалынатын процессуалдық бұзушылықтарың алдын алу мен жоюдың тәсілдері. Процессуалдық мәжбүрлеу шаралары келесі жағдайлармен мінезделеді:

1/ олар тек қана қылмыстық сот өндірісінің саласында қолданылады;

2/ оларды қолдану мүмкін етілетін, қатысты тұлғалардың еркі мен ықыласына тәуелсіз қолданылады;

3/ бұл шараларды қолдану тұлға құқықтарын белгілі бір шектеумен байланысты, ерекше алғанда жеке бостандық құқығы, дене қолсұқпаушылығы, еркін жүріп, тұрып мен әрекет етуді тандау құқығы, хат жазысу құпиясы мен пәтер-үй қолсұқпаушылығы құқығы;

4/ нақты шаралар, оларды қолдану негіздері, шарттары, шектері мен тәртібі қылмыстық процессуалдық заңмен қатаң шектеледі, қолдануға мүмкін тиісті тұлғалар;

5/ оларды қолданудың заңдылығы мен негізділігі саяси, экономикалық, құқықтық, соның ішінде қылмыстық-процессуалдық кепілдіктердің жүйесімен қамтамасыз етіледі.

Қорытындыға былай айтуға болады: процессуалдық мәжбүрлеу шаралары жеке өзіндік логикалық құрлысы бар қылмыстық-процессуалдық құқықтың бөлек нормалары ретінде қарастырылады.

Процессуалдық мәжбүрлеу шаралары қылмыстық сот өндірісінің міндеттерін тиісті жүзеге асыруды қамтамасыз ету мақсаттарында, қылмыстық істерді тергеу мен шешу үрдісінде пайда болатын,мүмкін және айқын кедергілерді жою үшін айыптыға, сезіктіге, жәбірленушіге, куәға және т.б. тұлғаларға қатысты сотпен прокурорға тергеушімен және алдын ала тергеу органымен, заң мен қатаң бекітілген тәртіптерде қолданылатын, қылмыстық-процессуалдық заң шығарушылықпен қарастырылған мәжбүрлеу мінездегі процессуалдық тәсілдер деп анықтауға болады. Қылмыстық процесте көптеген әрекеттер оның жеке қатысушыларының ықыласына қарсы жүзеге асырылады, бұл тұрғыда күштеудің бір қатар дәрежесінен айрылады. Бұл әрекеттерге куә мен жәбірленушіні көрсетулер беруі үшін, экспертті сараптама қортындысын беру үшін шақыруы қылмыстық жауапкершілікке тарту және т.б. жатқызылуы мүмкін. Осы негізде жекелеген авторлар бұндай да әрекеттерді процессуалдық күштеу шараларына жатқызу теоретикалық және тәжрибелік тұрғыдан негізсіз расталмаған т.б.

Процессуалдық күштеу шаралары алдында қойған мақсаттары орындаумен қылмыстық процестің дұрыс дамуын қамтамасыз етуге бағытталған және сол бейнеде, өзінің оларға көрініс табатын, күштеу мінезіне байланысты шығатын ерекше тәсілдер болып табылады. Қылмыстық-процессуалдық күштеу мемлекеттік күштеудің бір түрін бейнелейді. Ал соңғысы, арнайы актілер түрінде және құқықтық нормалардың шегінде мемлекеттің лауазымды тұлғалары мен құзіреті бар органдармен қолданылатын, қоғамдық өмір субъектілеріне, сонда көрініс тапқан мемлекет пен қоғам еркін қызығушылықтарына олардың еркін мінезін бағындыру мақсатында психикалық, физикалық немесе материалдық ықпал ету. Қылмыстық-процессуалдық күштеудің қылмыстық сот өндірісінде ғана орын алуы мүмкін екендігін айта отырып, біз “биліктік қатынастар” түрінде көрініс табатын, нақты қылмыстық-процессуалдық күштеу шаралары қолдануда қалыптасатын және дамитын қатынастар мен әрекеттердің мемлекеттік биліктік мінезін бетке шығарамыз¹³.

Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрледі қолдануды құзыреті бар субъектілер ортасы заңда нақты анықталған-бұл алдын ала тергеуді жүзеге асырып отырған тұлға, тергеуші, прокурор, судья және сот.

Процессуалдық мәжбүрлеу ең алдымен қылмыстық сот өндірісін жүзеге асыру үрдісінде пайда болатын “конфликтік жағдаймен” және оның мақсаттарын қамтамасыз етудің қажеттілігі мен күрделілігімен шығатын жағдайлармен сипатталады. Біз қылмыстық іс қозғалғаннан кейін пайда болуы мүмкін болатын жағдайлар туралы айтып отырмыз. Яғни, қылмыстық істі қозғау қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеуді қолданудың шарттарының бірі т.б. деген факт туындайды.

Бір жағдайларда қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шаралары қылмыстық-процессуалдық қатынастардың белгілі бір субъектілерінің процессуалдық-құқықтық нормалардың нұсқамаларына сәйкес келетін тәртібін қамтамасыз етуге бағытталған басқа жағдайларда дәлелдемелік материалдарды алу мен зерттеуді қамтамасыз етуге шақырылады.

Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу қылмыстық-процессуалдық әрекеттің қатысушыларын жеке, мүліктік немесе ұйымдық мінездегі құқықтық шектеулерде көрініс табатын мемлекеттік ықпал етудің әдісі, оларға заңмен анықталған негіздердің болуында тергеу, прокуратура, сот органдарымен, әділ сот мүдделеріне қауіп төндіретін әрекеттерді жою үшін және қылмыстық сот өндірісінің мақсаттарын тиімді шешу шарттарын қамтамасыз ету мақсаттарында процессуалд-құқықтық мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкін.

Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеуді қолданудың әр түрлі:

1/ дәлелдеу саласы: қылмыстық сот өндірісінің сәйкес субъектілерінің ықыласына қарсы дәлелдемелерді табу мен тексеру жөніндегі тергеу және сот әрекеттерін жүргізу;

2/ процессуалдық құқық-қолданушы актілердің заңдылығын қамтамасыз ету саласы:

а/ тергеушінің, прокурордың, соттың заңсыз актілерін, толық немесе жеке бөлек, жоққа шығару;

б/ жеке /ерекше/анықтаманы/қаулыны/ шығару, егерде заң бұзылмаса;

в/ тергеушінің жіберген қателіктеріне байланысты, тергеуге қатыстырмау;

г/ отводтар

3/ құқыққа қайшы,тәртіпке қарсы әрекет жасау саласы-айыппұл шаралары;

4/ тұлға құқықтарын кепіл ету саласы-процесс қатысушысының оның процессуалдық құқығын жүзеге асыруға мәжбүрлеу;

5/ превенция саласы:

а/ мәжбүрлеу шаралары кәмелеттік жасқа толмағанды қарауға беру,келу жөніндегі айыпкердің міндеттемесі, ұстау;

б/ лауазымдылығынан босату және мүлкіне қамау салу түріндегі айыпкердің керексіз әрекеттері мен мүмкін болатын құқық бұзушылықтарының алдын алу жөніндегі шаралар;

в/ мәжбүрлеу шарасын аса қатаң түріне өзгерту немесе мәжбүрлеу шарасын тағайындағандағы енгізілген залогты /кепілді/ мемлекет кірісіне енгізу.

Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шаралары өзінің мінездемесі бойынша бірдей емес және оларды қолдану әр түрлі мақсаттарды көздейді¹⁴. Олардың біреулері айыпкердің өзінің қылмыстық әрекетін әрі қарай жалғастыруының мүмкінділігінің алдын алуға бағытталған, оның тергеуден немесе соттан жалғастыруының мүмкінділігінің алдын алуға немесе оны тергеу іс жүргізу әрекеттеріне кедергі жасауының алдын алуға бағытталған /мәжбүрлеу шаралары, ұстау, лауазымдылығынан босату/. Басқалары тұлғаларды тергеу немесе сот органдарына әкелуінен қажеттілігіне байланысты /привод/. Үшіншілері, дәлелдемелерді табу мен процессуалдық бекітуіне бағытталған /тінту, алу, куәландыру, салыстырып зерттеу үшін үлгілерді алу/. Төртіншілері, мүлкін тәркілеусаласында, үкімді орындауды қамтамасыз етудің тәсілі ретінде қызмет етеді /мүлкіне қамау салу/. Осының бәрін қорытындылап айтсақ, қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларын өзінің тағайындалуы бойынша үшке бөлуге болады:

1/ заңға қайшы әрекеттердің алдын алу, жою тәсілдері;

2/ тиісті мінезді, құқық бұзудың алдын алуды қамтамасыз етуі тәсілдер;

3/ дәлелдемелерді алу тәсілдері.

Жоғары да айтылғандай, айтылған кепілдіктердің бірі болып процессуалдық мәжбүрлеу шараларының тек қана қозғалғаніс бойынша ғана қолданылатын т.б. Мәжбүрлеу шаралары және кейбір басқа процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін тұлғаны айыпкер ретінде тарту қажетті /лауазымдығынан айыру/.

Заң нақты түрде процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдануға құзіреті бар лауазымды тұлғалардың ортасын анықтайды және олар қолдануы мүмкін, мәжбүрлеп ықпал ету қажеттілігін растайтын, нақты жағдайлардың, яғни негіздердің болуында ғана, тұлғалардың ортасын анықтайды. Жоюшы мінездегі мәжбүрлеу шараларын қолдануда бұл жағдайлар субъектінің мүмкін және жасалатын құқыққа қайшы әрекеттерінде көрініс табады. Қамтамасыз етуші мінездегі мәжбүрлеу шараларын қолдануғажалпы негіз ретінде нақты тергеу әрекетінің нәтижесінде іс үшін маңызы бар дәлелдемелер табылады деп есептеуге мүмкіндік беретін мәліметтердің болуы көрініс табады. Заң, мәжбүрлеу шараларын қолданудың процессуалды тәртібінқатаң анықтап шектейді. Бұл шаралар сот шешімі немесе тергеу органының негізделген қаулысы бойынша қолданылады. Бұл шешімдер мен қаулылар өз қатарында заңмен бекітілген жағдайлар мен тәртіптерде, қатысты шығарылған тұлғаға жария етіледі. Азаматтардың конституциясымен қорғалатын құқықтары мен бостандықтарын аса қатты шектейтін процессуалдық мәжбүрлеу шараларын анықтайды.

1.2 Процессуалдық мәжбүрлеудің мақсаттары, негіздері
Бұлтартпау шараларын қолданудың мақсаты, негізі және шарттары. Бұлтартпау шаралары-бұл қылмыстық соттың ісжүргізудің мақсатына жетуге бөгет жасайтын күдіктілер мен айыпталушылардың мінезіне мәжбүрлі әсер ету тәсілдері /істің шынайы жағдайын айқындау, заңды дұрыс қолдану, кінәлілерді жазалау мен кінәсіздерді соттауға жол бермеу/.

Бұлтартпау шараларын қолдану азаматтардың жеке бостандықтарын шапшаң шектеумен байланысты, атап айтсақ тұлға дербестігіне құқы, бөгетсіз жүріп тұру және тұру орнын таңдау құқықтары.

Бұлтартпау шаралары заңмен белгіленген негіздерге арқа сүйер және тиісті құқықтық тәртіпті сақтау арқылы қатаң тәртіпте қолданылуы керек.

Бұлтартпау шараларының өзіндік шағын, ерекше мақсаттары бар:

1/ айыпталушының /күдіктінің/ анықтаудан, алдын ала тергеуден және соттан жасыруына жол бермеу;

2/ айыпталушының /күдіктінің/ ақиқатқа жетуге бөгет болуына жол бермеу;

3/ айыпталушының /күдіктінің/ кейінгі қылмыстық қызметін тоқтату;

4/ үкімді орындау мүмкіндігін қамтамасыз ету.

Бірінші мақсатқа жету айыпталушының қатысуымен тергеу әрекеттерін жүргізуді, оның сотпен анықтауға қатысуын, сотталушының сотпен тағайындаған жазаны өтеуін және қылмыспен келген зиянның орнын толтыруды қамтамасыз етеді. Сонымен қоса әрине айыпталушының тергеу және соттық әрекеттерге қатысуы оған куәлік беру немесе белгілі бір іс-әрекеттерді жасау міндетін тудырмайтының білген жөн.

Екінші мақсат айыпталушыға куәгерлерді, жапа шегушілерді, мамандарды және әлі қылмыстық жауапкершілікке тартылмаған тұлғалармен заттай айғақтар мен құжаттарды жасыру мен жалған қылуда астартын келісім жасауына, сатып алуына жол бермеу. Бұл мақсаттың маңыздылығы айыпталушының жоғарыда көрсетілген іс-әрекеттерге жауап бермейтіндігінде.

Үшінші мақсаттың мазмұны ұзаққа созылған қылмысты тоқтату және айыпталушының басқа қылмыстар жасауына тосқауыл қою. Қарастырып отырған шаралардың “із кесушілік” астары бәрінен бұрын осы мақсатта көрінген. Алғашқы екі мақсат /бұлтартпау шараларының мақсаттары/ із кесу мен емес, айыпталушының қажетсіз мінез-құлқын ескерту мен жол бермеуге байланысты. Сондықтан “бұлтартпау шаралары” деген атаудың өзі бар институттың мәнің толық аша алмайды. Із кесу шаралары айыпталушыныңрұқсат етілмегені қызметіне тосқауыл қоюмен ғана айналыспайды сонымен қоса оның жөні түзу мінез-құлығын қамтамасыз етеді. Бұл кейбір авторларға оларды “қамтамасыз ету” деп атауға жол береді.

Бұлтартпаудың төртінші мақсаты біріншімен сәйкес келетін сияқты: айыпталушының тергеу мен соттан жасырынуын ескере отыра, біз үкімнің кейін орындалу мүмкіндігін қамтамасыз етеміз. Егер бұл осылай болса онда. Төртінші мақсатты бөліп алу қажеттілігі жойылады. Бірақ кейбір авторлар кейбір бұл мақсатты басқаша түсінеді. Олардың пікірінше ол мақсатты сот айыптау үкімін шығарғанда көздейді. Осылай сот өзі шығарған немесе өзгертусіз қалдырған үкімді жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Сонымен ұсыныс жасауға болады: бірінші және төртінші мақсаттарды қосы осы бірегей мақсатты келесі сипатта айқындауға болады: айыпталушының /күдіктінің/ анықтаудан, алдан ала тергеуден, соттан және үкімді орындаудан жасырынуына жол бермеу. Қарастырылған мақсаттар із кесу шарасын таңдауға негіз болатын жағдайда дәлелдеуге жатады. Айыпталушының анықтаудан, тергеуден, соттан немесе үкімді орындаудан қашып жүргенін, ол ақиқатты айқындауға бөгет жасауы немесе қылмыстық қызметті жалғастыруы мүмкіндігін дәлелдеу қажет. Із кесу шарасын таңдау үшін аталып өткен айыпталушының қажетсіз мінез құлқының жоқ дегенде біреуінің ықтималдығын дәлелдесе жетіп жатыр. Бұл жағдайда дәлелдеу, болжамдық сипатқа ие, яғни болашаққа айтылған.

Асылында із кесушарасын қолданудың негізгі қылмыстық істе көрсетіліп, істе бар дәлелдемелермен бекітілу керек. Тек осындай жағдайда ғана істі пракурор тексергенде немесе оны сот қарағанда із кесу шарасын таңдау заңдылығы мен негізділігін бақылауға болады.

Айыпталушы жасырынап, ақиқатты айқындауға бөгет жасауы мүмкін дегенді нақтылаушы дәлелдер із кесу шарасын қолданудың “негіздерінің негізі” болып табылады.

Айыпталушының жеке басын іске алу із кесу шараларын таңдауға ықпал ететін, отбасыға жақындық, адалдық, еңбекке деген қатынас, еңбек ұжымының сенімі сияқты жағдайларды қамтиды.

Айыпталушының айналысу түрі із кесу шарасының белгілі бір түрін қолдану үшін маңызы бар, өйткені ол айыпталушы жұмыс істейді ме, ұжымда ма немесе жекеше ме, іссапарға көп шыға ма дегендей мәліметтермен сипатталады.

Айыпталушының жасы оның интеллектуалдық және өнегелік дамуын, белгілі бір ортаға жататындығын анықтайды, сондықтан ло ізкесу шарасын тандағанда есепке алынады. Әрине қарт адамдарды қамауға алудың жөні жоқ, өйткені олар тергеу мен соттан қаша алмайды. Кәмелетке толмағандарды қамауға алу оқиғасы сирек кездесу керек, өйткені оларды сырт әлемінен оқшаулау олардың бекімеген психикасына кері әсеретіп, өз кезегінде олардың жалған куәлік беруіне әкеліп соғады. Айыпталушыныңденсаулық жағдайы кейбір жағдайларда оны қамауға алуға жол бермейді /шұғыл операция қажеттілігі, өмірі қауіпте болса/. Басқа жағдайларда белгілі бір бұлтартпау шарасын таңдау аурудың ауыртпалығы мен созылмалығына байланысты. Бұл жағдайда айқындау үшін кей жағдайларда сот сараптамасы жүргізіледі. Науқасы қатты адамды қамауға алу, тергеушінің оның рухын сындырып, қажетті мойындауға қол жеткізу ниетін байқатады. Сондықтан мойындауды бағалау кезінде, соттар олардың қамауға алынған адамдардың науқасының ықпалымен алынбағанына көз жеткізу керек.

Отбасылық жағдай бұлтартпау шарасын таңдауға әсер етеді, өйткені жарының, балаларының. Қарт ата-анасының болуы және айыпталушы мен сол адамдардың жақсы қарым-қатынасының болуы айыпталушының тергеу мен соттан, үкімді орындаудан қашу ықтималдылығын едәуір төмендетеді, ақиқаттың тез орнығуына және жаңа қылмысқа жол бермеуге септігін тигізеді.

Бұлтартпау шарасын таңдау кезінде ескеретін басқа да жағдайларға алға ауыр болуын, әскери қызметке шақырылуды, лауазымдық жағдайын, сотталғандығын. Отан алдындағы еңбектерін жатқызуға болады.

Айғақтар бұлтартпау шарасын қолдану негізін көрсетпейді, басты дерек яғни белгілі бір адаммен қылмыстың жасалғаның көрсетеді. Айғақтар тұлғаны айыпталушы жағдайына қоюға жеткілікті болса да оны қамауға алуға жеткіліксіз болып табылады. Мұндай жағдайда тергеушіжұмсақтау бұлтартпау шарасы ешқайда кетпеу туралы қолхатты таңдай алады. Айыпталушыны қорғану құқымен қамтамасыз ете отыра, тергеуші жеткіліксіз негізделген қамауға алуға жол бермейді, өйтсе іс тоқтатылуы немесе сотталушы ақталып кетуі мүмкін.

Дәлелдеуге заң бойынша бұлтартпау шарасына әсер ететін барлық жағдайларды талдау жатады. Бұлтартпау шарасын таңдау туралы қаулыда айыпталушының кінәсінің дәлелдемесін немесе қамауға алу сияқты бұлтартпау шарасын қолдануға заңмен айқындалған негіздердің бар екенің нақтылайтын дәлелдер келтіруі бар көзқарастар бар.

/Кінәсін дәлелдеуді, шығуы бұлтартпау шарасын таңдауға себеп болатын тұлғаны айыпталушы ретінде тарту қаулысында келтірген жөн еді. Бұл жағдайда айыпталушы не үшін айып тағылып отырғанын, айып неге негізделгенің және неге оған бұлтартпау шарасы қолданылғаның білетін болады.

Осы талаптарды сақтағанда бұлтартпау шарасын таңдау туралы қаулы көлемі бойынша үлкен болады, бірақ айыпталушының заңдық мүдделері жақсы кепілденеді: ол өзінің қандай себептен қамауға алынғаның немесе неге басқа бұлтартпау шарасына ұшырағаның білетін болады. Бұл бұлтартпау шарасын даулауды әжептәуір жеңілдетер еді. Бұл жағдайда тергеу құпиясының тарауынан және айыпталушының өзін кінәлайтын дәлелдерді тым білетіндігінен қорықпау керек. Бұл жерде әңгіме боп отырған дәлелдер-ерекше текті: олар айыпталушының қылмыс жасағаның көрсетпейді, оның тергеу мен сот уақытындағы жөнсіз мінезінің мүмкіндігін көрсетеді. Айыпталушыдан оның кінәсінің дәлелдерін жасырудың жөні жоқ, егер де оған айып тағылғаннан бастап, барлық іске қорғаушы жіберілсе. Іске жіберілерде ло іс материалдарымен танысу құқына ие болу керек. Оған іс мазмұны туралы өзінің қорғалушысына хабар беруге тыйым салуға болмайды. Бұл жағдайларда айыпталушығаоған бұлтартпау шарасын қолдану кезінде осындай дәлелдерді жасырудың және айыпталушы ретінде жауапқа тарту қаулысында кінәсін дәлелдейтін дәлелдер келтіруден бас тартудың мағынасы жоқ болар еді.

Бұлтартпау шаралары айыпталушыға тәрбиелік ықпал ету үшін таңдалады деген көзқарас кең тараған. Әсіресе бұл қоғамдық кепілдемемен, кәмелетке толмағандарды ата-ана қарамағына бермеумен және жабық балалар мекемесінің әкімшілігіне берумен байланысты бұлтартпау шараларына қатысты. Кәмелетке толмаған айыпталушыны ата-ана қарауына берген тергеуші айыпталушы мен оның ата-аналарына да қатысты тәрбие жұмысын жүргізуге тиісті деп есептеледі¹⁵.

Бұл көзқарастарда көптеген даулар мен қателер бар. Үкім шығып, заңдық күшіне енгенше айыпталушы кінәсіз болып табылады. Кінәсі ресми түрде мойындалмаған және сот ақтауы да мүмкін адамда қалайша қайта тәрбиелеуге болады. Мойындау мен өкіне бұл сұрақты шеше алмайды. Кінәсіздер де мойындап, “өкініп” жатады ғой. Әсіресе кәмелетке толмаған айыпталушының ата-анасына қатысты тәрбиелік іс-шараларға жол беруге болмайды. Егер айыпты өз кінәсін мойындаса онда тәрбиелік сипаттағы шаралар сәтті болуы мүмкін. Яғни адами тәрбиелік шаралар мойындауға айырбас ретінде қолданылады, бұл қылмыстық сот жүргізудегі “айыптау бүкпесі”.

Бостандықтан айыру орындарының әкімшілігінің кінәні мойындауға бейім рухта қамалғандарды тәрбиелеуге еш құқы жоқ. Бұл оныі ісі емес. Бұл жұмыста бостандықтан айыру мекемесінің әкімшілігімен ынтымақтасатын /ақылға симайтын/ адамдарды пайдалануға мүлдемжол беруге болмайды.

Сонымен тергеушінің айыптаушыларды қайта тәрбиелеуге немесе мұндай міндетті қамау орны әкімшілігіне жүктеуге еш құқы жоқ. Сот туралы да айту керек. Бірақ бұл айыпталушы тәрбиелік әсер ету саласынан тыс қалады деген сөз емес. Егер ол кінәлі болса, онда сот процесі оның өнегелік қайта құрылуының басы болып есептеледі.

Бұлтартпау шарасы, оның ішінде қамауға алу, қылмыскер бостандықта қалды деген қоғамдық пікірдің даурығыуын ескерту және азаматтар тыныштығын қамтамасыз ету, жапа шегушінің ары мен намысын құрметтеу мақсатында қолданыла алмайды.

Бұлтартпау шарасын неізгізсіз қолдану, егер де айыпталушыны қамаудан босатуға әкелсе, қоғамдық пікір одан сайын ашу шақырады. Болмада бар: сол қоғамдық пікірді тыныштандыру үшін кінәсізді соттау. Қоғамдық пікір мен жапа шегушіні тыныштандыру бұлтартпау шарасының дербес мақсаты ретінде қарастырыла алмайды.

Мақсаттар мен оларға жету үшін қажет бұлтартпау шараларын таңдауға негіздер болса, тергеуші,анықтау органы және сот бұлтартпау шарасын қолдануға құқылы ғана емес міндетті.

Бұлтартпау шарасын таңдауға негіз болса, оны тек бірер құқықтық шарттарды сақтағанда ғана қолдануға болады.

Біріншіден, бұлтартпау шарасы тек қозғалған қылмыстық іс бойыншағана таңдалады. Бұл негізсіз, заңсыз қамаудан қорғайтын тұлға дербестігінің басты кепілі. Тек қана қамауға алу емес, сонымен қоса ешқайда кетпеу туралы қолхат, жеке және қоғамдық кепіл сияқты бұлтартпау шаралары да егер де қылмыстық іс қозғалмаса қолданыла алмайды. Осыдан қылмыстық істі ашуға, жүргізуге және шешуге құқы жоқ тұлғалармен бұлтартпау шараларын қолдануға жол бермеу керектігі туады.

Екіншіден, бұлтартпау шарасы айыпталушыға төніп тұрған қылмыстық жазадан ауыр болмау керек. Егер айыпталушыға қылмыстық кодекстің бабымен телініп отырған шарасы бір жылға дейін бас бостандығынан айыруды көздемесе, қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарсына жол берілмейді¹⁶.

Айыптаудың заңдық жағын тергеуде немесе сотта өзгерткенде жаңа айыпқа сай келуі үшін бұлтартпау шарасын өзгерту туралы мәселені әркез талқылаған дұрыс. Бұл әрекет айыпталушыға жақсы немесе жаман болуы мүмкін.

Үшіншіден, кез келген түрдегі бұлтартпау шарасын қолдану шарты тұлғаны айыпталушы ретінде тарту боп табылады.

Бұлтартпау шарасы тұлғаға айып тағылып, одан айыпталушы ретінде жауап алғаннан кейін ғана қолданылу керек. Бұл бұлтартпау шарасын мәселесін шешу кезінде айыпталушының пікірін тыңдауға, бұлтартпау шарасын қате қолданудың алдын алуға, қамау мерзімін айыпталушыны нақты қамауға алғаннан бастап есептеуге мүмкіндік берер еді.

Бұл жағдайларда бұлтартпау шарасын таңдау туралы қаулы айып тағылғанға дейін жеке тұлғадан айыпталушы ретінде жауап алғанға дейін шығарылуы қажет.

Төртіншіден, бұлтартпау шарасы қылмыстық жауапкершілік жасына /16 жас/ жеткен адамға ғана қолданыла алады.

Жан-дүниесі ауратындарды қамап ұстау үшін тергеу изоляторлар жанындағы ауруханаларда арнайы палаталар жабдықталу қажет. Егер ол қылмыстық кодекспен қарастырылған қоғамдық қаупті әрекет жасағаны дәлелденсе оны айыпталушы ретінде тартпай-ақ бұлтартпау шарасы қолданылуы мүмкін. Бұлтартпау шарасы медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары туралы сот шешіміне дейін қолданылады. Бұлтартпау шарасын қолдануға ауруда куәлендіретін құжатты немесе маман-психиатрдың қортындысы негіз бола алады.

Мәжбүрлеу шаралары сайланатын және тағайындалатын кейбір тұлғаларға да жауапты органдардың оларды қылмыстық жауапкершілікке тарту және қамауға берген келісімі болған жағдайда қатысты. Ондай тұлғалар Парламент депутаттары және барлық деңгейдегі маслихаттар депутаттары, соттар және әскери қылмыс жасаған әскерилер мен оларға теңестірілген тұлғалар жатады.

Сонымен қоса олардың әрқайсысының тұрған жерін ғана емес, сонымен қоса олардың бір-бірімен байланысын қалыптастырады. Олардың ішкі заңдылықтарын ашады.

Процессуалдық әдебиеттерде процессуалдық мәжбүрлеу шаралары әр автордың әр түрлі қөзқарастарымен топтастырылады. Мысалы, П.М.Давыдов:”Сот және тергеу органдарына алып келуге бағытталған шақыртумен алып келу түріндегі шаралар; тінті, алу, куәландыру; айыпталушының қызметі бойынша жаңа қылмыстарды жасаудың алдын алатын шаралар; қызметіне шеттету; соттық талқылау тәртібін қамтамасыз ететін шаралар – тәртіп бұзушыларды сот мәжілісі залынан шығару, айып салу; азаматтық талапты қамтамасыз ету бөлігіндегі сот үкімін орындауды қамтамасыз ететін шаралар; мүлікке тыйым салу; айыпталушының алдын- ала тергеуде және сотта болуын қамтамасыз ететін шаралар; кесі шаралар жатады”.

Ю.Д.Лившиц процессуалдық мәжбүрлеу шараларын келесідей түрге жіктейді:

1/ бұлтартпау шаралары

2/ дәлелдемелерді табу, алу және бекітуге бағытталған шаралар

3/ соттық талқылау тәртібін қамтамасыз етуші шаралар

4/ аталған топтардың ешқайсына да жатпайтын басқа да шаралар¹⁷

М.А. Чельцов процессуалдық мәжбүрлеу шараларын үш топқа жүктейді:

1/ айыпталушының әділ соттан жалтармауын қамтамасыз етуші шаралар

2/ дәлелдеу құралдарын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар

3/ соттық талқылау тәртібін қамтамасыз етуші шаралар

З.Ф.Коврига процессуалдық мәжбүрлеу шараларын келесідей түрлерін бөледі:

1/ бұлтартпау шаралары,келу туралы міндеттеме, ұстау, алып келу, іздестіру, этаптау, айыпталушының қызметінен шектету, сот мәжілісі тәртібін бұзғандарға қолданылатын шаралар жатады.

2/ қамтамасыз ету құралдары, оның ойынша олардың қатарына тінту, алу, айыпталушыны немесе сезіктіні медициналық мекемеге орналастыру жатады.

Келтірілген жіктеулердің барлығы бір-бірінен айырмашылықтары аз, өйткені оларды жіктеудің негізіне мақсаттық белгілері қойылған, Аталған шаралардың барлығы белгілі бір мақсатқа жетуді қамтамасыз етеді. Мысалы, бұл тұлғаны тергеу органдарына алып келу арқылы дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді. Кесуге және қылмыстың алдын алуға бағытталған ұстау қылмыстық процесте бір уақытта сезіктінің қатысуын және дәлелдемелер алуды қамтамасыз етеді.

Барлық жетіспеушіліктерге қарамастан мақсаттық белгілер бойынша жіктеу барынша толықтығын және процессуалдық мәжбүрлеу шаралары түрлерінің байланысын білдіреді.

Жоғарыда көрсетілген жіктеулерді талдап қортындылай келе процессуалдық мәжбүрлеу шараларын келесідей жіктеуді ұсынамыз: бірінщі топ- айыпталушының және қылмыстық процесске қатысушы тұлғалардың қылмыстық қатысуын және тәртібін қамтамасыз етуші шаралар. Оған: бұлтартпау шаралары, келутуралы міндеттеме, алып келу, ұстау, қызметінен уақытша шеттету. Екінші топ- дәлелдемелерді табуды, алуды, зерттеуді, азаматтық талапты немесе мүлікті тіркелудің мүмкіндігін қамтамасыз етуші шаралар. Шаралардың бұл тобы:

А/ дәлелдемелерді табу, алу және зерттеуді қамтамасыз ететін шаралар тінті, алу, куәландыру салыстырмалы зерттеуге үлгілер алу, медициналық мекемеге орналастыру;

Б/ мүлікті тәркілеудің мүмкіндігін және азаматтық талапты қамтамасыз етуші шаралар.

Барынша толық, бірақ ыңғайлы қөзқарас бойынша бұл еңбектің құрлымында зерттелетін шаралар өзінің сипаты және көріну дәрежесінде мәжбүрленуі бойынша жіктелген. Сондықтанда осы негіздерге байланысты процессуалдық мәжбүрлеудің барлық шаралары: кесу шаралары және басқа процессуалдық мәжбүрлеу шараларына бөлінеді.

Қылмыстық – процессуалдық мәжбүрлеу қылмыстық-процессуалдық әрекет субъектілерінің тәртібіне мемлекеттік органдар немесе лауазымды тұлғалар қылмыстық-процессуалдық қатынастар саласында жасайтын әсер ету. Бұл әрекет процессуалдық міндеттердің орындалуын, қылмыстық сот өндірісінің дұрыс жүруін қамтамасыз етуге бағытталған.

Әдебиеттерде қылмыстық – процессуалдық мәжбүрлеудің шараларын әртүрлі жіктеген. З.Ф.Коврига барлық қылмыстық – процессуалдық мәжбүрлеу шараларын негізгі екі топқа бөледі:

1/ бұлтартпау құралдары;

2/ қамтамасыз ету құралдары.

Бірінші топқа бұлтартпау шаралары, келу туралы міндеттемені алу, ұстау, алып келу, іздестіру және этаптау, айыпталушыны қызметінен шеттету, сот мәжілісінің тәртібін бұзушыларға қолданылатын шаралар. Екінші топқа: тінту, алу, айыпталушыны немесе сезіктіні соттық-психиатриалық сараптама жүргізу үшін медициналық мекемеге орналастыру, мүлікке тыйым салу.

З.Ф.Коврига өзінің жіктеуінің негізіне мақсаттық белгілерді қойған осыған байланысты одан бір жағынан құқыққа қайшы әрекеттерді жоятын құралдар, екінші жағынан дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етуге бағытталған құралдар бөлінеді. Бірінші топқа автор бұл мақсатқа сай емес құралдарды жатқызған. Кесу шаралары, келу туралы міндеттеме. Айыпталушыны атқаратын қызметінен шеттету, алдын алу мақсатында айыпталушы қылмыстық сот өндірісінің жүруіне теріс әсерін тигізуіне жол бермеу үшін, яғни процессуалдық міндеттер бұзылмау тұрып жасалады. Бұл топқа автор процессуалдық міндеттер бұзылған жағдайда қолданылатын шараларды жатқызады: шақыруға дәлелсіз себептермен келмегені үшін алып келу, сот мәжілісінің тәртібін бұзушыларға қолданылатын шаралар. Автор кесу құралдарының бір тобында өзінің мақсаты және сипаты бойынша әртүрлі мәжбүрлеу шараларын біріктірген: қылмыстық-процессуалдық заң бойынша процеске қатысушының заңға сәкес емес тәртібінің алдын алатын құралдар мен превентивтік шаралар.Автордың ойынша қамтамасыз ету шараларын қолданудың мақсаты әділ соттың жүзеге асырылуына мәжбүрлі тәртіпте жағдай жасау және сонымен қатар жалпы қылмыстық процестегі мәжбүрлеу шараларының мақсаты болып табылады.

В.М. Корнуков процессуалдық мәжбүрлеу шараларын олардың мақсатарына байланысты 2 топқа бөледі: бірінші топқа-айыпталушының және басқа да тұлғалардың қылмыстық процеске қатысуын және қажетті тәртібін қамтамасыз ететін шаралар жатады. Оған автор: кесу шараларын, келу туралы міндеттемені, ұстауды және қызметінен шеттеуді жатқызған¹⁸. Екінші топқа дәлелдемелерді табуды, алуды және зерттеуді қамтамасыз ететін шаралар жатады.Бұл екінші топ өзі екі топшаларға бөлінеді:

А/ дәлелдемелерді алуды, табуды және зерттеуді қамтамасыз ететін шаралар тінту, алу, медициналық мекемеге орналастыру;

Б/ азаматтық талапты және мүмкін болатын мүлікті тіркелудің қамтамасыз ететін шаралар.

Осыған орай жіктеуді З.З.Зинаттулин жасаған. Ол: а/ қылмыстық-процессуалдық әрекеттің қатысушыларының жағымсыз тәртібінің алдын-алуға бағытталған шаралар;

б/ дәлелдеу құралдарын жинаумен және зерттеумен тікелей байланысты шаралар деп екі топқа бөледі.

Келтірілген жіктеулерде бөлудің негізіне салынған мақсаттың белгі өзін ақтады. Бірақ олардың жалпы ортақ кемшіліктері барлығындағы бір шараның түрі әртүрлі топтарға жатқызылады. Мысалы, қылмыстық сот өндірісінің қатысушыларының тәртібін қамтамасыз етуге бағытталған шаралардың соңғы мақсаты дәлелдемелер алу¹⁹.

Бұған куәнің және жәбірленушінің тергеушіге, сотқа келуін және олардың көрсету беруін қамтамасыз етуші шаралар бағытталған тергеу әрекеттерін мәжбүрлеу шараларына жатқызуға болмайды.

Тергеу әрекеттері-бұл жалпы мәжбүрлеу әрекеті емес. Олар мәжбүрлеумен бірге жүреді және мәжбүрлеуді өзіне белгілі бір жағдайларда қосады, яғни тергеу әрекеттерін жүргізуге кедергілер болған жағдайда. Бұл айыпталушының қарсыласуы, оның дәлелдемелерді алуға кедергі жасауға тырысуы. Заңда қылмыстық процесс қатысушыларының дәлелдемелерді өз әрекеттерімен тапсыруы қарастырылған: айыпталушы, сезікті жәбірленуші, азаматтық талапкер және жауапкер. Егер тереу әрекеттерін жүргізу кезінде дәлелдемелерді процесс қатысушылары өз еріктерімен тапсырса, онда мәжбүрлеу әрекеттері туралы айтуға болмайды.

И.Л.Петрухиннің қөзқарасы бойынша қылмыстық процесте мәжбүрлеу үш нысанда көрінеді: құқықтық тәртіпті қорғау шаралары, превентивтік шаралар, жауапкершілік шаралары. Қоғау шараларына автор міндеттің субъектісіне мәжбүрлі орындатудың тұратын қалпына келтіру санкцияларын қолдануды жатқызады. / мәжбүрлі куәландыру, сараптаманы мәжбүрлі түрде жүргізу, мәжбүрлі алу және т.с.с/. Превентивтік шаралар / күзетпен қамау, сезіктіні ұстау, мүлікке тыйым салу және басқалары/ - бұл азаматтың құқыққа қайшы тәртібімен және санкция қолдануымен байланысты емес шаралар. Үшінші топқа автор процессуалдық міндеттерді бұзғаны үшін қолданылатын айыптық санкциялар²⁰. Мысалы, ақша өндіріп алу.

Келтірілген жіктеулердің негізінде қылмыстық процесте қолданылатын мәжбүрлеу шараларының сипаты жатыр. Оның ерекшелігі сонда ол қалпына келтіруші санкцияларды, айыптық санкцияларды және превентивтік шараларды бір-бірінен нақты айыруға жағдай жасайды.

Бірақ біздің ойымызша қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеудің құқықтық табиғатын талдау үшін мәжбүрлеушараларын қолдану негіздері бойынша жіктеген барынша ыңғайлы болады. Қылмыстық сот өндірісінің субъектісінің процессуалдық міндеттерді бұзу дерегі қолданудың негізінде жатыр ма, соған байланысты барлық процессуалдық мәжбүрлеу шараларын процессуалдық құқық бұзушылықтарға байланыссыз қолданылатын шараларға бөлуге болады.

Негізінде процессуалдық құқық бұзушылықтар болатын процессуалдық мәжбүрлеу әртүрлі болуы мүмкін. Бұл көбіне қалпына келтіру шаралары, ымсалы заңсыз және негізсіз үкімінің күшін жою, істі қосымша тексеруге қайтарып беру.

Қылмыстық-процессуалдық әрекет үшін олар ерекше тән болады.

Қылмыстық іс бойынша өндіріс кезінде көптеген билікті процессуалдық шешімдер: тергеуші мен прокурордың қаулысы, бірінші соты, соттардың ұйғарымдары мен үкімдері және жоғарғы тұрған соттардың қаулылары шығарылады. Заңдылықтың талаптарын бұзудан келетін әлеуметтік төлемдер өте үлкен, сондықтан да бұндай қылмыстық-процессуалдық бұзушылықтардың алдын алуға бағытталған, оның ішінде теріс салдарды жоюға бағытталған арнайы қалпына келтіруші шаралар қарастырылған.Бұндай шаралардың міндеті: дұрыс емес шешімді жоюға және осы арқылы процессуалдық құқық бұзушылықтан келген зиянды төменгі шекке жеткізу, қылмыстық сот өндірісі бойынша сұрақтардың дұрыс шешілуін және іс бойынша заңды және негізделген шешім шығаруға қамтамасыз ету. Судья ҚР ҚІЖК-ң 303-бабында көрсетілген негіздер бойынша қылмыстық істі қосымша тергеуге қайтарады. Кассациялық инстанция соттары маңызды негіздер бойынша айыпталушыны үкімді кейінге қалдыруға құқылы.

Процессуалдық құқықбұзушыларға жазалаушы қамтамасыз етуші шаралар қолданылуы мүмкін. Мысалы, оған айыпкер сезікті бірінші тағайындалған бұлтартпау шарасы бойынша өзіндіктерін орындамаған жағдайда оған барынша қатал бұлтартпау шарасы ауыстырылады немесе сот мәжілісінің тәртібін бұзған жағдайда сот залына жіберу немесе куәні дәлелді себепсіз шақыртуға келмеген жағдайда алып келу және басқалары жатады. Көрсетілген шаралар құқықбұзушылық үшін қолданылатын және шектеу ретінде қолданылатын жазаның бір көрінісі. Құқыққа қайшы әрекеттердің теріс салдары белгілі бір тәртіпке мәжбүрлеудің құралы ретінде болады және ол іс бойынша ақиқатты қалыптастыратын қылмыстық сот өндірісінің ойдағыдай жүруін қамтамасыз етеді. Бұл жерде айта кететін бір жай, қылмыстық сот өндірісінің ойдағыдай жүруін қамтамасыз ету-бұл процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолданудың жалпы соңғы мақсаты.

Мәжбүрлеу шараларының ішіндегі құқықбұзушылыққа жауап болып табылмайтын түрі ретінде ең алдымен превентивтік шараларды көрсетеміз. Олардың негізгі мақсаты процеске жеке қатысушылардың тарапынан болатын құқық бұзушылықтардың алдын алу, қылмыстық-процессуалдық қатынастардың қалыпты дамуына кері әсер ететін немесе іс бойынша ақиқатты қалыптастыруға кедергі болатын әрекеттердің алдын алу²¹. Оған, мысалы бұлтартпау шараларын қолдану, айыпталушыны алдын-ала шақыртусыз алып келу, мүлікке тыйым салу жатады.

Кейбір тергеу әрекеттерін жүргізуде қолданатын мәжбүрлеудің сипаты туралы сұрақ белгілі бір қиындықтарды туғызады. Мәжбүрлеумен бірге алудың, куәландыруды, салыстырмалы зерттеуге үлгілерді алуды жүргізу бірге болады. Заңға сәйкес айыпталушы немесе сезікті адам соттық-медициналық немесе соттық-психиатриялық сараптама жүргізу үшін медициналық мекемеге орналастыруы мүмкін. Бұл мәжбүрлеу санкциябола ма? Бұл сұраққа жауап беру үшін көрсетілген шаралардың сипатына талдау жасайық.

Қылмыстық-процессуалдық санкциялар қылмыстық процестегі басқа мәжбүрлеу шараларынан басты айырмашылығы сонда, санкциялар процессуалдық міндеттерді бұзған ерекше жағдайларда ғана қолданылады. Тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде мәжбүрлеу дәлелдемелерді белгілі бір адамдарда ерікті түрде ала алмаған жағдайда дәлелдемелерді табу және алуды қамтамасыз ету үшін қолданылады. Мәжбүрлеу алуды және басқа да осыған ұқсас мәжбүрлеу шараларын санкциялар қатарына жатқызуды ұсынған авторлар негізсіз бұл жерде мәжбүрлеу азаматқа сәйкес құқықтық қатынастағы міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді деп есептейді.

Әдебиеттерде басқаша көзқарастар айтылған В.М.Корнуков тінті, алу, куәландыру үлгілерді салыстырмалы зерттеуге алып келу қылмыстық-процессуалдық нормалардың бұзылуымен байланысты емес деп есептейді. Заңда бұл шараларды қолдануға рұқсат етілген тұлғалармен процессуалдық нормалардың талаптарын бұзу мен және орындаумен байланыстырмайды²².

Аталған тергеу әрекеттерін жүргізу қылмыстық-процессуалдық нормалардың бұзылуымен байланысты емес дегенмен келісу керек.Бірақ жерде әңгіме тергеу әрекеттерінің іс туралы емес, ал оларды өткізу кезіндегі мәжбүрлеу шаралары туралы болып отыр. Автор бұндай барлық әрекеттерді мәжбүрлеу шаралары деп есептейді, сондықтан да бұл жердегі мәжбүрлеу санкция емес. Айтқанымыздай тергеу әрекеттерінің кейбіреулері мәжбүрлеу шараларымен бірге жүрмеуі де мүмкін. Маңыздыкепіл болып қамауды және қамауда ұстаудың мерзімін ұзарту заңдылығы мен негізділігі жөнінде соттық бақылау табылады. Лауазымды тұлғалармен мемлекеттік органдармен, олардың өндірісінде жүріп жатқан істер бойынша бұл кепілдіктерді қатаң ұстау, тұлғаның құқықтары мен бостандығын қорғауға және қылмыстық сот өндірісінің дұрыс жүруін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2.2. Мәжбүрлеу шараларының түрлері
Жүктелген міндетті орындамаған субъекті үшін салдардың мінездемесіне байланысты процессуалдық мәжбүрлеу шаралары екі негізгі топқа бөлінеді. Біріншісін заң ұстанушы азаматтардың құқықтық дәрежесіне кіретін, субъективті құқықтарды шектейтін процессуалдық тәсілдер құрастырады. Бұл процессуалдық ықпал етудің превентивті мәжбүрлеу шаралары деп аталатындар кіреді, И.Л.Петрухин оларды құқықтық тәртіпті қорғау мен заңдылықты орнына келтіру шаралары деп анықтайды²³. Екінші топқа кіретін мәжбүрлеу шаралары олардың процессуалдық дәлелдеу мен байланыстылығына немесе қылмыстық-процессуалдық қатынастардың дұрыс дамуы үшін ұйымдастырушы шарттарды туғызуға бағытталғандығына тәуелді ажыратылады.

Мәжбүрлеу тәсілдерін, олардың мақсатты тағайындалуына байланысты бөлшектеу ревалюцияға дейін орыс ғылымында орын алған. Мысалға, И.Я.Фойницкий келесі түрлерді анықтаған: 1/ дәлелдемелерді алу шаралары; 2/ айыпкердің келуін қамтамасыз етуші шаралар; 3/ айыпкерден жауап алу; 4/ сотта істі қарауды қамтамасыз етуші шаралар.

Заң әдебиеттерінде келесі жіктелу аса көп таратылады, оған сәйкес негізгі топтар ретінде дәлелдемелерді алуға бағытталған шаралар және процесс субъектісінің тиісті тәртібін қамтамасызетуші мәжбүрлеу шаралары қарастырылады. Қызметтік критерийді назарына алмаған бірде-бір автор жоқ.

Сонымен қатар қылмыстық процесс теориясында, қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларын жіктеу үшін тағы да бір қатар басқа негіздер бар. Мысалға, ықпал етілетін, объектілердің ортасына байланысты, бүкіл шараларды, қылмыстық сот өндірісін жүргізіп отырған лауазымды тұлғаларға қатысты әрекет ететін шаралар және процестің басқа қатысушыларының тиісті емес тәртібіне байланыссыз шаралар деп бөлуге болады. Құқықты қамтамасыз ету мәселсіне байланысты превентивтік алдын алушы. Жоюшы мәжбүрлеудің қамтамасыз етуші тәсілдері деп бөлуге болады.

Құқықты шектеуші бағыттылығына тәуелді келесі түрлері бөлінеді: басым жекелік мінездемедегі шаралар және тиімсіз мүліктік салдарды туғызушы шаралар.

Ықпал ету уақытына байланысты мәжбүрлеу тәсілдері ұзақ және қысқа мерзімді болып бөлінеді. Ықпал ету мінездемесіне сәйкес оларды үш топқа бөлуге болады, басым дәрежеде не психологиялық, не физикалық, не материалдық ықпал ететіндер. Пайда болу негіздері мәжбүрлеу шараларын келседей бөлуге құқық береді: құқық бұзушылықты жасаудың шынайы мүмкінділігінде процесте пайда болатын және құқық бұзушылықты жасағаннан кейін пайда болатын шаралар.

Барлық әрекет етіп отырған критерийлер әртүрлі аспектілерді қылмыстық процестегі мәжбүрлеу тәсілдерін мінездейтіндігі шартсыз. Бірақта олардың маңызын кішірейтпей, мәжбүрлеуді тұлғаға ұсынылған мінез еркіндігі және ерікті білдіру бостандығы шарасы арқылы қарастырған, басқаларға қарағанда, толып деп есептейміз. Мәжбүрлеу, мемлекетпен бүкіл азаматтар үшін анықталған шектерде, тұлға ие болып отырған немесе ие болуы мүмкін болған әлеуметтік құндылықтар мен байлықтар комплексіне қарама-қарсы қойылады.

Бұл құндылықтарға ие болуы шарасы ең алдымен тұлғаның бекітілген құқықтық дәрежесіне тәуелді болады.

Мәжбүрлеу шараларын жіктеудің маңызды критерийіне құқық шектеу мінездемесін жатқызбаған жөн. Бұндай негіз ретінде күштелген субъектінің ерекше құқықтық дәрежесі қарастырылады.

Құқықтық дәреже біріншіден мемлекетпен, оның органдары түрінде анықталатын бостандық шарасынан тәуелді болады.

И.Ребаненың көзқарасы бойынша, бұл критерийді қабылдау, мәжбүрлеп жатқан тұлға детерминация тізбегінен шығарылмайды деген мағынаны білдіреді.

Мәжбүрлеп жатқан тұлға құқықсыз объектіге айналмайды. Тұлға қызығушылықтары, мемлекет органдарымен лауазымды тұлғалармен есепке алынады және қалайда көп мүмкінділік дәрежесінде қамтамасыз етіліп қанағатталу керек.

Аталған негізге сәйкес, қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу тәсілдерінің жіктелуін нақты тәсілдердің тұлға құқықтары мен бостандықтарымен арақатынасын есепке ала отырып құруға болады.

1/ Әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени және жеке құқық саласындағы тұлғаның шектелген құқықтық дәрежесін орнатушы, қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шаралары. Оларға: мәжбүрлеу шарасы ретіндегі қамауға ұстау, стационарлық тексеруді өткізу үшін медициналық мекемеге орналастыру жатқызылады.

2/ Әлеуметтік-заңдылық және жеке құқық саласында тұлғаның шектелген құқықтық дәрежесін бекітуші, қылмыстық-процессуалдық шаралар. Бұл айыпкерді лауазымды орнынан алып тастау.

3/ Жеке құқық саласында шектелген құқықтық дәреженің тәртібін белгілеуші, процессуалдық мәжбүрлеу шаралары: а/ тұрғын жай мен мүліктің қол сұқпаушылығына құқықтар /тінту, алу, мүлікке арест, қамау салу, пошталетеграфтық хат жазысуға қамау салу; ә/ дене қол сұқпаушылығына құқықтар /куәландыру, салыстырмалы зерттеу үшін үлгі салу. Азаматтардың жеке тінтуі; б/ жүріп тұру мен тұрғын жайды тандау еркіндігінің құқығы/ басқа бұлтартпау шаралары, сот тергеу органдарының шақыруы бойынша келу міндеттемесін алу, әкелу/.

Құқықтың қорғаушы қызметі өзін үш негізгі формаларда бейнелейді. Бұл заңдылық жауапкершілік, құқықтық тәртіпті қорғау шаралары және превентивтік шаралар. Мәжбүрлеу де осы формалардың әрқайсысында жүзеге асуы мүмкін.

В.Н.Корнуков қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларын келесі түрлерге бөледі:1/ процессуалдық жауапкершілік; 2/ құқықтық тәртіпті қорғау шаралары /заңсыз шешімдерді жоққа шығару/; 3/ белгілі әрекеттердің алдын алу тәсілдері және дәлелдемелерді табу үшін жағдай жасау /тінту, алу, тұлғаны медициналық мекемеге орналастыру және т.б./ . Бұл жіктеулер, дәлелдемелерді жинауды қамтамасыз етуші, тәсілдер мен бұлтартпау шаралары тобына негізсіз біріктірілген²⁴.

А.А.Филющенко қылмыстық-процессуалдық нормаларды мәжбүрлеп қамтамасыз етудің үш түрін айырады: 1/ заңдылық жауапкершілік; 2/ қорғаныс шаралары; 3/ превентивті шаралар/.

З.Ф.Коврига процессуалдық мәжбүрлеуді. Жауапкершілікті, санкцияны бөліп шығарады да олардың ара-қатынасын қарастырады.

Г.Н.Ветрова қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу шараларын келесідей бөледі: 1/ процессуалдық міндеттерді орындамағаны үшін қолданылатын шаралар; 2/ қалпына келтіруші және жазалаушы-қамтамасыз етуші мінездегі шаралар; 3/ процессуалдық құқық бұзушылыққа байланыссыз қолданылатын шаралар.

З.З.Зинатуллин келесідей процессуалдық мәжбүрлеу шараларын бөліп шығарады: 1/ процессуалдық құқық бұзушылықты жасауға дейінгі қолданылатын шаралар; 2/ процессуалдық құқық бұзушылықты жасағаннан кейін қолданылатын шаралар; а/ орындалмаған процессуалдық міндетті мәжбүрлеп орындату шаралары / привоз, алу және т.б./ ә/ процессуалдық заңды бұзушыларға ықпал ету шаралары/ сот залынан шығарып жіберу және т.б./.

З.З.Зинатуллин мәжбүрлеу шаралары мен жауапкершіліктің ара қатынастарын қарастыра отырып, шараларды топтарға бөледі: а/ басымды процессуалдық мәжбүрлеудің шаралары; ә/ мәжбүрлеу мен жауапкершілікті біріктіретін шаралар; б/ басым жауапкершілік шаралары²⁵.

Ф.Стацевич процессуалдық мәжбүрлеу шараларын келесідей бөледі: 1/ әділеттік мүдделерін қамтамасысыз ететін; 2/ дәлелдемелерді анықтау мен бекіту үшін қызмет ететін; 3/ сот залындағы тәртіпті орнату үшін қолданылатын шаралар.

Превентивтік шаралар мәжбүрлеуші болса да, процессуалдық құқық бұзушылықты жасағаны үшін емес, тек олардың алдын алу үшін және сезіктінің, айыптының тиісті тәртібін қамтамасыз ету үшін ғана қолданылады, сондықтанда олардың жүзеге асуы санкцияларды қолдану деп есептелмейді. Қылмыстық процесте қорғау шаралары мен превентивтік шаралар басым болады.

1/ Ұстау.

А.В.Франктің көзқарасы бойынша :”Ұстау жазалау шарасы немесе өндіртіп алу шарасы ретінде қолданылмайды, яғни санкция мінездемесіне ие болмайды”.

Ұстау тек тәсіл ретінде қарастырылады, соның көмегімен биліктің тиісті органдары мен оның лауазымды тұлғалары қоғамдық тәртіпті, мемлекеттік және жеке қауіпсіздік қорғау жөнінде оларға жүктелген міндеттемелерді орындаулары мүмкін.

Ұстау-қылмыстылық пен күресудің “алдыңғы шегі”. Ұстаудың негізінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын орган қылмыстық әрекетті тоқтатады, құқық бұзушының қашып кетуінің алдын алады, егерде белгісіз болса, онда құқық бұзушы тұлғаны анықтайды, тергеу әрекеттерінде оның қатысуын қамтамасыз етеді, куәлар мен жәбірленушілерді айынуға, айыпкердің дәлелдемелерді бұрмалау мен жасандылауына бөгет жасайды және шындықты, ақиқатты орнатуға, анықтауға бөгет жасайтын оның басқа да әрекеттеріне кедергі жасайды.

2/ Бұлтартпау шаралары.

Айыпталушы анықтаудан. Алдын ала тергеуден немесе соттан жасырынады, не істі сотта объективті зерттеуге және талдауға бөгет жасайды немесе қылмыстық әрекетпен шұғылдануды жалғастырады деп ойлауға жеткілікті негіздер болған кезде, сондай-ақ үкімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілетті шегінде ол адамға ҚР ҚІЖК 140 б. көзделген бұлтартпау шараларының келесі түрлері көрсетілген:

1/ ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қол қойдыру;

2/ жеке кепілдік беру;

3/ әскери қызметшіні әскери бөлім командованиесінің бақылауына беру;

4/ кәмелетке толмағанды қарауға беру;

5/ кепіл беру;

6/ үйде қамауда ұстау;

7/ қамау.

Бұлтартпау шараларын тек бірқатар құқықтық шарттарды орындағанда ғана қолдану мүмкін:

• 
  біріншіден, бұлтартпау шарасы тек құқықтық шарттарды орындағанда ғана қолдану мүмкін
  
• 
  екіншіден, бұлтартпау шарасы айыпталушыға тағайындалатын қылмыстық жазадан айырылмау керек
  
• 
  үшіншіден, бұлтартпау шарасының кез келген түрін қолданудың шарты болып тұлғаны айыпталушы ретінде тарту табылады
  
• 
  төртіншіден, бұлтартпау шарасы тек тиісті субъектіге, яғни қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен тұлғаға ғана қолданылуы мүмкін.
  

• 
  айыпталушының/сезіктінің/ анықтаудан. Алдын ала тергеуден және соттан жасыруының алдын алу
  
• 
  айыпталушының /сезіктінің/ айқындылықты орнатуға кедергі жасауын болдырмау
  
• 
  айыпталушының /сезіктінің/ қылмыстық әрекеттерін әрі қарай жалғастыруының алдын алу
  
• 
  үкімнің орындалу мүмкіндігін қамтамасыз ету.
  

Жоғарыда атаулының кеткен бұлтартпау шараларының қайсы бірін қолдану қажеттілігін шешкенде анықтамада аталған мән-жайлармен қатар, тағылған айыптаудың ауырлығы, айыпталушының жеке басы. Оның жас мөлшері, денсаулық жағдайы отбасы жағдайы, немен шұғылданатындығы, мүліктік жай-күйі, тұрақты тұратын жерінің бар жоғы және басқа да мән-жайлар ескерілуге тиіс.

Бұл бұлтартпау шарасының негізгі жақсы жағы, оны қолдану адамды бостандығынан айырмайды, оны жанұясынан, жұмысынан үзіп алмайды. Сонымен қатар ешқайда кетпеу туралы қолхат беру-процессуалдық мәжбүрлеу шарасы, өйткені тұлға мәжбүрлеу тәртібінде белгілі уақытқа жүріп тұрып бостандығынан айырылады да нәтижесінде оның заңды мүдделері толық қанағаттанбай қалуы мүмкін /мысалға, ол басқа қалада тұратын таныстарына, туыстарына бара алмайды, өз қалауы бойынша демалатын жерін таңдай алмайды, іскерлік сапарға жүріп кете алмайды жәнес.с.т.б./ Бірақта сол қала бойынша ол адамның жүріп-тұру екендігі шектелмейді. Сонымен бірге нақты бұлтартпау шарасын тандаған, лауазымды тұлға немесе органның рұқсаты бойынша, айыпты адамның кез келген жерге баруы мүмкін, егерде ол қызмет бабымен болса немесе айыпкердің өзінің мүдделері болса /жақын туысының қатты ауырып қалуы немесе қайтыс болуы, оның жан ұясы тұратын үйінен айырған, өрт немесе апат жағдайларында және с.с.т.б./.

Ешқайда кетпеу туралы қолхат берген тұлғалармен заңмен басқа ешбір құқықтық шектеулер қойылмайды. Бұл тұлғалар конституциялық және салалық құқықтар мен бостандықтардың бүкіл комплексімен пайдалана алады /еңбекке деген құқық, демалуға деген құқық, саяси құқықтар мен бостандықтар және с.с.т.б./. Бірақта ведомстволық нормативтік актілер аталған тұлғалар үшін бірқатар қосымша шектеулерді енгізеді, олардың көмегімен ешқайда кетпеу туралы қолхат беру бірқатар шаралар мен “күшейтіледі” ерекше айтқанда, ешқайда кетпеу туралы қолхатпен қанағаттанбай тергеушілер мен анықтаушылар осы бұлтартпау шарасын тағайындағаны туралы айыптының жұмыс орны бойынша кадрлар бөліміне, ол жұмыстан босап кетіп қалмау үшін хабарлайжы, айыптының тұратын орны бойынша төлқұжат столына райвоенкоматқа хабарлайды. Ешқайда қашпау, айқындылықты орнатуға бөгет жасамау, қылмыстық әрекетпен айналыспау, үкімнің орындалуына қарсы келмеу тергеу, анықтау, прокуратура және сот органдарының шақыруы бойынша келу, оларға мекен-жайды ауыстыру туралы қолхат берген тұлғаның орындалуға тиісті міндеттемелері. Бұл міндеттемелердің барлығын орындау “өзін дұрыс ұстау” деген түсініктемемен қамтылады.

Б/ Жеке кепілдік – сенім көрсететін тұлғлардың /екіден кем болмау керек/ жазбаша міндеттемелері, ол бойынша сенім көрсететін, арттыратын тұлғалар айыпталушының тиісті мінезіне және тергеуді жүзеге асырып отырған тергеуші, прокурор немесе сот шақыруы бойынша айыпталушының келуін қамтамасыз етеді.

Бұл бұлтартпау шарасы кепіл берушілердің шағымдануы немесе олардың келісімі бойынша қолданылады.

Кепілдік беруші оған қатысты өзі кепілдік беретін адамның айыбының мәні, кепілдік берушінің оған сезікті, айыпталушы бұлтартпау үшін осы шара қолданылған әрекетті жасаған жағдайда ақшалай айып салынатындығынан тұратын жауаптылығы түсіндіргендігін растайтын жеке кепілдігі туралы қолхат береді. Бұл бұлтартпау шарасын тандай отырып тергеуші немесе сот кепіл берушілерге сенім білдіру керек, ал олар, өз қатарында кепіл беріп отырған адамдарына сенім білдіру керек.

Кепілдік беруші қылмыстық іс бойынша іс жүргізудің кез келген сәтінде кепілдік беруден бас тартуға құқылы. Сезікті, айыпталушы оны болдырмау үшін жеке кепілдік қолданылған әрекеттерді жасаған жағдайда, әрбір кепілдік берушіге сот ҚІЖК 160 бабына сәйкес тәртіппен жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде ақшалай айып салуы мүмкін.

Бұл бұлтартпау шарасында айыпталушының тергеу органдарының шақыруы бойынша келуін және тиісті тәртіпті ұстанып жүруінің кепілі ретінде сенімге ие тұлғалардың жақсы аты, ұяты және адами қасиеттері қарастырылады. Ал айыпталушы тарапынан кепіл ретінде ол үшін кепіл беріп отырған тұлғаларды ұятқа қалдырмау т.б. Екінші орындағы кепіл ретінде пайдақорлық ойлар қарастырылады. Кепіл беруші тұлғалар өз ақшаларынан айырылып қалмау үшін өзіне жүктелген міндеттемелерді дұрыс орындайды.

В/ Әскери бөлімдер командованиесінің әскери қызметшілерді байқауы. Бұл бұлтартпау шарасы ең алғашқы рет, бізге қатысты, 1919ж. 30 қыркүйекте қабылданған әскери тергеушілер туралы Ережемен енгізілді, оған сәйкес әскери қызметші басқармасының байқауына берілді.

Әскери командованиесінің байқауы бұлтартпау шарасы ретінде айыпталушының тиісті емес тәртібінің кез келген көрінісінің алдын алу үшін қолданылады. Бұл бұлтартпау шарасын тағайындау үшін командованиесінің және айыпталушының келісімі талап етілмейді. Ал тергеушінің қаулысы немесе сот шешімі екеуіне де міндетті т.б. командованиесінің байқауына түскен қызметшілер бірқатар құқылық шектеулерге ұшырайды: қару ұстау құқығынан уақытша айырылады, қараулға және басқа да жауапты нарядтарға тағайындалмайды, өз бастықтарының және сөткелік наряд тұлғаларының біріңғай байқауының астында жүреді, жекелеген тәртіпте бөлімшенің сыртындағы жұмыстарға жіберілмейді, бөлімшеден увольнениеге /демалысқа/ жіберілмейді, бөлімшеден өзінің бастықтарының рұқсатынсыз уақытша кетуге де құқығы жоқ.

Әскери бөлімдер командованиесінің әскери қызметшілер немесе оқу жиынына шақырылған әскери міндеттілер болып табылатын сезіктілерді, айыпталушыларды байқау Қазақстан Республика Қарулы Күштері мен ішкі әскерлерінің жарғыларында көзделген және ол адамдардың тиісті мінез-құлқы мен олардың қылмыстық процесті жүргізуші органың шақыруы бойынша келуін қамтамасыз етуге тиісті шаралардың қолданылуынан тұрады. Әскери бөлімнің командованиесіне ол бойынша аталған бұлтартпау шарасы тандалған істің мәні туралы хабарланады. Әскери бөлімнің командованиесі байқау орнатылғаны туралы осы бұлтартпау шарасын тандаған органға жазбаша хабарлайды. Сезікті айыпталушы оны болдырмау үшін аталған бұлтартпау шарасы тандалған әрекетті жасаған жағдайда әскери бөлімнің командованиесі ол туралы осы бұлтартпау шарасын тандаған органға жедел хабарлауға тиісті.

Бұл бұлтартпау шарасын қолданғанда әскери қызметші ешбір физикалық мәжбүрлеуге ұшыратылмайды. Оған басқа әскери қызметшілерге де қолданылатын тәрбиелеуші шаралар қолданылады. Ал арнайы тәрбиелеуші шараларды қолдану уақытынан бұрын болып саналады, өйткені әскери қызметші әлі заңмен бекітілген тәртіпті кінәлі деп танылған жоқ.

1/ Кәмелетке толмағанды қарауына беру. Кәмелетке толмағанды ата-анасының, қамқоршыларының, қорғаушыларының немесе басқа да сенімге ие адамдардың, сондай-ақ тұрып жатқан арнаулы балалар мекемесінің әкімшілігінің қарауына беру аталған адамдардың біреуінің кәмелетке толмағаның тиісті мінез-құлқы мен оның қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келуін қамтамасыз етуін өзіне қабылдайтын жазбаша мінднттеме қабылдануынан тұрады.

Кәмелетке толмағанды ата-анасының және басқа да адамдардың қарауына беру тек олардың жазбаша өтініші бойынша ғана мүмкін болады.

Қарауына қабылдау туралы қолхат алынып қойылған кезде ата-аналарға, қамқоршыларға, қорғаушыларға, арнаулы балалар мекемелері әкімшілігі өкілдері кәмелетке толмаған сезік келтірілген немесе ол айыпталған қылмыстың сипаты туралы және қарауына алу жөніндегі өздеріне қабылданған міндеттерін бұзған жағдайдағы олардың жауаптылығы туралы хабардар етіледі

Қарауына кәмелетке толмаған берілген адамдарға олар қабылданған міндеттемелерін оындамаған жағдайда ҚР КІЖК 145 б.5 бөлігінде және КІЖҚ 60 б. көзделген жазалау қолданылуы мүмкін.

Д/ Кепіл. Кепіл бұлтартпау шарасы ретінде Кеңестер Одағы кезінен бастап қолданыла бастады, бірақта тек екі одақтас республикалардың кодекстерінде /ҚІЖК-де/ көрініс тауып қолданды: Ресей /89б./ және Тәжік республикасында /82б./. Кепіл қамауда ұстаудың орнын басатын шара ретінде қлданылады.

Кепілді төлеуге мүмкіндігі жоқ адамдар сотты күтіп түрмеде отырады немесе кәсіби адамдардың көмегіне жүгінеді сот арқылы ақша істейтін, кепіл берушілер. Кепіл-айыптымен немесе басқа тұлғалармен сот депозитіне ақшаны немесе құндылықтарды енгізу т.б. Бұның көмегімен айыптының анықтауышы, тергеуші, прокурор, сот шақырғанда келуін қамтамасыз етіледі. Егер айыпты келмесе кепіл мемлекет кірісіне түседі. Егер кепіл айыптымен немесе оның жанұясының мүшелерімен енгізілсе, онда айыптының келуін, ақшадан немесе құндылықтардан айырылып қалу мүмкіндігінің қорқынышына байланысты, пайдакүнемдік ойлар қамтамасыз етеді. Ал кепілді басқа тұлғалар енгізгенде моральдық стимулдар әрекет етеді, айыпкер бұл тұлғаларға зиян келтіргісі келмейді, сондықтанда оның келуі қамтамасыз етіледі. Кепіл бұлтартпау шарасын тандағанда енгізеді. Кепіл-сезіктінің, айыпталушының өзі, не басқа жеке немесе заңды тұлға соттың депозитіне сезікті, айыпталушы анықтау. тергеу органдарына немесе сотқа оларды шақыруы бойынша келуі жөніндегі міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге енгізетін ақшадан тұрады. Кепіл ретінде прокурордың немесе соттың рұқсатымен басқа да бағалы заттар мен жылжымайтын мүлік қабылдануы мүмкін. Кепілдің бағалылығын дәлелдеу кепіл берушіге жүктеледі. Кепілдің сомасын айыптаудың ауырлығын, сезіктінің, айыпталушының жеке басын, кепіл берушінің мүліктік жағдайын ескере отырып, осы бұлтартпау шарасын тандаған адам белгілейді. Аса ауыр қылмыс жасады деп айыпталған адамдарға қатысты кепіл қабылданбайды. Кепіл прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша ғана қабылданады. Сезікті, айыпталушы қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келмеген жағдайда, кепіл мемлекет кірісіне айналдырылып, бұлтартпау шарасы неғұрлым қатаңырақ етіп өзгеріледі.

Кепілдің кемшіліктері де бар. Мысалға, егер айыпталушы айқындылықты орнатуға кедергі жасаса /дәлелдемелерді жасандылайды, куәгердерді айнытады және с.с.т.б./ немесе жаңа қылмыстарды жасаса, онда кепіл мемлекет кірісіне айналдырылмайды. Біздің ойымызша, бұл дұрыс емес. Кепіл айыпталушының қандай да тиісті емес тәртібінің алдын алып отыру керек, бұл барлық бұлтартпау шараларының мақсаты болып табылады.

Қорытынды кепіл – уақыт рухына, қоғам өмірінің, қазіргі заманның әлеуметтік-экономикалық жағдайларына сай келетін бұлтартпау шарасын, оны қалайда кеңірек қолдануға тырысу керек.

Е/ Үйде қамап ұстау. Үйде қамап ұстау сезіктіге, айыпталушыға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын тандауға мүмкіндік беретін шарттар болған, бірақ адамды толықтай оқшаулау қажет бола қоймайтын немесе жақсы, денсаулық жағдайы, отбасының жағдайы және басқа да мән жайлар ескеріле отырып, дұрыс емес деп ұйғарылған кезде ҚР ҚІЖК 150б. көзделген тәртіппен прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша қолданылады.

Бұлтартпаудың аталған шарасын тандау туралы қаулыда қамауға алынған адамға қолданылатын бостандығын нақты шектеу және белгіленген шектеулердің сақталуына қадағалауды жүзеге асыру жүктелген орган немесе лауазымды адам көрсетеді. Қамап ұсталатын адамға белгілі бір адамдармен қарым-қатынас жасауға, хат-хабар алуға және жөнелтуге, кез келген байланыс құралдарын пайдалануы, сондай-ақ тұрғын үйден шығуға шектеу белгіленуі мүмкін. Қажет болған кезде оның мінез құлқын қадағалау белгіленді.

Үйде қамауға ұстаудың мерзімі оны ұзартудың және оған шағымданудың тәртібі ҚР ҚІЖҚ 110; 153 б-да белгіленген ережелермен айқындалады.

Ж/ Қамауға алу. Қамауға алу бұлтартпау шарасы ретінде прокурордың санкциясымен не соттың шешімі бойынша ғана және заңмен екі жылдан артық мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмыс жасағандығына айыпталушыға /сезіктіге/ қатысты қолданылады. Ерекше жағдайларда бұл бұлтартпау шарасы заңмен екі жылдан артық емес мерзімге бас бостандығынан айыру түрінде жаза көзделген қылмыстар туралы іс бойынша айыпталушыға /сезіктіге/ қатысты, егер:

1/ оның Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын жері болмаса

2/ оның жеке басы анықталмаса

3/ ол бұрын тандалған бұлтартпау шарасын бұзса

4/ ол қылмыстық қудалау органдарынан немесе соттан жасырынуға тырысса немесе жасырынса қолданылуы мүмкін.

Тергеуші, анықтаушы бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алуды тандау қажет болған кезде осы бұлтартпау шарасын ттуралы қаулы шығарылады.

Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған сезіктілер мен айыпталушылар тергеу изоляторында ұсталады. Оларды ұстаудың тәртібі мен ережелері заңдармен белгіленеді.

Прокурор мен сот айыпталушыға /сезіктіге/ қолданылған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын немесе үйде қамап ұстауды кепілге алмастыруға құқылы. Бұл жағдайда айыпталушы /сезікті/ келісілген сома іс жүзінде соттың дипозиттік шотына енгізілгенге дейін қамауда немесе үйде қамауда ұстауда қалады. Осыдан кейін прокурордың, соттың қаулысы атқарылуға беріледі.

Іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде қамауға алудың мерзімі, ҚР ҚІЖК көзделген ерекше жағдайларды қоспағанды, екі айдан аспайды. Қамауға алудың ерзімі айыпталушы /сезікті/ қамауға ұсталған кезден бастап істі сотқа жолдағанға дейін саналады.

Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының сипаттаушы белгілер:

1/ олар тек қылмыстық сот өндірісі саласында ғана қолданылады.

2/ соларға қатысты қолданылатын тұлғалардың еркімен тілегіне байланыссыз қолданылады.

3/ бұл шараларды қолдану жеке адамның құқықтарын шектеумен байланысты болады, оның ішінде жеке бостандық құқығын, жеке тиіспеушілік құқығын, еркін жүріп-тұру құқығын, тұғын үйге қол сұқпаушылық және хат жазысу, өзге де құпия құқығын қалыптастырылған.

4/ соларға қатысты қолданылатын тұлғалар және оны қылмыстық іс жүргізу заңында қатаң қалыптастырылған.

5/ оларды қолданудың заңдылығы мен негізділігі саяси, экономикалық, құқықтық, оның ішінде қылмыстық-процессуалдық кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі.

Қорытындылай келе, процессуалдық мәжбүрлеу шаралары жеке логикалық құрлымға ие болатын қылмыстық-процессуалдық құқықтың жеке нормаларын қарастырады. Бұл шараларды санкцияларға қосу оларды шығаратын нормалар тек санкциялармен ғана көрінеді. Ал бұл құқықтық норманың құрлымы туралы жалпы теориялық ережеге қайшы келеді. Осы сұраққа байланысты А.С.Пигалкин:” Бұл көрсетулер санкция болып табылмайды. Алдарында тұрған міндеттерді жүзеге асыру үшін мемлекеттік мәжбүрлеуді, белгілі бір мелекеттік органдардың қолдануына мүмкіндік беретін құқықтық норманың диспозициясында бекітілген құқықтық әрекеттін өзі болып табылады” деген.

Бұл ережеге байланысты процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қылмыстық-процессуалдық заңдылықпен қарастырылған мәжбүрлеу сипатындағы процессуалдық құралдар. Олар заңмен қатар тағайындалған тіртіпке анықтау органымен тергеушімен, прокурормен және сотпен айыпталушыға, сезіктіге, жәбірленушігі, куәға және қылмыстық істі тексеру мен шешу процесінде нақты және мүмкін болатын кедергілерді жою үшін басқа да тұлғаларға қатысты қылмыстық сот өндірісінің міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыруды қамтамасыз ету мақсатында қолданылады.

Қылмыстық процесте көптеген әрекеттер оның жеке қатысушыларының еркінен тыс жасалады және осы жерде ол мәжбүрлеудің кейбір дәрежесінен алыстамаған. Бұл әрекеттерге куә мен жәбірленушіні жатқызуға болады. Бұл негізінде жеке авторлар мұндай әрекеттерді процессуалдық мәжбүрлеу шарасы ретінде қарастырылады. Бұл көрсетілген әрекеттерді процессуалдық мәжбүрлеу шараларының қатарына жатқызуды теорияда да, практикада да қолдану туыпты деуге болмайды.

Қылмыстық жауапкершілікке тарту мәжбүрлеумен байланысты, өйткені ол тартылатын адамның еркінен тыс жүзеге асырылады. Бірақ мәжбүрлеуді тағайындау және оның әдісі, сол сияқты қылмыстық жауапкершілікке тарту кезінде жеке құқықтар мен мүдделерін бұзылуы және процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану әртүрлі.

Қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлға оның еркінен белгілі бір процессуалдық жағдайда болады.

Процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану тұлғаның белгілі нақты нәтижелерге жету бағытын және оның құқығын тікелей шектейтін әрекеттермен жасалады.

Оның ішінде қылмыстық жауапкершілікке тарту-қылмыстық сот өндірісінің міндеттерін жүзеге асыру әдістерінің бірі және ол қамтамасыз етуді қажет етеді.

Қылмыстық жауапкершілікке тарту және белгілі бір процеске қатысушыларды шақырту ойдағыдай дамып келе жатқан процестің ойдағыдай дамуын және оның алдындағы міндеттерді атқаруды қамтамасыз етуге ғана бағытталған және сонымен қатар ондағы көрінетін мәжбүрлеудің сипаты бойынша көрінеді.

Оларға, бұлтартпау шаралары, келу туралы міндеттеме, ұстау, алып келу, қызыметінен шетету, тінту, алу, куәландыру, салыстырмалы зерттеуге үлгілерді алу, медицина ұйымына тексеруге орналастыру, мүлікке тыйым салу.

Қылмытық процес теориясында процессуалдық мәжбүрлеу шараларына соттық талқылаудын тәртібін қамтамасыз ететін шаралар жатқызылады: айыппұл, сот мәжіліс залынан шығару. Біздің ойымызша бұл мәжбүрлеу шаралары процессуалдық санкция ретінде болады және оларды қолдану кезінде қылмыстық-процессуалдық жауапкершілік ретінде болады. Сондықтан да біз оларды процессуалдық мәжбүрлеу шараларына жатқызамыз.

1975 жылы шыққан З.Ф.Ковриганың “Қылмыстық-процессуалдық мәжбүрлеу” деген еңбегінде процессуалдық мәжбүрлеудің жеке шарасы ретінде орналасқан жері белгісіз айыпталушының іздеу танылған. Оның ішінде іздестіру бір ғана әрекеті емес, ол кешенді шараларды білдіреді²⁷. Оны тергеуші, анықтау органы айыпталушының, сотталушының және сотталған тұлғалардың орналасқан жерін қалыптастыру бойынша жүзеге асырады. Іздестірудің мәжбүрлеу негізін процессуалдық мәжбүрлеудің белгілі шаралары құрайды: тінті, алу, ұстау, қамауға алу. Іздестіру кезінде басқа ешқандайда мәжбүрлеу шаралары жүргізілмейді. Этаптауға байланысты болсақ оны тұлғаны бір орыннан басқа орынға ауыстыру жағдайындағы бұлтартпау шарасын орындау ретінде қарастырамыз. Осыған байланысты іздестіруді біздің ойымызша процессуалдық бұлтартпау шаралары, яғни ұстау, тінту, алу т.б. қатар процессуалдық мәжбүрлеу шарасы деп атауға болмайды.

2.3. Қылмыстық іс бойынша мәжбүрлеуді жүзеге асыру да тұлғаға берілетін кепілдіктер.

Қылмыстық іс жүргізу үрдісі теориясында тұлғаның бостандығымен құқықтарына кепілдік беру мәселелеріне ерекше назар аударылады. Осыған байланысты көптеген еңбектер жарық көруде. Олар: кепілдік түсінігі, оның мәні мен мазмұны, оларды жіктеуге қатысты. Процессуалист-ғалымдардың мұндай назары кездейсоқ емес. Шын мәнінде құқықтарды жариялау үшін кепілдік жүйесі қажет. Заң әдебиеттерінде кепілдіктің келесі белілерін бөліп, көрсетеді: экономикалық, саяси, идеялогиялық, ұйымдық, құқықтық.

Тұлғаның құқығына кепілдік туралы сауалдарды зерттеу қылмыстық іс жүргізудің негізгі қатысушысы – айыпталушымен байланысты.

Тұлғаның бостандығы мен құқығы алдын-ала тергеу сатысында шектеледі. Мәжбүр көрсетілетін азаматтардың қатарына: айыпталушы, куәгер, жәбірленуші, маман, үшінші тұлға жатады.

“Қылмыстық іс жүргізу кепілдігінің” мазмұны туралы мәселелер бойынша процессуалист-ғалымдардың шеберінде кемінде, тұрақты төрт көзқарас бар. Олардың бірі әділ соттық кепілдігін абсалюттендіре, басқалары-тұлғаның кепілдігі.

Өзге көзқарасты ұстанушылар осы кепілдіктерді бір-бірімен байланыстырып, тұлға мен әділсоттың кепілдігі біртұтас санатты құрайды деген позицияны ұстанады. Кейбір авторлар бұл екі кепілдіктің арасындағы қарама-қайшылықты көрсетеді.

Біздің көзқарасымыз бойынша әділсот пен тұлғаның кепілдігі арасындағы ұқсастық тек теориялық емес сонымен қатар күрделі мән болып көрінеді.

Дауға байланысты қылмыстық сот өндірісінде барлық кепілдіктер негізгі үш мазмұнды құрайды. Бірінші топқа: әділ соттық кепілдігімен толық сәйкес келетіндер; Екінші топты: әділ соттың кепілдігімен қайшы келетіндер; Үшінші топты: әділсоттық кепілдігіне қарағанда үлкен құндылыққа ие тұлғаның құқығына кепілдіктер құрайды.

Қылмыстық процесс теориясында тұлғаның құқықтарына кепілдік адам және азаматтық заңды мүдделері және ұсынылған бостандықтар мен құқықтарды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін тәсілі ретінде анықталады. Қылмыстық іс жүргізу әдебиеттерінде мұндай кепілдіктерді: қылмыстық процессуалдық құқықтың нормалары, тұлғаның құқықтары, қылмыстық процесті жүргізуші органдар мен лауазымды органдардың процессуалдық міндеттері сол сияқты т.б.

Жоғарыда көрсетілген жіктеулерді екі үлкен топқа бөлеміз: тұлғаның құқығының мазмұның анықтайтын және құқық қамсыздандыру механизімін құратындар.

Бірінші топты өз мүдделерін қорғайтын тұлғалардың құқықтары, қылмыстық процесті жүргізуші органдармен лауазымды тұлғалардың міндеттері, екінші топты: қылмыстық сот өндірісінің жүйесі, қағидалары, қылмыстық-процессуалдық нысан, қылмыстық процессуалдық нормалар құрайды. Құқықтық процесте процессуалдық кепілдіктің элементтері қылмыстық сот өндірісі кезінде байқалады.

Жүйелі анализге негізделе отырып, қылмыстық сот өндірісінде тұлғаның құқықтарына кепілдікті екі топқа жіктейміз. Бірінші топты азаматтарды заңсыз және негізсіз қылмыстық жауапқа тартудай шектейтін процессуалдық тәсілдер; Екінші топты тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды біріктіреді. Қылмыстық процессуалдық заң және заңға бағынышты актілер мұндай кепілдіктердің тұтас жүйесін белгілейді.

Процессуалдық кепілдік-бұл қылмыстың процеске қатысушы тұлғалардың құқықтары мен мүдделі қорғалатын және қамтамасыз етілетін заңмен белгіленген әдістер.

Тұлғамен әділсот кепілдігі арасында айырмашылық байқалса артықшылық мемлекеттің мүддесінен кейін тұрады.

Процессуалдық мәжбүр ету саласында тұлғаның заңды мүдделері жәнеқұқықтарына кепілдікті келесі элементтердің жиынтығы ретінде көрсетуге болады:

1/ қылмыстық – процессуалдық мәжбүр етудегі жалпы талаптарды қолдану және қағидаларды нормативтік реттеу;

2/ өз құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғау және жоғары деңгейлі мамандандырылған құқықтық көмек алу;

3/ қылмыстық процессуалдық мәжбүр ету бойынша анықтау және алдын ала тергеу органдарының қызметіне ведомстволық және прокурорлық қадағалау жүргізу;

4/ қылмыстық процесті жүргізуші органдармен лауазымды тұлғалардың қылмыстық мәжбүр ету шараларын заңсыз және негзсіз қолданудағы жауапкершілік.

Алдын-ала тергеу мен қылмыстық істі сотта қарауда сезікті ретінде таратылатын әрбір азаматқа ҚР-ң Конституциясы мен ҚР ҚІЖК-де қылмыстық іздестірудегі құқықтарын қорғау ұсынылады.

1959 ж ҚазССР-ң ҚІЖК-сі қабылданған мезеттен бастап қылмыстық сот өндірісінде үш кезеңді бөліп көрсетеді:

Біріншісі (1959-1971ж) алдын-ала тергеу аяқталған уақытқа дейін барлық жағдайда қорғаушыларды қатыстыруға рұқсат берген.

Екінші кезең 1971 ж 15 сәуірде қорғаушы тек прокурордың қаулысы бойынша айыпты тағу уақытынан бастап қатыса алды.

Үшінші этап қорғау институтының дамуы 1991 ж 16 ақпанда ҚазССР Президентінің жарлығымен сәйкес басталды. Қорғаушы тұлға қылмыс жасады деп сезіктелгеннен бастап, өз функциясына кіріседі.

Азамат қылмыстық істі қорғау сатысында қылмыстық процесті жүргізуші орган немесе лауазымды тұлғалармен қатынасқа түседі. Саты екі шешімнің бірін қабылдаумен аяқталады: қылмыстық істі қоғау немесе оны қорғаудан бас тарту.

ҚР Конституциясының 39 бабына сәйкес тек адам және азаматтық құқығымен бостандығын заң ғана шектей алады деп көрсетілген.

ҚР-ң құқықтық жүйесі адам және азаматтың құқығымен бостандық кешені жүзеге асырылуға кепілдік береді. ҚР-сы Конституциясының 13-18, 25,26 баптары адам және азаматтық құқығымен бостандығы, оның жеке өміріне қол сұқпаушылықты және сол сияқты т.б. көрсетілген.

Тұлғаның құқығының мәнің түсіну үшін құқықтық мәртебенің мазмұнын ашу қажет. Тұлғаның құқығы оны 1 элементі ретінде қарастырылады. Құқықтық мәртебенің мазмұның заңды құқық, міндет және заңды мүдде қарайды.

Қылмыстық процесс теориясында тұлғаның мүддесі проблемалары кешендік сипатқа ие және ол тек айыпталушы мен қорғаушы бейнесіне ғана емес, сонымен қатар процеске қатысушы өзге тұлғаларға да тән.

Ислам елдерінде кінәсіздік призумпциясы батыс елдерге қарағанда XI ғасыр бұрын пайда болған.

Сонымен. Процессуалдық мәжбүр ету шараларына тартылған тұлғалардың құқықтық жағдайы қылмыстық-процессуалдық құқықта жеке институт ретінде қалыптасуы қажет.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұлтартпау шаралары айыптаушының уақытша бас бостандығынан шектеу немесе айыруды, ал ерекше жағдайларда сезіктінің бас бостандығын шектеу немесе айыруды қарастыратын қылмыстық іс жүргізу мәжбүрлеу шараларының бір түрі болып табылады. Бұлтартпау шараларын қолдануды процессуалдық негіздері туралы мәселе үлкен тәжірибелік мәнге ие, себебі басқа процессуалдық мәжбүрлеу шараларымен салыстырғанда бұлтартпау шаралары адамның құқығы мен бостандығына тікелей байланысты. Бұлтартпау шараларын негізсіз қолдану азаматтардың бостандықтарын тікелей немесе жанама заңсыз шектеумен байланысты заңдылықты дөрекі бұзу болып табылады.

Бұлтартпау шараларын заңда көрсетілмеген мақсаттарда қолдануға жол берілмейді.

Бұлтартпау шараларын қолданудың негізі дәлелдемелердің жиынтығы болып табылады. Олардың біреуі айыпталушының (сезіктінің) қылмыс жасауын, ал басқалары оның тиісті емес іс-әрекетінің мүмкіндігінің дәрежесін куәландыратын мән-жайларды қалыптастырады.

Нақты адамның қылмыс жасағаны туралы дәлелдеме және оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту бұлтартпау шараларын қолдануға жеткіліксіз. Бұл ереже мынадай жағдайда қолданылмайды: ауыр қылмыстарды жасаған кезде қамауға алу. Бұл жағдайда қамау қылмыстың ауырлығына байланысты қолданылады. Жасалған қылмыстың ауырлығы оның барлық ерекшеліктерін есепке алады, бұлтартпау шараларын қолдану айыпталушының қылмыстық процессті жүргізуші органның шақырылуы бойынша келуі: мүмкіндігін дұрыс шешуге көмектеседі. Тағайындалатын жазаның көлемі мен мәні маңызды, қатаң жаза тағайындаған кезде айыпталушының жауаптылықтан қашуға және жасырынуға мүмкіндігі мол.

Қолданылған қайнар көздердің тізімі

1. 
   Нормативтік құжаттар
   

1. 
   Қазақстан Республикасының 01.01.2001. Астана 2001
   
2. 
   Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі // 01.03.2002. Алматы 2002
   
3. 
   Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі 26.09.2000 // ИКФ “Фолиант” Астана 2000
   
4. 
   Қазақстан Республикасының “Жедел іздестіру қызметі туралы” заңы өзгертулер мен толықтырулар: 16.07.2001 // құқық қорғау органдары. Алматы 2002
   
5. 
   Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлығы // құқық қорғау органдары. Алматы 2002
   

2. 
   Арнайы әдебиеттер мен оқулықтар
   

1. 
   Ароцкер Л.Е. Тактика и этика судебного допроса.-М., 1969.
   

2. 
   Ахпанов А.Н. Возбуждение уголовного преследования и применение мер процессуального принуждения. –Караганда, 2000
   

3. 
   Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. –Алматы, 1997.
   

4. 
   Бажанов С. О мерах принуждения в уголовно-процессуальном законодательстве // Законность, 1996. №3.
   

5. 
   Бекешко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в советском уголовном процессе. –Минск, 1969.
   

6. 
   Березин М.Н., Гуткин И.М., Чувилев А.А. Задержание в советском уголовном судопроизводстве. –М. 1975.
   

7. 
   Буряков А.Д. Залог как мера пресечения в советском уголовном процессе. –Иркутск, 1969.
   

8. 
   Бычков С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия / Краткий комментарий к уголовно-процессуальному кодексу РК. –Алматы, 1998.
   

9. 
   Галкин И.С., Кочетков В.Г. Процессуальное положение подозреваемого. –М., 1968.
   

10. 
    Гуткин И.М. Актуальные вопросы уголовно-процессуального задержания. –М., 1980.
    

11. 
    Гуткин И.М. Меры пресечения в советском уголовном процессе. –ВШ МООП, 1963.
    

12. 
    Денежкин Б.А. Подозреваемый в советском уголовном процессе. –Саратов, 1982.
    

13. 
    Еникеев З.Д. Меры процессуального принуждения в системе средств обеспечения обвинения и защиты по уголовным делам. –Уфа, 1978.
    

14. 
    Зинатуллин З.З. Уголовно-процессуальное принуждение и его эффективность. –Казань, 1981.
    

15. 
    Ивлиев Г.П. Основания и цели применения мер процессуального принуждения // Государство и прво. 1985. № 11.
    

16. 
    Карев Д.С. , Савирова Н.М. Возбуждение и расследование уголовных дел.-М., 1967.
    

17. 
    Клюков Е.М. Меры процессуального принуждения. –Казань, 1974.
    

18. 
    Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение. –Воронеж, 1975.
    

19. 
    Корнуков В.Н. Меры процессуального принуждения в уголовном судопроизводстве. –Саратов, 1978.
    

20. 
    Кудин Ф.М. Принуждение в уголовном судопроизводстве. –Красноярск, 1985.
    

21. 
    Лившиц Ю.Д. Меры пресечения в советском уголовным процессе. –М., 1964.
    

22. 
    Мирский Д.Я. Првовая природа задержания лица, подозреваемого в совершении преступления. –Иркутск, 1969.
    

23. 
    Петрухин И.Л. Неприкосновенность личности и прнуждение в уголовном процессе. –М., 1989.
    

24. 
    Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение. –М., 1985.
    

25. 
    Прокурорский надзор. Учебник // под. Ред. Ю.Е.Винокурова. М., 2001.
    

26. 
    Рыжаков А.П. Меры пресечения. –М., 1996.
    

27. 
    Ратинов А.Р. Судебная психология для следователя. М.,2001.
    

28. 
    Сарсенбаев Т.Е. , Хан А.Л. Уголовный процесс. Досудебное производство. –Астана, 2000
    

29. 
    Сафин Н.Ш. Допрос несовершеннолетнего подозреваемого в уголовном судопроизводстве. –Казань, 1990.
    

30. 
    Толеубеков Б.Х. Уголовно-процессуальное право. Республика Казахстан.-Алматы, 1998.
    

31. 
    Төлеубеков Б.Х. Қазақстан республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы. Алматы. 2001.
    

32. 
    Уголовный процесс // под.ред. Лупинской П.А. М., 2001.
    

33. 
    Уголовно-процессуальное право Российской Федерации / под.ред. П.А.Лупинской –М., 1998.
    

34. 
    Уголовный процесс / под.ред. К.Ф.Куценко. –М., 1996.
    

35. 
    Усманов У.А. Справочник следователя. –М., 1999.
    

36. 
    Чистякова В.С. Законность и обоснованность применения мер уголовно-процессуального принуждения. –М., 1978.
    

37. 
    Чувилев А.А. Привлечение следователем и органом дознания лица качестве подозреваемого по уголовному делу. –М., 1982.
    

1 Базылев Б.Т. К вопросу об определении понятия государственного принуждения.Труд//Томский унив.Т.199-1968.-С.18

2 Корнуков В.М.Меры процессуального принуждения в Советском уголовном процессе.-Саратов,1978.-С.7 защиты.-Уфа,1978.-С.15

³ Коврига З.Д. уголовно-процессуальное принуждение.-Воронеж,1975.-С.30

3

4 А.И.Принуждение в социальном регулировании: правовой аспект//Правоведение.-1985.-№3.С.68

5 Алексеев Н.С. и др. Очерк развития науки Советского уголовного процесса.-Воронеж, 1980.-С.62-63

6 Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение.-С.1985.-С.44

7 Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения в уголовном судопроизводстве.-Саратов. 1978.-С.18

Алексеев С.С. Социальная ценность права в Советском обществе.-М.,1971

8 ¹Филющенко А.А. Об уголовно-процессуальном принуждения// Правоведение.-1974.-№3.С.108-109

9 ¹Горшенев В.М. Способы и организационные формы регулирования в социалистическом обществе.-М.,1972.-С.228

10 Горшенев В.М. Способы и организационные формы регулирования в социалистическом обществе.-М.,1972.-С.228

11 Божьев В.П. Уголовно-процессуальные правоотношения.-М.,1982.-С.228

12 ²Элькинд П.С. Толкование применение норм уголовно-процессуального права.-М.,1967.-С.29

13 Базылов Б.Т. Государственное приеуждение и правовое формы его осуществления в Сов.обществе.-Киев.1968

14 Алексеев С.С. Социальная ценность правав советском обществе.-М.,1971

15 Стргович М.С. Курс советского уголовного процесса М.: Наука ,1970

16 Стргович М.С. Курс советского уголовного процесса М.: Наука ,1970

17 Давыдов П.М. Меры пресечение в советском уголовном процессе.- Автореферат канд. дис. – Л., 1953.- С.2

18 Корнуков В.М. Указ. Соч., с 10

19 Зинатуллин З.З. Уголовно-процессуальное принуждение и его эффиктивность.-Казань.1981.-С.12-13

20 Петрухин И.Л. Уголовно-процессуальное принуждение и свобода личности. //Сов.гос.право.-4.-С.79-84

21 Теория доказательств в советском уголовном процессе.-Под ред.Н.В.Жогина.-М.Юрид.лит-ра.-1973.-С.82

22 Корнуков В.М. Указ. Соч., с 25

23 Петрухин И.Л. Уголовно-процессуальное принуждение и свобода личности.-М.,1985.-С.79Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства.-СПб.,-Т.2.-С.305

24 Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения в уголовном судопроизводстве.-Саратов.1978.-С.76

25 Зинатуллин З.З. Уголовно-процессуальное принуждение и его эффективность.-Казань.1981.-С.68

26 Денежкин Б.А. Гарантин неприкосновенности личности и израние меры пресечения в отношении подозреваемого.-Саратов.1984.-С.100

27 Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение.-М.Ю1975.-С.153

жүктеу 332,5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: