Тақырып 12. Табиғатты қорғауға, тиімді пайдалануға экономикалық ынталандыру

1. Табиғат пайдаланудың экономикалық механизмінің түсінігі мен маңызы

2. Табиғат пайдалануды экономикалық реттеу әдістері

3. Табиғат пайдалануды экономикалық реттеу инструменттері

Табиғат пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі міндеті – бұл табиғат ресурстарын пайдаланудың шаруашылық процесін реттеу.

Табиғат пайдалануды экономикалық реттеудің негізгі 6 принциптері бар:

1. Төлем принципіне сәйкес адамның шаруашылық қызмет процесінде табиғат ресурстарын төлем төлеп пайдалану, тегін пайдаланған жағдайда табиғат ресурстарын шексіз пайдалану, кейін не болатыны жөнінде, оларды бұлдүру адамның сана сезімінде қалыптасуына мүмкіндік бермеу.

2. Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негізделу принципі - қоғамның экологиялық және экономикалық көзқарасының сәйкес келуін, адамның дені сау салауатты өмір сүруге қоршаған ортаның қолайлы болуға құқығын қамтамасыз ету.

3. Экономикалық жауапкершілік принципі – қоршаған ортаға, адамдар денсаулығына, олардың мүліктеріне зиян келтірген жағдайда табиғат пайдаланушылардың экономикалық құқықтарын бұзған жағдайда зиянды өтеу міндеттерін негіздеу болып табылады.

4. Кешенділік принципі – табиғат ресурстарын көп мақсатта пайдалануға, аз қалдықты және қалдықсыз технологияны дамытуға, шикізатты терең өңдеуге негізделген.

5. Шаруашылық есептеу принципі - әрбір кәсіпорында өндірісті экологизациялауды, оның тиімділігі мен пайда табуымен байланыстыруды талап етеді.

6. Экономикалық ынталандыру мен экономикалық санкциялар арасындағы балансты сақтау принципі – бұл жағымсыз және жағымды жақтарының табиғат пайдалануға әсер етуші балансын сақтау.

2. Табиғат пайдалануды экономикалық реттеу әдістері

Табиғатты пайдалануды экономикалық реттеу әдістері табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мақсатында мемлекеттің шаруашылық субъектілеріне әсер ету үшін инструменттердің әдістері мен тәсілдердің жиынтығы.

Табиғат пайдалануды экономикалық реттеу әдісіне мына әдістер кіреді:

1. 
   экологиялық таза технологияны пайдаланған экологиялық таза өнім өндіруді экологиялық ынталандыру әдісі;
   
2. 
   экологиялық таза емес өндірісті экономикалық тоқтату әдісі.
   

Табиғат пайдаланушылардан табиғат ресурстарын пайдаланған үшін төлемдерге:

1. Табиғат пайдалануды басқарудың мәні мен маңызы.

2. Табиғат пайдалануды басқару субъектілері.

3. Экономикалық -экологиялық жүйелер - басқару объктісі ретінде.

Экология саласында басқарудың негізгі – табиғатты қорғаудың, табиғат ресурттарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, тиімді пайдаланудың қоғамдық тиімділігі.

Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсерлерін шектеу, табиғат байлығын тиімді пайдалануды, қорғауды, өсіруді қамтамасыз ету, табиғат пайдалану ережелерін, талаптарын, нормаларын, орындауды ұйымдастыру және бақылау.

Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық экологиялық, экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі.

Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда және қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан кешенді, жүйелі басқаруды талап етеді.

Табиғат қорғауды басқаруға қажетті мәліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады. Мониторинг –бақылау табиғат кешендерінің барлық түрлері, экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи заттар бойынша жүзгізіледі. Сондықтан жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкіләлемдік мониторинг жүйелері құрылады.

Табиғат қорғауды, пайдалану басқару Қазақстан Республикасының заңдарына президент жарлықтарына, үкімет шешімдеріне сәйкес ұйымдастырылады.
2. Табиғат пайдалануды басқару субъектілері.

Қазақстан Республикасының жоғары өкіметі - парламент табиғи ортаның және оның құрамды бөліктерін қорғау, пайдалану туралы заңдар қабылдайды, мемлекеттік экологиялық саясаттты белгілейді, экологиялық бағдарламаларды бекітеді, табиғат қорғау және пайдалану жөнінде жұмыстар жүргізеді, табиғат қорғау заңдарының орындалуын бақылайды. Парламент жанында табиғат қорғау коммиссияларын құрылады.

Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті атқарушы орган ретінде табиғат қорғау, пайдалану заңдарының орныдалуын ұйымдастырып, министрліктер мен комитеттер, әкімшіліктер жұмыстарын басқарады. Экологиялық бағдарламалар әзірлеп, парламентке бекітуге ұсынады, табиғат пайдалану тәртіптерін, ережелерін белгілейді, табиғат ресуртарын есептеу әдісін, қорын, аса қымбаттыларынның тізімін бекітеді, табиғат пайдалану төлемдерін есептеу әдістемелерін, үлгілік шамасын белгілейді.

Экология және биоресурстар министрлігіне табиғат қорғау мәселелері бойынша басқа министрліктер мен комитеттердің, кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыстарын бақылау құқығы берілген. Ол мемлекеттік сараптама ұйымдастырады, қорықтар мен ерекше қорғауға алынған жерлерді ұйымдастырады, қорықтар мен ерекше қорғауға алынған территорияларды басқарады, табиғат қорғау ережелерін, нормаларын және стандарттарын бекітеді.

Басқару әдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады. Әкімшілік және экономикалық.

Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын әдістердің (тәсілдердің) мынандай түрлерін айтуға болады:

Құқықтық –Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың және табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыретін, құқықтарын белгілеу.

Техникалық ұйымдастырушылық –табиғат қорғау және тиімді пайдалану шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.

Ұйымдастырушылық –табиғи ортаны қорғауға, табиғаты тиімді пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау және олардың іске асырылуын ұйымдастыру.

Әлеуметік-психологиялық –жеке адамдармен, ұйымдармен, жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.

Экономикалық әдіс –баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы т.б. экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Тақырып 14. Табиғатты қорғаудың бүкіл әлемдік және халықаралық, мәселелері

1. Табиғи ортаны қорғаудың ұлттық және халықаралық проблемалары

2. Табиғи ортаны қорғау аймағындағы халықаралық ынтымақтастық

3. Экологиялық мәселелері және ұлттық бағдарламалары

Өндірістің қазіргі дамыған кезеңінде экология мәселелері ұлттық шеңберден шығып, халықаралық мәселеге айналды. Оның басты себептері бір жағынан халықаралық экономикалық қатынастардың дамуы болса, екінші жағынан атмосфераға шығарылған, суға төгілген зиянды қалдықтардың әсері мемлекеттік шекарамен шектеліп қалмайды, басқа елдерге де әсер етеді.

Өнеркәсібі дамыған елдер көптеген шикізаттарды басқа елдерден алады. Мұның тиімділігі: бірінші, өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз ету, екінші, шикізат өндірудің табиғи ортаға зиянды әсері басқа елде қалады, үшінші, ұлттық байлық сақталады.

Табиғи ортаны қорғауда халықаралық қандай мәселелер туындайды? Мысалы, атмосфералық ауа және мемлекетаралық су айдындарын пайдалану, қорғау мәселесін алайық. Ауаны, суды ешбір мемлекет бөліп алып бір елдікін екіншісіне байланыссыз өте алмайды. Бір елдегі ауаның, судың ластануы екінші елге зиянын тигізеді. Сондықтан, мұндай мәселелер халықаралық дәрежеде шешілуі тиіс.

Мемлекетаралық суларды қорғауда бірқатар халықаралық шешімдер қабылданды (Ертіс, Іле, Талас, Каспий, Арал)
2. Табиғи ортаны қорғау аймағындағы халықаралық ынтымақтастық

Бірікен ұлттар ұйымының жанынан құрылған бірнеше халықаралық ұйымдар бар.

ЮНЕП Басқарушы Кеңесі Найроби қаласында орналасқан. Бағдарлама бойынша мынадай тақырыптармен жұмыс жасалады: Елді мекендер және табиғи орта; құрлықтағы экология жүйелері; табиғи орта және оның дамуы; мұхиттардың ластанудан және ондағы биоқорларды қорғау; табиғи ортаны қорғауды кешенді басқару; халықаралық құқық және табиғи ортаны қорғау; табиғи ортаны қорғау турасында білім беру. Мұнда экономикалық зерттеулерде жүргізіледі.

ЮНЕСКО (ғылым, білім және мәдениет бойынша) бағдарламалары: «адам және биосфера», «адам табиғи ортада»

ВОЗ (World Health Organization- WHO) Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы – табиғи ортаны сауықтыру, атмосфераны тазарту, тазалық көрсеткіштерін, ластанумен күресу шаралары т.б. мәселелерді зерттейді.

Халықаралық Аграрлық және азаттық ұйым - (FAO- Food and Agriculture Organization) – азықтық табиғи қорларын, табиғатты қорғау нормаларын және бұл мәселелер бойынша халықаралық келісімдерді зерттейді.

Аталғандардан басқа: халықаралық ғалымдар одағы (МСОП), қоршаған орта жөніндегі ғылыми комитет (chone), қоршаған орта маниторингінін глобалді жүйесі (ГСМОС), Дүниежүзілік метиорологиялық ұйым (ВМО), халықаралық окенографиялық комитет (МОК) жұмыс істейді.


3. Экологиялық мәселелері және ұлттық бағдарламалары

Табиғат қорғау мәселелері халықаралық конференцияларды, келісімдерде талқыланып тұрады.

1975 жылы Хельсинкиде Европаның 33 мемлекеті АҚШ, Канада басшылары қорытынды актіге қол қойып, ауаның ластануына қарсы күресті, тұшы су мен теңіз суларын, топырақты, тірі организмдерді қорғауды, қорықтар құру, табиғи ортаны жақсарту, ғылыми-зерттеу жұмыстарын халықаралық ынтымақтастық негізінде, халықаралық бағдарламаларға сәйкес жүргізуге келісті.

Теңіз қорын пайдалану құқы, теңіз жағалаулары, балық аулау, халықтың өсімі, экологиялық білім беру, жердің тақырлануына қарсы күрес туралы, т.б. мәселелер бойынша конференциялар өткізілді.

БҰҰ 1972 жылы Стокгольм конференциясында табиғи ортаны қорғау туралы

Табиғи ортаның ластануынан болған зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлде қайда тиімді. Сондықтан экологиялық сараптау қолданылады. АҚШ та сараптау жүйесі 3 негізгі элементтен тұрады:

• 
  Шаруашылық жобаларын экологиялық сараптау, бұл үшін ғылыми зерттеулер жүргізіледі;
  
• 
  Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда экологиялық сараптау. Бұл нормаға сәйкес болғанда жұмысқа рұқсат ету немесе қайта құру, жетілдіру жөнінде талап қою түрінде болады.
  
• 
  Жаңа өнімдерді экологиялық сараптау. Оның мақсаты экологиялық талаптарға сәйкес емес өнімдерден тұтынушыларды қорғау.
  

45. 
    ҚР-ның «Экологиялық Кодексі». 09.01.2007г.
    
46. 
    ҚР-ның «Жер Кодексі». 20.06.2003г.
    
47. 
    ҚР-ның «Су Кодексі». 23.07.2003г.
    
48. 
    ҚР-ның «Орман Кодексі» Заңы. 08.07.2003г.
    
49. 
    Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. /Казахстанская правда.1997.11 октября/
    
50. 
    Арустамов Э. А. Природопользование. Учебник для ВУЗов Москва, 2005
    
51. 
    Бактыгулов А.Б и др.Основы природопользования. Учебное пособие, Уральск, 2001
    
52. 
    Бобылев С. Н, Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. Москва, Инфра - М, 2004
    
53. 
    Воронцов А. П. Рациональное природопользование. Учебное пособие, Москва, 2000г
    
54. 
    Гирусов Э.В и др.Экология и экономика природопользования: Учебник,- М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1998
    
55. 
    Голуб А. А, Струкова Е. Б. Экономика природопользования. М , 1995
    
56. 
    Мұқаұлы С.; Үпішев Е. Табиғат пайдалану экономикасы: Оұу құралы; Алматы. Экономика, 1999
    
57. 
    Неверов А. В. Экономика природопользования, Минск 1990
    
58. 
    Нестеров П. М. Экономика природопользования, М., 1997
    
59. 
    Ревозов М. А и др . Экономика природопользования. М. , 1992
    
60. 
    Тонкопий М. С, Практикум по экономике природопользования,- А, Экономика, 2001
    
61. 
    Тонкопий М. С, Экономика природопользования. Учебное пособие - А, Экономика, 2000
    
62. 
    Тулеугалиева Н.И. Экономика природопользования; Электронный учебник, Уральск; 2006
    
63. 
    Упушев Е.М. Экология, природопользование, экономика. Алматы, 2002
    
64. 
    Фомичев Е.В. Экономика природопользования: Учебник.- М.: «Дашков и К», 2005.
    
65. 
    Яндыганов Я.Я. Экономика природопользования, М.; КНОРУС, 2005.
    
66. 
    Астахов А. С. Экономическая оценка запасов полезных ископаемых. М, 1981
    
67. 
    Байзаков С. Б. Экономическая оценка лесных ресурсов. А. 1981
    
68. 
    Бобылев С. И. Экологизация экономического развитья. М.1993
    
69. 
    Вопросы рационального природопользования в условиях формирования рыночных отношений. Под. Ред. Тонкопия М. С. Каз. ГАУ. 1996.
    
70. 
    Герасимович В. Н., Голуб. А. А. Методология экономической оценки природных ресурсов. М. 1988
    
71. 
    Глуков. В. В. , и др. Экономические основы экология. С. П.1995
    
72. 
    Демина Т. А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды. М. 1993
    
73. 
    Жансентов Ж. Ф. Замыкающие затраты на цветные металлы. А. 1987
    
74. 
    Информационно-экологический бюллетень. 1996,.3,4,квартал.
    
75. 
    Карамурзаев. Т. К. Теория и методика экономической оценки подземных вод. А, 1991
    
76. 
    Каргажанов З. К. и др. Платежи за пользование природными ресурсами. Алматы 1997
    
77. 
    Когда решат проблему Сор-Булака? // Огни Алатау. 1996. Октябрь
    
78. 
    Кулагина Г.Д. Экономика природопользования. Учебно-практическое пособие- Москва.; 1998
    
79. 
    Львовская К.В. Окружающая среда, рынок и регион. М 1993.
    
80. 
    Минц. А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. М. 1992
    
81. 
    Очередная серия Сорбулакского апокалипсиса. // Сто­личное обозрение.1996 Октябрь
    
82. 
    Охрана рационального использования водных ресурсов. Справочник, 1996
    
83. 
    Рациональная схема освоения природных ресурсов. (Проблемы методологи) А. 1983.
    
84. 
    Русанов Д. К. Экономическая оценка минеральных ресурсов. М.. 1987
    
85. 
    Сергиенко О.И. Экономика природопользования. Учебное пособие. Ростов-на-Дону.,2004
    
86. 
    Слащев В, Искаков У. Экоструктуры Казахстана. А.. 1992
    
87. 
    Сточные воды Сор-Булака можно использовать, но с умом // Азия: экономика и жизнь. 1996. Август.
    
88. 
    Ярмоленко З., Эколого-экономические проблемы регионального производственного комплекса (на примере Южного Казахстана). – Алматы,1992
    

3. 
   Курстың мақсаты мен міндеттері
   
4. 
   Табиғат ресурстары, оның маңызы және жіктелуі
   
5. 
   Табиғат пайдаланудың заңнамалықтары мен принциптері
   

Әдебиеттер:1,2,3, 4,5,6,8

4. 
   Қоршаған ортаны қорғаудың мақсаттары, принциптері
   
5. 
   ҚР-да табиғатты пайдалану
   
6. 
   Экологиялық проблемалар және оның ерекшеліктері
   

Келесі кесте мәліметтері бойынша келесі жылдық қуатымен өнім өндіруші 5 кәсіпорынды пайдалана отырып пайданы, рентабелділігін, шеткі шығындарды, дифференциалдық рентаны анықтаңыз

Әдебиеттер:1,5,6,9,10,22