§ 11. Герундий мен герундиялық айналымдардың ауларылу жолдары

Герундий аударма кезінде ағылшын тілінің формасы бойынша –ing жалғауы бар басқа етістіктермен немесе грамматикалық формалармен шатастырмау үшін оның ерекшеліктерін жақсы білу қажет, - ing жалғау бар етістік герундий деп аталады, егер:

1. 
   сөйлемде бастауыштың қызметін атқарса – бұл жағдайда ол етістіктен туындаған зат есім болып, ешқашан артикльсіз және көпше түрдің –s жалғауынсыз қолданылады. Мысалы: Smoking is harmful – Шылым шегу денсаулыққа зиянды.
   
2. 
   етістікке қатысты болып тұрған предлогтан кейін тұрса. Мысалы: On completing the experiment, we decided to consult the supervisor– Тәжірибені аяқтаған соң, біз басшымызбен ақылдасуды ұйғардық. The result depended on the problem being solved on time – нәтижелер мәселенің уақытында шешілуіне байланысты.
   
3. 
   етістіктен кейін тұрса. Мысалы: They regretted having told about him – Олар оған бұл туралы айтқандары үшін өкінді.
   

account for - түсіндіру, differ in - ерекшелену, be interested– қызығушылық таныту, keep from – кедергі ету, result from – нәтиже болу, succeed in– қол жеткізу.

4. 
   тәуелдік жалғауында тұрған етістіктен кейін немесе ілік септігінде тұрған зат есімнен кейін тұрса. Мысалы: Do you mind my opening the window? – Менің терезені ашып қоюыма қарсы емессіз бе?; His coming late was not a surprise to anyone –оның тым кеш келгені ешкімді таң қалдырмады; My friend’s becoming the prize winner pf the contest a good news for all of us - менің досымның байқау лауреаты атануы баршамызға тамаша жаңалық болған – ды.
   
5. 
   келесі сөз тіркестерден кейін қолданылады:
   

it is worth(it is worth while)- бір нәрсені жасау қажет, It is worth while reading this book – Бұл кітапты оқып шығу қажет.

it is no use - пайдасы жоқ, нәтижесі жоқ, бостан босқа, It is no use waiting for him – оны күтудің пайдасы жоқ.

Жоғарыда айтылған мысалдарға сәйкес қазақ тіліне аудару барысында герундий зат есім, көсемше, құрмалас сөйлемнің құрамдас бөлігі бола алады.

Қазақ тіліне аударған кезде герундийдің сөйлем мүшелерінің қызметерін атқаратынына назар аударыңыз:

1. 
   Бастауыш – Implementing market reforms in a lengthy process –Нарық реформаларының жүзеге асуы – бұл ұзақ мерзімді процесс. Ескерту: Есімшемен шатастырып алмаңыз - Implementing market reforms it is necessary to keep in mind social needs of the population - Нарықтық реформаларды жүзеге асыра отырып, халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін ұмытпау қажет.
   
2. 
   Тура толықтауыш – Would you mind showing us the whole process?- Бізге процестің барлығын көрсетіңізші. Would you mind their showing us the whole process?- Сіз олардың бізге процестің барлығын көрсетуге қарсы емессіз бе?
   

3. 
   Предлогы бар толықтауыш - We have succeeded in maintaining productivity level over the whole period- Біз барлық берілген уақыт бойынша өнім өндіру деңгейін сақтай алдық.
   
4. 
   Пысықтауыш – In establishing a refinance rate it is necessary to take into account a monthly inflation rate- Қайта қаржыландыру талаптарын бекіткен кезде айлық инфлияцияның деңгейін назардан тыс қалдырмау қажет.
   
5. 
   Анықтауыш - There is little probability of financial assistance being provided this year- Биылғы жылы қаржылай көмек көрсететініне кәміл сенім жоқ.
   

1. 
   Тәуелдік есімшедегі зат есім (есімдік)+герундий. Мысалы: Professor Johnson’s (His) presenting a paper at the conference was not announced until yesterday-Профессор Джонсонның (оның) конференцияда баяндама қорғайтыны кеше ғана хабарландырылды. The outcome depends on all of factors being used together- Нәтиже барлық факторлардың бірге қолданылуына байланысты болады.
   
2. 
   Ағылшын сөйлемнің бастауышы (герундийдің субьектісі емес) + герундий. Мысалы: All the former Soviet republics are alike in having their poorly developed infrastructure- Бұрынғы совет республикалары өздерінің нашар дамыған инфрақұрылымдарымен ұқсас болып келген.
   

Берілген сөйлемдерді ағылшын тіліндегі герундий және герундиялық айналымдардың аударылу жолдарына көңіл бөле отырып, ана тіліне аударыңыз:

1. 
   Calculating consumer price index is part of general statistic procedure.
   
2. 
   He could not help telling the results of the negotiations.
   
3. 
   It is worth while having all the data together before discussing them.
   
4. 
   Would you mind our taking part in the discussion?
   
5. 
   High credit emission in 2^nd quarter resulted in the inflation rate having been considerably raised.
   
6. 
   Both the companies are alike in being represented in the European market.
   
7. 
   In dealing with statistic data it is necessary to have all the factors involved.
   
8. 
   Upon being shown in tables, the figures were subject to thorough analysis.
   
9. 
   There is high probability of their being invited to the congress as special guests.
   
10. 
    We’ll probably think of trying another approach in this matter.
    
11. 
    The manager insisted on all the employees getting bonuses.
    
12. 
    President Coleman’s being late was accepted with patience.
    
13. 
    In spite of not having special training, they performed quite well at all the stages of the experiment.
    
14. 
    In addition to being accommodated in double rooms, they were asked to check out of the hotel four hours before the usual time.
    
15. 
    They objected to the talks being held without all the parties represented.
    
16. 
    Do you think it’s worth while beginning this project without waiting for the confirmation to arrive.
    
17. 
    Such result may be accounted for by their having started the experiment in the middle of the year.
    
18. 
    Newton’s having discovered the laws of mechanics determined the development of science for many years to come.
    

1. 
   Ең әуелі сөйлемді талдаған кезде, сөйлемнің тұрлаулы мүшелері – бастауышпен баяндауышты тауып алу керек. Баяндауыш етістіктің санына қарай табылады, ал бастауыш оған серік болып келеді. әдетте осы тұрлаулы мүшелер сабақтас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер санын анықтайды.
   
2. 
   жай сөйлемдер қосылып тұрған шылауларды анықтау қажет (ағылшын тілінде жай сөйлемдер шылаусыз да қосыла алатындарын ұмытпау керек) және бағыныңқы сөйлемнің бағыну түрін анықтау керек, яғни анықтауышты, себеп- салдар, мезгіл т.б. түрлерін анықтау керек.
   
3. 
   енді бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердегі тұрлаусыз мүшелерді тауып, содан кейін сол сабақтас құрмалас сөйлемді аударуға кірісу қажет.
   

2. егер баяндауыш бағыныңқы сөйлемде тұрса, баяндауыш келесі етістіктерден тұруы мүмкін: to be, to seem, to appear және That, if, whether, who, what, which, how, where, when, why шылауларымен сөйлемнің мағынасына енеді. М: This trend in art is not really new. What is new is that it has become the general tactics used by the artists now – негізінде өнер салалсында бұл бағыт – жаңа емес. Жаңасы бұл суретшілер қолданылатын қазіргі заманның жаңа тактикасы.

3. Құрамындағы жай сөйлемдері шылаусыз қосылатын сабақтас құрамдас сөйлемдер. М: The report the teacher’s delegation made on returning home was listened to with great interest by members of our department-Еліне қайтып орылған сәттегі оқытушылық делегациясының паш еткен баяндамашы өте қызықты болғандықтан, біздің бөлімнің қызметкерлері оны зор ықыласпен тыңдады.
Практикалық тапсырма

Мына сөйлемдерді казақ және ағылшын тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылысындағы ерекшеліктерін ескере отырып, ана тіліне аударыңыз:

1. 
   Not only did he dislike the way we spoke, but he also disapproved of the way we dressed.
   
2. 
   What will be contested is his claim that Great Britain is critically overpopulated.
   
3. 
   That George was frightened, I agree.
   
4. 
   Whether we can really help you, I don’t know yet.
   
5. 
   Who on earth caused the accident, nobody knows.
   
6. 
   What is required is organization, especially of the agricultural sector.
   
7. 
   What we want to see is a solution reached through discussion and negotiation.
   
8. 
   What is needed is to join in a determined, all-out campaign for a new policy.
   
9. 
   The hard truth, that they had spent all their money, was a great shock to her.
   
10. 
    What Britain needs is a world market, not a closed European market with special opening for the U.S.A.
    
11. 
    The overseas trade position has therefore remained much better than last year. What is not certain is whether the improvement is continuing sufficiently fast.
    
12. 
    But this does not mean Britain is populated. What it means is that there is something basically wrong with the system.
    
13. 
    What is important is whether a country’s resources are fully and effectively utilized and developed by and for its people.
    
14. 
    Everything shows that what the country needs is a budget which drastically cuts military spending and the export of capital.
    
15. 
    The big debate the country was promised before a decision was taken has not materialized.
    
16. 
    Japan has denied its market is closed and has made only guarded hints of the possibility of limiting car exports, notably to West Germany.
    
17. 
    Surely, the story you are telling me is not true.
    
18. 
    Everything I could do to free myself came into my mind.
    
19. 
    The facts those men were so eager to know had been visible, tangible, open to the senses.
    
20. 
    What I used not to like, I long for now.
    

Should anyone attempt a brief characterization of the present-day environment problems, he would find it beyond the competence of an individual scientist. For the environmental situation has long become a subject of separate and joint research efforts of biologists, chemists, and biochemists who have to combine their knowledge with the information supplied by students of geology, psychology and philosophy hurriedly joining in. Yet, if stated briefly, one of the causes of the present day environmental situation should be sought in the lack of a balanced development of particular fields of knowledge, and of an adequate picture of the intricately operating whole which is our planet. The rapid and evergrowing advances in certain highly specialized fields have brought mankind far ahead of general fundamental knowledge of the long-range effect of some technological developments, spectacular though they may appear, especially of their interplay and interdependence. It is a man’s intervention in nature that has singled him out from the rest of the animal world since his early days. It is this very intervention that has landed him nowadays in this particular applied fields being faster than that in our fundamental knowledge of the general operation of the Earth. It is precisely this discrepancy between the two rates which seems to be at the root of most of today’s problems. This is by no means an exhaustive explanation, ignoring as it does, the social factor.

Берілген сөйлемдерді модальді етістіктер, сөздер, тіркестер және баламаларды қолдану ережелеріне назар аудара отырып, ана тіліне аударыңыздар:

1. It may interest you to know that we had the pleasure of selling the Daily Worker in the Birmingham "Bull King" every Sunday night for over 10 years. (D. W., 1965)

2. It appears that the total activity in the economy of Britain may not have increased very much, if at all. (D. W., 1965)

3. The Disarmament Commission at the United Nations is unlikely to delve deeply into the labyrinthine problems of arms control, but it might at least re-establish the political will to disarm. (The Times, 1965)

4. Maine seemed to stretch endlessly. I felt as Peary must have when he approached what he thought was the North Pole. (J. Steinbeck, Travels with Charley)

5. These negotiations of government's employees must have gone on for a long while. (D. W., 1965)

6. There are bad roads; there is poor lighting, and conges­tion. These must not be made excuses for dangerous driving, but reasons for extra care, and motorists must be obliged to drive in a manner making full allowance for these and other hazards. (D. W., 1965)

7. Plants and flowers move their leaves in a daily rhythm, which will persist even when they are transplanted into deep caves of unchanging darkness and temperature (The N. Y. T. M., 1966)

8. At night some fish lie on their sides at the bottom of their aquarium. Some float on the surface of the sea .Others will "sleep" in shallow waters in the sand. (Ibid.)

9. Is it too much in this age to demand that the aged and infirm shall be allowed to travel at reduced fares in London? (D. W., 1965)

10. All the resources of the local authorities and the Govern­ment will be made available so that never again shall a disaster like Aberfan occur, a disaster caused by care­less treatment of Welsh mines spoil heaps. (D. W., 1966)

11. An editorial in the Oxford Magazine says: "We regard it as fantastic that members of the boat club crew should be able to devote so much time to rowing in term time. (D. W., 1964)

12. It was natural that on coming to London, Shakespeare, fired with theatrical ambition, should seek to join a rep­utable company of players. (Theatre World, 1964)

13. A representative of the National Union of Teachers said;

"It is intolerable that parents whose children have been justly smacked should go to the school and assault the teachers." (D. W., 1964)

14. Why shouldn't children be allowed to plan their own television programmes? (D. W., 1964)

15. The new Budget introduced in the Commons changes nothing. The economy is to continue to stagnate. To describe it, however, as a neutral Budget, is to miss its entire purpose.

There is no relief for wage and lower salary earners. On the contrary, for them, the squeeze is to go on. (M. S , 1967)

16. A luxury hotel for dogs is to be opened at Lima, Peru, a city of 30,000 dogs. The furry guests will have separate hygienic kennels, top medical care and high standard cuisine, including the best bones. Also on hand at the "dogotel" - trees. (D. W., 1964)

17. The Epsom Downs are deteriorating as a beauty spot and new legislation is needed if they are to be preserved, the Epsom Downs Joint Committee said yesterday. (M. S.; 1967)

18. If the Labour Party is to draw tne right lessons from the General Election defeat, it will have to go deep into the irreconcilable conflict between the interests of the wor­kers and the employers. (M. S., 1970)

19. The manuscript, which is of the first nine books of Cax-ton's translation of Ovid's "Metamorphoses" and dated 1480, is now at the British Museum. An American col­lector wanted to buy it but the Government refused an export licence until December 6 and said 90,000 must be raised by that date if the manuscript was to stay in Britain. (M. S., 1967)

20. If the crisis in the British coal industry is to be overcome, emergency steps must be taken to expand the production of coking coal with a Government assisted crash pro­gramme for the development of smokeless fuel and a guarantee given of no pit closures except through exhaus­tion. (M. S., 1970)

21. And though I was deeply grateful for the attention and honour 1 was given, it was sometimes almost enough to make me desperate. I had always loved to walk in the streets of Darjeling, but now I found that I had to go out before dawn in the morning if I was not to be fol­lowed by a whole procession. (Tenzing, Tiger of the Snows)

22. Charges those U. S. advisers have taught torture methods in some Latin American countries are to be investigated by a sub-committee of the House of Representatives. (M. S., 1970)

23. Britain's thirst for water will double by the end of the century. The use of sea water might provide the solution. The Government was already experimenting with de­salination. We have to construct over the next 30 years water conservation projects with a total yield equiva­lent to all those constructed over the last century. (M. S., 1971)

24. Brian Morris, 14-year-old schoolboy, yesterday had to abandon his second attempt to be the youngest swimmer to conquer the English Channel, when he was only four miles from his goal. (M. S., 1968)

25. The Prime Minister is having to be tough because he has left himself no alternative. He has had to be far tougher than if he had had the political courage to admit earlier that, having ruled out the devaluation, he had made inevitable a serious degree of deflation — and of unem­ployment. (The Observer, 1966)

26. When the House of Commons debated foreign affairs in December the main theme was nuclear defence. When it returns to the subject on Thursday the theme is likely to be Vietnam. (The Times, 1965)

27. Weather Likely to Be Unsettled

The Meteorological Office yesterday forecast un­settled weather for Britain during the next month. There is unlikely to be more than average sunshine and tem­peratures are expected to range from below average over Scotland to above average for Southern England and South Wales. (M. S., 1970)

28. The main disadvantage of the Bill on the presidential succession is that it involves the cumbersome business of changing the Constitution and is therefore unlikely to become law until next year. (The Times, 1964)

29. Knowledge that in the fields where research and develop­ment costs bulk large, small national industries in Europe are bound to remain uncompetitive, has already led France to seek cooperation with Britain in computers and aircraft. (The Guardian, 1966)

30. This is bound to get me a bad name as a sportsman, but let me say at once that I have nothing against the kill­ing of animals. (J. Steinbeck, Travels with Charley)

31. This type of motor appears to be the best adapted to winter conditions. (M. S., 1969)

32. The ancient belief that the human heart is the seat of emotional life may seem to be endangered by the latest surgical advances. (The Times, 1968)

33. Cabinet divisions seem to exist on the question of how much the worker and employer should each pay for a dearer National Insurance stamp. (M. S., 1969)

Халықаралық сөздер дегеніміз – бірнеше тілдерде бірдей дыбысталатын, яғни дыбыстық, мағыналық және грамматикалық құрылымға ие сөздер. Көбіне мұндай сөздер қоғамдық саяси немее ғылыми мағыналарда айтылады. Мысалы: capitalism, astronomy, constitution, system, diameter. Олардың қатарында қоғамдық сөздерді де көре аламыз: occupant, delicate, elegant, scandal.

Халықаралық сөздердің көбісі латын немесе француз тілдерінен енгізілген, өйткені орта ғасырлар кезінде латын тілі халықаралық болып, әдебиет, дипломатия және ғылым тәлә болып саналған. Мысалы Томас Мордың «Утопия» шығармасы латын тілінде жазылды. Ал француз тілінен енгізілген халықаралық сөздер кішкене кейінірек зерттелген. Ағылшын және орыс/қазақ тілдерінде халықаралық сөздерінің логикалық мағына жағынан сай келмейді. Осындай сөздердің сәйкес келуі немесе келмеуі globe және planеt сөздерін мысалға ала отырып көруге болады, яғни мағынасы жағынан planеt және планета сөздері бірдей болса, globe сөзі глобус деген мағынамен қатар жер шары, держава, әйнекті абажур дегенді білдіреді. Ағылшын тілінде латын тілінен енгізілген халықаралық сөздердің саны өте көп болғанына байланысты, сөздердің көбісі қосымша мағыналарына ие болды. Мысалы: detail сөзі подробность, деталь, вникание в подробности, детализацияь деген мағыналарға ие. Сондықтан бұл сөз арнайы әскери термин ретінде отряд ретінде немесе солдат сөздерін білдіру арқылы қолданылады. Detail зат есімі көмегімен to detail етістігін тудыруға болады. Agony сөзі ағылшын тілінде жанның қысылуы деген мағынаға ие болса, орыс тілінде агония сөзі өлім алдындағы қысылу деген мағынаны береді. Сондықтан ағылшын тіліндегі аgony сөзі сөйлеу құрылымы ретінде де қолданылады. Мысалы: agony column деген іздестіріп жатқан туысқандар жөніндегі газет мақаласы деп аударылады. Жоғарыда айтылып кеткендей ағылшын және орыс/қазақ тілдерінде халықаралық сөздер әртүрлі стилистикалық мағыналарға ие.
Практикалық тапсырма

Берілген сөйлемдерді халықаралық сөздердің қолданылу ерекшеліктеріне сәйкес қазақ тіліндегі баламаларын табыңыз:

1. Discussions were held yesterday between union officials and shop stewards at Standard Telephones and Cables at East Kilbride following a dispute in the rate-fixing de­partment. (M. S., 1966)

2. Because of the danger of progressive collapse tenants on the Manor Estate in Bermondsey, London, have been asked not to keep potential explosives in their homes. (M. S., 1966)

3. The provincial governors returned at the March 18 elec­tions in the Argentine have been removed from office. (D. W., 1962)

4. The United States and the Soviet Union yesterday in Helsinki, Finland, formally opened the third phase of their talks on curbing the strategic nuclear arms race, and expressed the hope that they would produce positive results. (M. S., 1970)

5. The bowl of the new telescope was made accurately to one-eighth of an inch. (D. W., 1963)

6. Ballerina Maria Tallchief has resigned from New York City Ballet Company because she feels her talents are not being exploited properly. (D. W., 1965)

7. I took him out of the smoky room, and we sauntered along the street... Between the gabled houses, the shad­ows were dramatic. (C P. Snow, Light and Dark)

8. She spent all her time at her bureau, covering sheet after sheet of writing paper in her formal, upright hand. (D du Maurier, The Glassblowers)

9. The snake landed on the bed and might bite its occupant. (A. Conan Doyle, The Speckled Band)

10. We are told that B. B. C. television this-autumn will give a massive coverage to the General Election. (M. S., 1968)

11. The new Prime Minister has acted with commendable speed in announcing the names of the new Cabinet. The formula seems to have been to alter the mixture as little as possible. (The Times, 1962)

12. The House of Representatives killed an Administration request that laws be passed requiring universal li­censing and registration of guns. On the day after the House passed its much-watered down bill, 10 people were gunned down in Cleveland. (The G. M., 1968)

13. The Television tycoons who are taking over some of Britain's most famous live theatres protest that they will do all they can to encourage the live theatre. (M. S., 1968)

14. A workman who was near the original outbreak of the fire said he fought the fire with a fire extinguisher. (M. S., 1966)

15. Ministers may have a private chat after a routine Cabi­net meeting. (D. W., 1963)

16. Despite his age, the Communist candidate in this mining town of Cowdenheath remains a figure of astonishing industry and vitality. (M. S., 1968)