§ 15. Қабылдау, сезіну және ойлау іс - әрекетін білдіретін кейбір етістіктер

Берілген сөйлемдерді қабылдау, сезіну, ойлау іс әрекетін білдіретін етістіктер қолданыстарының ерекшеліктерін ескере отырып, ана тіліне аударыңыз:

1. Birmingham workers stop in protest at anti-union bill. They believe that if the Government's proposals become law the movement will be put back more than 40 years (M. S., 1970)

2. Many young people feel that the trade unions in some industries could be more insistent, on employers taking their quota of apprentices. (D. W,, 1959)

3. Crime, particularly violent crime continues to rise. The violence is hitting Washington in its economy. Year-end school trips have been cancelled; people are finding that they do not wish to see the White House and the Washington Monument this summer. (The G. M., 1968)

4. Many commissioned officers of the U. S. Army, Air Force, Navy and Marine Corps feel they must speak against the war in South East Asia, They call them­selves the Concerned Officers' Movement (COM). (M. S., 1970)

5. No trade unionist worthy of the name will regret the pass­ing of the Prices and Incomes Board. But the Tories are not burying the PIB, and creating a new body in its place, because they think wages should go up.

They believe they have still more effective methods of keeping wages down. (M. $., 19/0)

6. Talks on a new package deal for 4,000 Ford houriy paid workers ended last night after nearly five hours. It is understood that no agreement was reached, but the talks will continue. (M. S., 1969
§ 16. Үстеулік мағынаға ие етістіктер
Ағылшын тіліндегі әр түрлі мағыналарға ие сөздердің үшінші тобына үстеулік мағынаға ие етістіктер жатады. Мұндай етістіктер екі мағына білдіреді: бірінші мағынасында іс - әрекетті білдірсе , екінші мағынасы сол іс - әрекетті сипаттайды. Бұл етістіктердің үстеулік мағынасы келесіден көрінеді: Яғни бұл етістіктердің мағыналары толықтауышпен, үстеумен, мекен пысықтауышпен білінеді. Мысалы: Over 500 london students yesterday roared their way through fleet Street through the heart of the City demanding that “Smith must go” - Лондондық 500 – ден астам студенттер көшеге»Смит жоғалсын» деген қатты айқалған дауыстарымен Флит – стриттан Ситидің орталығына дейін жүріп өтті. Мұнда to roar етістігі to roar one’s way through Fleet street құрылымында мағынасы бойынша айқайға ұласқан қозғалу етістігін қосып, ал to roar етістігінің мағынасын іс – қимыл пысықтауышымен жеткізуге тура келеді. Үстеулік мағынаға ие етістіктердің адекватты аудармасы әдетте аударманың грамматикалық трансформацияларын талап етеді, оның ішінде қосымша сөздерді қосу, сөз таптары мен сөйлем мүшелерінің орын басу әрекеттерін талап етеді. Мұндай үстеулік мағынаға ие етістіктердің көбісі тілге еніп үйреншікті тіркестерге айналып кетті. Мысалы: to bow somebody out of the room, the train steamed in to (out of) the station , the truck rumbled in to the town. Аударма кезінде олардың жеке мағынасын келтіріп аудару қиынға соғады, өйткені олар бір жағдайдан екінші жағдайға көшу іс-әрекетін , іс - әрекетке деген құлшынысты білдіреді. Сондықтан мағыналарының толықтығы әдетте бейнелеп аудару көмегімен көре аламыз. Мысалы: The crocodile shuttered home under hailstones and through the ugly streets – Салқыннан дірілдеп жауынның астында балалар үйінің тәрбиеленушілері ұзын сап құрап лас көшелер бойымен келе жатты. Бұл жерде үстеулік мағынасы бар to shutter етістігі және home үстеуі салқыннан дірілдеп , келе жатты деп аударылса, crocodile метафорасы да бейнелеп аудару көмегімен тәрбиеленушілер, ұзын can деп аударылады.

Үстеулік мағыналары бар етістіктерді аударудың өзіндік екі заңдылықтары бар:

1. 
   Егер үстеулік мағынасы бар етістік қозғалыс пен оның сипаттамасын білдірсе, ол әдетте белгілі бір пысықтауыштық сөз қосылған етістікпен аударылады, яғни пысықтауышта тұрған сөз сол іс - әрекетті сипаттайды. Мысалы: The train whistled out of the station – Поезд жүру қоңырауын беріп станциядан қозғалды.
   
2. 
   Егер үстеулік мағынасы бар етістік бір жағдайдан екінші жағдайға көшуді, іс әрекеттің себебі немесе нәтижесін білдірсе ол екі етістікпен яғни бағыныңқы сөйлеммен және мақсатты инфинитив көмегімен аударылады. Әдетте сөз таптаорының орын басу амалы немесе қосымша сөздер қосу амалы орындалады. Мысалы: He had an elder brother who had flunked out of law school – Оның емтихандарды тапсыра алмай және сол үшін заң факультетінен шығарылып жіберілген ағасы болды.
   

Берілген сөйлемдерді үстеулік мағынаға ие етістіктердің қолданылу ережелеріне сәйке аудармасын беріңіз:

1. 
   Eleven miners died in an underground explosion at a coal-mine near Mieres, Spain, yesterday. (M. S., 1968)
   
2. 
   In past millennia man lived by the tempo of the turning earth. Dominated by the alternation of sunlight and darkness, he worked by day and slept by night. Then, overnight in human history, society developed a new sense of timing. Electric daylight, jet travel and worldwide communications created the irregular schedules. (The N. Y. T., 1966)
   
3. 
   Armed police used teargas for the second day running to break up demonstrations in Ulster yesterday. Police threatened they would use “very rough” methods unless the streets were cleared. (M. S., 1970)
   
4. 
   The roads outlook is perilous this week. (M. S., 1968)
   
5. 
   It is a time we once again had an open Administration in Washington… We should bring dissenters into policy discussions, to freeze them out; we should invite constructive criticism, not only because the critics have a right to be heard, but because they often have something worth hearing. (Newsweek, 1968)
   
6. 
   The New Zealand earthquake was followed by tremors lasting an hour. No loss of life was reported. (M. S., 1967)
   
7. 
   The Commonwealth countries handle a quarter of the world’s trade. (The N. Y. T., 1966)
   
8. 
   A huge portrait of Lenin headed the civilian part of the annual parade to mark the anniversary of the October Revolution as it passed through Moscow’s Red Square on Saturday. (M. S., 1970)
   
9. 
   The life expectancy of Negroes is five years less than that of whites, and on the average the white American studies three years longer than the Negro. (M. S., 1967)
   

1. 
   Ағылшын және орыс тілдеріндегі сөз мағынасы бір біріне толықтай сәйкес келеді. Контекстен тыс, ағылшын тіліндегі сөз мағынасы бірдей баламамен (эквивалентпен ) беріледі. Ондай сөздерге жалқы есімдер, сын есімдер, жер – су аттары, күн, апта, ай атаулары, ғылыми және техникалық терминдер ижатады. Мысалы: Canada, twelve, Tuesday, inflation, т.б. Егерде ағылшын тіліндегі сөз ана тіліміздегі бірнеше сөздерге сәйкес келсеб онда біз нұсқалық (варианттық) сәйкестікпен кезігеміз. Бұл сөздер арасындағы мағыналық қатынастардың ең көп тараған түрі. Керекті нұсқаны таңдау өте қиын, сондықтан аудармашы контекст рөлін, яғни берілген сөздің қандай аймақта кездесіп тұрғанын ескеруі керек. Мысалы, ағылшын тіліндегі variability сөзіне орыс тіліндегі изменчивость (өзгеріс), вариативность (түрлілік), неустойчивость (тұрақсыздық). Мысалы:
   

Data variability – мәлімет түрлілігі

Variability of prices – баға тұрақсыздығы

Ағылшын – орыс сөздіктерінде сөздердің бірнеше мағыналары бар, тіпті дұрыс таңдалған мағынаның өзі де аударма барысында мағынаны беруде қиындықтар туғызады. Мысалы: I am happy to be involved in this project cөйлеміндегі involve сөзінің 7 мағынасынан ішінде тек ғана вовлекать (қызықтыру, тарту) сөзі сәйкес келеді. Егер оны мен мына жобаға тартылғаныма қуаныштымын деп аударсақ қате болар еді. Сондықтан да мағынаны толық беру үшін оны былай аударған жөн болар: Мен бұл жобаға қатысқаныма қуаныштымын . Ағылшын тіліндегі сөздердің көбісі көпмағыналы және де мұндай сөздерге орыс тілінде бірнеше мағыналарға сәйкес келуі мүмкін , бірақ мағыналар бір-бірінен ерекшеленеді . Көпмағыналы сөздерді аудару үшін ең алдымен керекті мағынаны табу керек содан кейін сол мағына барысында берілген контексте сәйкес нұсқалық сәйкестікті іздеу керек. Сөздіктерде rate сөзінің 14 мағынасы бар. Әр мағынасында бірнеше нұсқалық сәйкестіктер бар , ал олардың өздері де нақты нұсқаларға бөлінеді. Мысалы: қойылым, тариф, баға, бағам. Арнайы мәтіндерді аудару үшін арнайы сөздіктерді қолдану керек. Кері аудармада орыс тіліндегі сөздердің ағылшын тілінде бірнеше сәйкестіктері бар. Мысалы:

Open – (кітапты, терезені)

Discover – (жаңа жерлерді)

Reveal - ( құпияны)
Практикалық тапсырма

Берілген сөйлемдерді сөздік және лексикалық сәйкестіктерді қолдана отырып, қазақ тіліне аударыңыз:

1. 
   The company’s directing agency is located in Detroit.
   
2. 
   This can hardly be treated as a free article. You’ll have to include the funds for the customs clearing.
   
3. 
   Competitive capacity of enterprises is number one issue.
   
4. 
   The rent and utilities coverage in the country is gradually growing and will reach as much as 80% by this July.
   
5. 
   Price gap has become the main reason for many domestic goods being brought out of the country.
   
6. 
   They have been speculating on margin for a couple of years now.
   
7. 
   The new chief executive officer was appointed in May.
   
8. 
   The immediate task is to temper the impact of inflation.
   

Неологизмдердің құрылу тәсілдері:

1. 
   Сөздің құрылуына қажетті суффикстарды, префикстарды қолдану. Мысалы: commodification – ақшаны тауар ретінде қолдану, яғни оны сатуға немесе белгілі бір затқа айырбастау (simplification – сөзіне ұқсас), ive years banking talk has been dominated by three ghastly – ations: globaization6 securitization and commodification. These trends – of a worldlife market, of borrowers shifting from loans to securities6 of money becoming more like a commodity – have indeed been strong. Неологизмдер сонымен қатар –ship, -dom, -ize жұрнақтары көмегімен пайда болады. Мысалы: craftsmanship – исскуство воздействия на массы, showmanship – умение показать товар лицом, bangdom – организованный бандитизм, bogdom – жизненный тупик, itemize – рассматривать по пунктам, institutionalize – узаконивать. Сөздерді бір-біріне қосу арқылы неологизмдер жасауға болады. Мысалы: Laptop (Notebook) – переносный компьютер, know – how – ноу – хау, технология, sit – in – сидячая забастовка, shut – down – закрытие завода, has – been – свое влияние, discman, walkman – плеер.
   
2. 
   Тілде бар сөздерді қайда қабылдау. Неологизмдердің құрудың бұл тәсілі арқылы танымал сөздерге жаңа мағына беруге болады. Мысалы: egg (жұмыртқа) сөзі қазір авиабомба деп те аударылады, өйткені пішіні жағынан бомба жұмыртқаға қатты ұқсайды; summit сөзі (вершина – жоғарғы шек) мемлекет басшыларының кездесуі деген мағынаға ие. Colour- blind сөзі бұрын түсті ажырата алмайтын адамды (дальтоник) бейнелесе, қазір оның мағынасы адамдарды ұлтына байланысты ажырата алмайтын адамды білдіреді. Shuttle сөзінің бастапқы мағынасы челнок (тігін машинаның бөлігі) болса, shuutle spaceship – көп қолданылатын ғарыштық кеме, shuttle trader - тауар тасу мақсатында шетелге қатынайтын саудагер адам деген мағыналарды білдіреді. Қайта қабылдау тәсілі арқылы компьютерлік технологияда көптеген неологизмдер пайда болды. Мысалы: Web – всемирная паутина – бүкіл әлемдік желі (Интернет), mouse – тышқан, site – сайт (страница в интернете) алғашқы мағынасы вид – түр, browser – браузер (to browse – блуждать етістігінен пайда болған), сервер – to serve – обслуживать етістігінен пайда болды.
   
3. 
   Басқа тілдерден ену. Орыс немесен қазақ тіліне көптеген сөздер басқа тілдерден еніп неологизмдер қатарына жатқызылады. Мысалы бизнес және қаржы саласында: marketing – маркетинг, dealer – дилер т.б. Ағылшын тіліне де аз болса да, кейбір тілден басқа сөздер еңіп, сөздік қатарын толықтыруда. Мысалы: khozraschot – (a conflation of the Russian phrace khozyaistvenny raschot, meaning ‘self- supporting running’); the notion that industrial and other undertakings should be responsible for their own finances and not depend on the state subsidies. Сонымен қатар орыс тілінен енген perestroika сөзі де ағылшын тілінің сөздік қорында неологизм болып табылады. Tranche (трани) француз тілінен енген сөз несие немесе қарыз дегенді білдіреді.
   
4. 
   Сөздерді қысқарту (аббревиатура). Кейбір неологизмдер қысқарған сөздер түрінде қолданылады немесе оларды қысқартуға тура келеді. Жалпы қысқарту дегеніміз – сөздерді бастапқы әріптер немесе мағынасы білдіретін әріптер көмегімен белгілеу. Мысалы: PC-personal computer, aka – also known as (известен также как), PR – public relations – nuap, FORTRAIN – formula translation – фортран. Кейбір неологизмдер қысқарту көмегімен жасалғанымен, қысқартуға ұқсамайды. Мысалы: scuba – self-contained underwater breathing apparatus – дыхательный аппарат для плавания под водой, SARS – severe acute respiratory syndrome –CAPC атипичная пневмония, radar – radio detecting and ranging – радар, HI-FI – High Fidelity – хай – фай. Қысқартулар туралы сөз қозғағанда мыналар туралы ұмытпау қажет:
   

б) бастапқы буындардың қолданылуы: dept – department, nukes – nuclear weapons, libs – liberals.

в) аралас қысқартулар: ATM – automated teller machine – банкомат, E-mail – electronic mail – электрондық пошта. Неологизмдердің құрамындағы бас әріптер кейде қысқартулар болмай өздері белгілі бір мағынаға ие: H – bomb – hydrogen bomb - сутегі бомбасы, T – shirt – T әрпінің формасындағы қысқа женді футболка. Дыбысы және атауы ұқсайтын сандар мен әріптерден де қысқартулар жасалады: 4U – for you, YU? – why you, U1 – you won, 2B – to be, 18 – I ate, R – are etc.

5. Конверсия. Конверсия дегеніміз – сөздің бір бөлігінң екіншісінен пайда болуы, мысалы белгілі бір іс әрекетті білдіретін зат есімнен етістіктің жасалуы. Көбіне мұндай сөздер сөздікте болмайды, олардың аудармасын контекстің мағынасына қарай табуға болады. Мысалы: The gap is to be bridged in the near future – Этот разрыв нужно преодолеть в ближайшем будущем; (bridge – мост). Керісінше етістіктен зат есім жасалуы мүмкін: Spend (n) – an amount (to be) spent – количество потраченных денег.

6. Дыбыстық ұқсастық.. Дыбыстық ұқсастық неологизмдерді құру тәсілі ретінде алдына сөздердің жаңа формасын табу деген мақсат қояды. Мысалы: dellionaire (milli8onaire, billionaire деген сөздерге дыбыстық жағынан ұқсайды) - бай адам дегенді білдіреді.

7. Фразеологизмдер. Кейбір неологизмдер фразеологизмдер, идеомалар немесе тұрақты сөз тіркесімен жасалады. Аудармашы үшін бұл тәсілді ең күрделі деп айтуға болады, өйткені дұрыс аудару үшін аударып жатқан тіл елінің сөздік қорынан жақсы хабардар болу шарт. Мысалы ағылшын тілінде бизнес саласынан айтар болсақ: deptnocrat – үкімет кепілдігімен несие беретін банк қызметкері, dead – cat bounce – биржалық нарықта акция құндарының өсуі, silver wheelchair – комақты ақша соммасы, sucker list – сатып алушылардың тізімі, think tank – жоспарлар мен ұсыныстарды ойлап табатын сарапшылар тобы (мозговой центр банка), windfall – аяқ астынан (неожиданно) келген кіріс.

8. Саяси эуфемизмдер. Эуфемизм – грек тілінен ‘euphemeo’ – «сыпайы сөйлеймін» дегенді білдіреді. Эуфемизмдер барлық тілдерде бар. Мысалы орыс тіліндегі эуфемизмдер: полный – сөзі толстый сөзінің орнына сыпайы түрі ретінде қолданылады, она беременна сөзінің эуфемизмі она в положений, өйткені көрініп тұрғандай соңғы сөз сыпайырақ болып естіледі. Саяси саладағы эуфемизмдер басқаларына қарағанда жанашыл болып табылады және олар ирониямен айтылады, сондықтан олар неологизмдерді құрудың негізгі тәсілдердің бірі ретінде аударма тәжірибесінде зор маңызға ие. Мысалы: voluntarily leisured (unemployed) – жұмыссыз, technologically challenged (unable to deal with technical appliances) – техникалық құралдардан хабарсыз, intellectually disadvantaged (stupid, low IQ [ай –кью – ақыл ой дамуының коэфиценті]) – ақыл деңгейі төмен, ақымақ, developmentally challenged (mentally retarded) – ақыл – ой дамуындағы кемшілікте, Flight attendant (steward, stewardess) – аспансерік (бортпроводник/ ө ница), international students (foreign students) – шетел студенттері, Native Americans (Blacks, Negroes) – афроамерикандықтар, academic dishonesty (cheating in schools) – сабақ кезінде көшіріп алу.
Практикалық тапсырма

1 жаттығу. Келесі сөздер мен сөз тіркес аудармаларына талдау жасаңыздар

1. brain drain – утечка мускулов – бұлшық еттің ағып кетуі

2. brown-bagger (амер.разг.) – человек, который берет с собой на работу еду с целью экономии или из за соблюдении диеты – үнемдеу мақсатымен немесе диета сақтайтындығынан жұмыс орнына тамақ әкелетін адам

3. disadvantaged – жарлы, кедей

4. doublespeak – жалған уәделер

5. double standard – бағаның екі түрі критерийлері

6. educational package – міндетті оқу бағдарламасы

7. gogglebox (брит.разг) – теледидар «қорап»

8. job-hopper – «ұшқалақ» жұмыс орнын жиі ауыстыратын адам

9. rap session (амер.жарг.) – белгілі бір тақырып аясындағы талқылау

10. shock wave – белгілі бір оқиға себепші болған потрясение, шок, возмущение

11. spahetti western (амер.жарг.) – ковбойский фильм сделанный итальянцами

12. sweet heart contract – келісім шарт, мәміле заключенные в результате подкупа в ущерб своей компании

13. takeover – мемлекеттік төңкеріліс, заң күштерінің ауысуы.

Antiflash, aqualung, to deglamorize, fall-out, hold-up, braintrust, in-crowd, in-depth, midi-skirt, mini-car, mini-cruize, to garage (a car), to orbit (the moon), play-in, paper back (book), to re-equip, to re-house, self-service, quiz-master, love-in, teach-in, stay-in, to service (a car), ringmanship, gimmick, brain tank, think tank, fact sheet, low profile, runaways, to jackboot, marginal man, nine-to-fiver, overexposed, sci-fi, upmanship, wheelhorse, work-in, kiss-in, buttinsky, baddie, paytriotism, foodoholic.

1. Another deterrent to independent action is money, and the average Congressman chosses the line of least resistance.

2. Half the “bag ladies” and 37 per cent of homeless men are mentally ill.

3. Last year, there were nearly 800.000 recorded instances of “autocrime” ... in England and Wales, the Home Office reports.

4. The buzzword among the blue-sky researches of Japan now is bioholonics.

5. The irony of development is that to the extent that it succeeds, the world situation worsens and the dangers of ecocide are increased.

6. There was a dramatic confromntation between one of the dismissed lectures and the Director.

7. Two weeks ago, any hope of reconciliation between the two sides was finally fractured when the guerrillas skyjacked three jet airlines and held as hostages 430 crewmen and passengers.

8. The Kampuchean authoritues have supplied the returnees with food, clothing and other essentials.

9. However, the president’s drive toward “deregulation” goes in exactly the opposite direction, proposing to ease restrictions an coal dust and air pollution in general.

10. Natural gas decontrol will have an explosive effect on inflation, while, at the same time, it will rob the economy of billions of dollars of productive capital needed to create jobs.

11. He proposed as a preliminary step in the direction of total disarnament immediate disengagement in Europe.

12. He has the command of language and certainly the understanding. But he lacks the wish of the true political animal to act for effect.

13. Armed skinheads, chanting “Sieg Heil”, mounted “a revenge raid” on black people in a London suburb, on Old Bailey jury was told yesterday. Between 30 and 100 white youth, some with their heads shorn almost bald attacked about 100 to 150 black people in a cinema queue in Woolwich.

14. The renewed concern about the brain drain acknowledges the geberal industrial malaise of which the brain drain is only a symptom; as such, it is useful but nothing very new.

15. The biggest teach-in for London Telephone region engineers is to be launched early next year.

16. It is as though the aged were an alien race to which the young will never belong. Indeed, there is a distinct discrimination against the old that has been called ageism.

17. ... “When you see the vast majority of your twenty million Negro brothers smothered in air-tight cage of poverty in the midst of an affluent society... then you will understand why we find it difficult to wait.” (Martin Luther King)

1. 
   Реалия тек бір тіл тобына ғана тәнб ал екінші топта бұл сөздер кездеспейдію М/лы: Drugstore (AE), the chemist’s (BE) – дәріхана
   
2. 
   Реалия екі тілдік топқа да тән, бірақ олардың біреуінде реалия ерекше көрсетілген. М/лы: Clover leaf (AE) – машинаның үш бағытта ашылу жолдары.
   
3. 
   Әртүрлі ортада ұқсас функциялар түрлі реалиялармен беріледі. М/лы: hot dog (AE) – тоқаш нан, soda fountain (AE) – кафе – балмұздақ
   
4. 
   Ұқсас реалиялар әртүрлі болады. М/лы: cuckoo’s cell – көкектің шырылдауы (орыстардың сенімдерінде енді қанша өмір сүреміз дегенді білдірсе, американдықтардың сенімдерінде тұрмыс құру тойына дейін қызға қанша жыл бар дегенді білдіреді) Басқа тілдік формалардың сәйкессіздігі аударма тіліне ене отырыпб түрліше болып келедію Бұл реалиялар сөйлемде септеу және түрге байланысты - өэгеріп отырады, ал қалғандары жіктелмейтін категорияларды қолданылады. М/лы: ковбой – (cowboy) деген ағылшын сөзінен шыққан. Тілдік құбылыс ретіндегі мәдениетпен тығыз байланысты реалиялар ортаның дамуындағы барлық өзгерістерге тез әсер етеді, олардың арасында реалия – неологизмдерб тарихи сөздер, көнерген сөздерді атап өтуге болады. Лингвоелтану реалияларының қатарына ономастикалық реалиялар жатады: 1) Мәдени – тарихи түсініктері бар географиялық атаулар (топонимдер) EX: Boston Pops – музыкадағы Бостон оркестрі. 2) Антропонимдер – тарихи тұлға, қоғам қайраткерлерінің, жазушылардың, көркем әдебиет кейіпкерлерінің аттары. Ex: Mіckey Mouse Мики Маус тышқан. 3) Әдеби шығармалардың ел өмірінде орын алған тарихи жағдайлардың, мемлекеттік және қоғамдық кеңселердің аттары: Ex: popeart – поп арт, BBC – British Broadcasting Corporation – Британияның радио тасымалдау компаниясы.
   

Термин бұл ғылым тілінің элемиенті болып табылатын нақты мағынасы бар сөз. Ол аталған функцияны ғана орындайды және онда ешқандай көркем әдебиетіндегі сөздер қолданылмайды. Реалия әрқашанда реалия өзі пайда болған тілдің ұлтына тәуелді, бірақ ұлтаралық қолданысқа таралып терминдер тәрізді кеңінен қолданылып жүрген реалиялар да аз емес. Терминдер пайда болу жағынан реалиялардан ерекшеленеді. Реалиялар ұлттық сөздер және ұлттың ой өрісі негізінде пайда болған. Реалияның терминнен ерекшклігі шет тілін ұстанып жүрген адамдарға олардың кеңінен пайдаланылу әйгілілігіб таныстығы емес керісінше аударма тіліндегі олардың бейтаныстығы. Біздер арнайы терминология арнайы жұмыстар мен ғылымдардың аймағы екенін білеміз. Қазіргі таңда БАҚ – ң дамуы және адамдардың ғылымға деген қызығушылығы терминдердің халық өміріне енуіне септігін тигізді. Орыс тіліндегі реалиялар мыналар болуы мүмкін: 1. бөлек сөздер. Мысалы: Кремль декабристтер. 2. Сөз тіркестері. Мысалы: демалыс үйі, Мамаев Курган. 3. Сөйлемдер. 4. Қысқартулар. Мысалы: ЖОО, АХАЖ.

Реалиялар баламасы жоқ лексикаға жатады. Реалиялар жалқы есімдер мен тұрақты сөз тіркестерімен байланысы бар. Сонымен реалия дегеніміз бір елдің өміріндегі мәдениет, тұрмыс жағдайы, тарихи дамулардағы обьектілерді атап көрсететін сөз немесе сөз тіркесі және де бұл сөздер басқа ұлттарға бейтаныс боладыб сонымен қатар басқа тілдерде реалиялардың нақты баламасы болмайды.

Реалиялардың берілу тәсілдері

1. 
   Транскрипция – аудару тілінен аударма тіліне фонетикалық форма жағынан механикалық түрде ауыстырылуы, яғни дыбыстар деңгейінде. Мысалы: Soviet, sputnik
   
2. 
   Транслитерация – реалиялардың графем деңгейінде берілуі. Мысалы: Lincoln - Линкольн
   
3. 
   Транскрипция амалы жарақсыз болған кезде аударма тіліне реалияларды беру амалы ретінде аударманы орынбасу, субституцияны қолданамыз. Реалияларды аударудың бірнеше түрлері бар: Неологизмдерді еңгізу (калька және жартылай калькап түрінде)
   

Мысалы: victory day – жеңіс күні

Б) жартылай калька жаңа сөз және сөз тіркесі. Мысалы: desembrist - декабрист

В) шамамен аудару : 1. түрдің орын басу принципі (реалия бірліктерінің мазмұнын кең түрде беру)

Мысалы: Нарзан, Боржоми – минералды су, үйшік, коттедж- үй. 2. функционалды аналог (реалия - өлшемдердің берілуіне өте қолайлы)

Мысалы: Орыс тілінде ни копейки – ешқандай, ешқандай ақша жоқ, сто пудов - өте ауыр. 3. Суреттеу, түсіндіру ( түсінікті берудің басқа амалы қалмаған кезде тек ғана түсіндіріп қоямыз). Мысалы: two boys were playing flys a soft ball- Балалар доп ойнады

4. 
   Контексттік аударма – контексттің мағынасын беру. Мысалы: How much are accomadations at health resorts?
   

Транскрипция және функционалды аналог жолымен тарихи және ұлттық түрдегі реалия өлшем аудармасы. Мысалы: миля, фут, фунт, бушель.

Транскрипция және калька амалдарымен жасалатын русизмдер мен советизмдер аудармасы. Мысалы: vodka, ataman

Реалия – ақшалардың аудармасын транскрипция және функционалды аналог көмегімен береді. Мысалы: франк, доллар, фунт.

1 жаттығу