«ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»

 «ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»               

Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды  72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы               

Сәуір, 2019 

 

64 

Оразов Ерлан 

Журналистика 

2-курс/магистрант 

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., проф. З.П.Табакова  

М. Козыбаев атындағы СҚМУ 

 

 

ҚАЗІРГІ ЖУРНАЛИСТІК МӘТІНДЕРДЕГІ ТАҚЫРЫПТАРДЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ 

  

Abstract.  The  article  discusses  the  functions  of  headlines  of  modern  journalistic  texts.  It  is  noted  that  the 

headline is serving its purpose in three stages of perception of the text. Meanwhile, informative, advertising, evaluative-

expressive,  integrative  and  nominative  functions  of  headlines  are  realized.  It  is  concluded  that  today  the  models  of 

construction of headlines of the Kazakhstan press have changed. This applies to the content and their graphic design. 

The changing of functions led to the development of new methods of headlines’ expression. 

Аннотация. В статье рассматриваются функции заголовков современных журналистских текстов. 

Отмечается,  что  заголовок  выполняет  своё  назначение  на  трёх  этапах  восприятия  текста.  При  этом 

реализуются  информативная,  рекламная,  оценочно-экспрессивная,  интегративная  и  номинативная  функции 

заголовков.  Делается  вывод  о  том,  что  сегодня  модели  построения  заголовков  казахстанской  прессы 

изменились.  Это  касается  и  содержания,  и  их  графического  оформления.  Изменение  функций  привело  к 

развитию новых приемов выразительности заголовков. 

 

Қазіргі  бұқаралық  ақпарат  құралындағы  тақырып  (баспа,  электронды)  оқырман  назарын 

аударудың  негізгі  тәсілдерінің  бірі  болып  табылады.  Оқырман  оны  қызықтыратын  басылымдарды 

тақырыптардың  көмегімен  табады.    Тақырып  жасау  өнері  -  журналистикадағы  ең  маңыздысы. 

Тақырыптар хабарлауға немесе қызықтыруға тиіс, содан кейін оқырман газет немесе журнал сатып 

алады,  оқиды.  Осылайша,  тақырып  субъект  (БАҚ)  мен  объект  (аудитория)  арасындағы 

байланыстырушы буын рөлінде болады. 

Қоғамның экономикалық және саяси салаларындағы реформалар БАҚ нарығын реформалауға 

да  алып  келді.  Баспа  құралы  тауар  болды,  ал  оны  сату  -  баспагерлердің  негізгі  мақсаты.  Газет  пен 

журналдың  бейнесі  өзгерді.  Қазіргі  баспа  БАҚ-тарда  көптеген  тақырыптар  бар,  олар  осылайша 

оқырманның  назарын  аудартады.  Зерттеушілер  бұл  құбылыстың  себептерін  баспасөздің 

американизация 

мен 

еуропеизациясында 

көреді,ал 

журналистиканы 

бүгін 

«тақырып 

журналистикасы» деп атайды. 

Тақырып  -  маңдайша  түрі,  ол  неғұрлым  әдемі,  соғұрлым  материал  оқылатын  кепілдік  көп.  

Бірақ жақсы тақырып тек жарқын болуы ғана емес, сонымен қатар материалдың мазмұнын білдіруге 

тиіс.  Э.А. Лазареваның  пікірінше,  тақырып  мәтінді  қабылдаудың  үш  кезеңінде  өз  мақсатын 

орындайды. Бірінші, «мәтін-алдындағы», кезеңде тақырыптың міндеті - оқырманның назарын аудару, 

қызығушылық  туғызу.  Назар  деңгейі  -  уақытша,  жағдайлық  қызығушылық  туындаған  кезде 

оқырманның шығармаға алғашқы қатысуы. Барлық туындыны оқығанға дейін тақырып нақ осындай 

қабылданады.  Бұл  графикалық-бөлу,  номинативті,  жарнамалық  функциялар  іске  асыруға 

байланысты.  Бұл  ретте  газет  тақырыбының  негізгі  рөлі  оқырманды  мәтінге  тарту,  оны 

публицистикалық материалдағы хабарды оқуға ынталандыру болып табылады [1, 132 б.]. 

Мәтінмен танысу кезінде тақырып ақпараттық функцияда іске асырылады (бүктелген түрде ол 

бір-бірімен  байланысты  және  бір-бірін  нақтылайтын  бірнеше  тезистерден  тұратын  мәтіннің 

мазмұнын  көрсете  алады).  Оқырман  тақырыпты  мәтіннің  мағыналық  схемасының  қандай  да  бір 

элементімен  интуитивті  байланыстырады.  Тақырып  бағалау-экспрессивті  функцияны  орындай 

отырып,  оқырманға  эмоциялық  әсерді  қалыптастыруда  үлкен  рөл  атқарады.  Тақырып  тілдік 

құралдарды ұйымдастыруда үлкен рөл ойнай отырып, мәтінді қабылдауды жеңілдетеді. Бұл жағдайда 

тақырып  интегративті  функцияны  орындайды.  Интеграция  (байланыстылық)  мәтіннің  тұтастығына, 

біріктірілуіне  қол  жеткізу  құралы  ретінде  түсініледі,  бұл  оны  дербес  бірлік  ретінде  қарастыруға 

мүмкіндік  береді.  Тақырып  мәтіннің  бөлікке  мүшелігін,  оның  архитектурасын  болжай  отырып, 

композициялық (архитектуралық) рөлді орындағанда да, газет басылымын оқуды жеңілдетеді. 

Газеттік  материалды  оқығаннан  кейін  тақырыбы  номинативті  функцияны  орындайтын 

қабылдаудың үшінші кезеңі басталады. Егер басылым мазмұнмен немесе мәнерлеп композициялық-

сөйлеу құрылымымен назар аударса, оқырман оны есте сақтайды. Мұнда тақырып «қысылған мәтін» 

болып табылады. 

 «ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»               

Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды  72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы               

Сәуір, 2019 

 

65 

Бірақ «аудиторияның алданған үміттері» сияқты мәселе жиі туындайды. Мәнерліліктің әр түрлі 

тілдік  құралдарын  пайдалана  отырып,  тақырып жазылады,  ол  нәтижесінде  аз  мазмұнды  материалға 

назар  аударады.  Мұндай  тақырыптар  оқырманды  тақырыпқа,  мазмұнына  тарту  үшін  емес,  тек 

дәрменсіз  мазмұнды  жасыру  үшін,  маңызды  тақырыптан  тұрақты  оқырманға  ғана  емес,  тақырып 

бойынша  мазмұны  туралы  жиі  соға  алатын  газет  зерттеушісіне  арналған  қатты  сөз  тіркемесімен 

алысу үшін беріледі деген әсер пайда болады.  Мұндай тәсілдер бульвар (сары) баспасөзінде ерекше 

танымал.  Және,  керісінше,  егер  қызықты  мақала  кесек,  үлгі  тақырыбымен  жабдықталған  болса,  он 

назардан тыс қалуы мүмкін. 

Демек,  тақырып  форманың  және  мазмұнның  біртұтастығын  біріктіріп,  автордың  және 

редакцияның  болып  жатқан  оқиғаларға  қатынасын  беріп,  хабарланатын  фактінің  мәнін  атап 

көрсетуге  және  осылайша  оқырманға  әсер  етуге  тиіс.  Тақырып  -  жұмыстың  басты  идеясының 

қысылған  және  дәл  көрінісі.  Ол  белгілі  бір  (номинативті  (немесе  атаулы),  ақпараттық  (немесе 

коммуникативтік) және жарнамалық)  функцияларға ие. 

Зерттеуші  А.С. Попов  номинативті  функцияны  «онтологиялық  бастапқы»  деп  атады,  өйткені 

тақырып  «мақаланы  белгілеп,  оны  атауға,  басқалардың  арасында  бөліп  көрсетуге  тиіс»  [2,  96  б.]. 

Г.О. Винокур  да  бұл  тақырыптың  сапасына  көрсетеді.  Ол  тақырып  «қарапайым  номинацияға  жиі 

жақын,  демонстрациялық  функцияны  орындайды»  деп  айтады  [3,  87-88  б.].  Ақпараттық  функцияға 

келетін  болсақ,  бір  жағынан,  тақырыптың  барынша  дербестігі,  ал  екінші  жағынан  –  тақырыптың 

мәтін  мазмұнымен  байланысы  оны  анықтайды.  Тақырып  функциясының  дәстүрлі  жүйесінің 

жақтаушылары ақпараттық функцияның көлеміне реципиентке ерік және эмоциялық әсерін енгізеді. 

Жарнама  функциясы  автордың  өз  мақаласына  оқырманның  назарын  аудару,  оны 

эмоционалдық,  ерекше  субъективті  бағалау,  келіспейсіздік  пен  болжамсыздықпен  қызығушылық 

туғызу  талпынысында  көрінеді.  Әдетте,  тақырып  құрылымының  ерекше  түпнұсқалығы,  мазмұнның 

бірдей  еместігі  осымен  анықталады.  Кең  мағынада  жарнамалық  функцияның  ұғымдық  мазмұны 

графикалық-бөлу функцияны да қамтиды. «Тақырыптың мақсатына байланысты үш функцияның бірі 

бірінші жоспарға ұсынылады». А.С. Попов бұл бір функцияны ұсыну және басқа екі функцияны өтеу 

процесін  «коммуникативтік  және  номинативтілік  күресі»  деп  атады  [2,  99  б.].  Бір  жағынан,  атау 

функциясы  белгілі  бір  шамада  тақырыптарды  тұрақты  бірліктерге  айналдырады,  олардың 

коммуникативтілігін 

әлсіретеді. 

Бірақ 

тақырыптарды 

ақпараттық 

толықтыру 

олардың 

коммуникативтік  бірлік  ретінде  қалыптасуына  ықпал  етеді,оларды  дербес  пікірлерге,  «жеке  газет 

материалына»  айналдырады.  Бүгін,  біздің  ойымызша,  коммуникативтік  функция  «жеңді»,  өйткені 

қазіргі тақырыптар (мәтін элементтері) журналистік мәтін сияқты әсер етеді және сендіреді  - уақыт 

басымдылықтары осылай. 

Кеңес  дәуірінде  мұндай  әсер  оқырманға  тақырып-ұрандар,  тақырып-шақыру  арқылы  жүзеге 

асырылды  («Жаңа  өндірістік  жетістіктерге!»,  «Жоғары  өнімге!»  және  т.б.),  басылымдардың 

«оптимистік»  атаулары  құпталды  («Таң  туындайды!»,  «Жүректің  әні»  және  т.б.),  ал  сыни  және 

сатиралық  материалдар  үшін  тақырыптар  мақал-мәтелдерден  құралған  («Өз  емес  шанасына 

отырма...»  және  т.б.).  Кеңес  газеттерінің  журналистер  мен  редакторларында  әрқашан  «Отан  игілігі 

үшін» (кез келген оң материалға қолайлы) немесе «Елеулі кемшіліктер» (кез келген теріс материалға 

қолайлы)  сияқты  қалыптасқан  тақырып-мөртабандар  болды.  Осыған  байланысты  М.  И.  Шостак 

зерттеушімен келіспеу қиынға соғады. Ол «кеңестік журналистикада жақсы тақырыптарға қарағанда 

жақсы мәтіндер теңдесі жоқ көп болды» деп саналады [3, 77 б.]. 

Осылайша,  тақырыпты  аполитикалық  деп  атауға  болмайды.  Журналистика  теория  мен 

практикасында  ұзақ  уақыт  үстемдік  еткен  принциптерге  қарамастан  (тақырыптар  сығылғын  және 

қысқа болуға тиіс), бүгін қазақстандық баспасөздің тақырыптарының үлгілері біз үшін дәстүрлі емес 

тәсілмен  құрылады.  Бұл  мазмұнға  да,  олардың  графикалық  безендірілуіне  де  қатысты. 

Функциялардың өзгеруі тақырыптардың мәнерлілігінің жаңа тәсілдерін дамытуға әкелді. 

 

Әдебиеттер: 

1 

Лазарева  Э.А.,  Писарева  И.В.  Газетный  заголовок  и  текст:  композиционные  ресурсы 

выразительности  //  Эффективность  прессы:  вопросы  методологии,  теории  и  практики.  – 

Свердловск, 1989. – С. 131-138. 

2 

Попов  А.С.  Синтаксическая  структура  современного  газетного  заголовка  и  её  развитие  // 

Развитие синтаксиса современного русского языка. – М., 1966. 

3 

Шостак М.И. Журналист и его произведения: Практическое пособие. – М., 1998.