ТҰҚЫМДЫ ПАПОРОТНИКТЕР КЛАСЫ –

Беннеттиттер класы бір қатардан тұрады (Bennettitales), оған виннамсониялар (Willamsoniaceae) және беннеттиттер (Bennettitaceae) тұқымдастары жатады.

Вилламсониялар тұқымдасының аса кең таралған туыстарына вильламсония (Willamsonia) және вильямсониелла (Willamsoniella) өсімдіктері жатады. Ал беннеттиттер тұкымдасының кең таралған туысына цикодеойдея (Cycodeoidea) жатады.

Шамасы беннеттиттер тұкымды папоротниктерден шыққан болса керек.

Гинкго екі үйлі өсімдік. Аталық стробилдері (шишки) қысқарған, өркендеріндегі жапырақтардың қолтықтарында пайда болады. Микроспорофиллдері жоғарғы жағында сорилері (сорус) бар тірсектен тұрады. Ол көп жағдайда тек жарықшақтары арқылы қақырайтын, екі салбырап тұрған микроспорангиден тұрады. Аналық стробилдері де қысқарған өркендерінегі жапырақтардың колтығында орналасады. Әрбір стробилде (шишка) екіден тұкымбүрі болады, олар дихотомиялы бұтақтанған тірсектің жоғарғы жағында орналасады. Ұрықтану саговниктердегі секілді сперматозоидтардың көмегімен жүзеге асады. Гинкго сәндік өсімдік ретінде кеңінен қолданылады, жеуге келеді, ағашының құндылығы қарағайлармен бірдей.

Бұрынғы одақтас республикардың флорасында 10 түрі, ал Қазақстанда 6 түрі өседі. Олардың ең маңыздысы екі масақты қылша (эфедра двухколосковая - E.distachya). Бұл түр бұрынғы одақтас республикардың европалық бөлігінің оңтүстік-шығысында, Сібірде, Орта Азияда кеңінен таралған. Биіктігі 40 см. болатын кішілеу бұта. Қылшаның практикалық маңызы, оның бұтақтарында эфидрин алколоидының болуымен есептелінеді. Эфидриннен аса құнды дәрі алынады.

1. 
   Жалаңаш тұқымдылардың қандай жаңа ерекшеліктері пайда болды?
   
2. 
   Жалаңаш тұқымдылардың жіктелуі.
   
3. 
   Макрофильдің даму жолына сипаттама бер.
   
4. 
   Жалаңаш тұқымдылар қандай даму жолынан өтті.
   
5. 
   Жалаңаш тұқымдылардың дамуының микрофильді жолына сипаттама бер.
   
6. 
   Жалаңаш тұқымдылардың таралуы және практикалық маңызы қандай?
   
7. 
   Жалаңаш тұқымдылардың пайда болу уақыты мен жағдайы.
   
8. 
   Жалаңаш тұқымдылардың қандай жаңа ерекшеліктері пайда болды?
   
9. 
   Жалаңаш тұқымдылардың жіктелуі.
   
10. 
    Макрофильдің даму жолына сипаттама бер.
    
11. 
    Жалаңаш тұқымдылар қандай даму жолынан өтті.
    
12. 
    Жалаңаш тұқымдылардың дамуының микрофильді жолына сипаттама бер.
    
13. 
    Жалаңаш тұқымдылардың таралуы және практикалық маңызы қандай?
    

1. 
   Ә.Ә.Әметов «Ботаника» алматы, 2000 ж.
   
2. 
   П.М.Жуковский «Ботаника» М., «Высшая школа» 1964 г.
   
3. 
   Н.А.Комарницский «Ботаника» систематика растений М., «Просвещение» 1975 г.
   
4. 
   П.А.Генкель, Л.В.Кудряшов «Ботаника» М., «Просвещение» 1964
   
5. 
   Петренко А.З. «Систематика растений» электрондық нұсқасы Орал, 2004 жыл 5-7, 14-15 беттер.
   
6. 
   М.В.горленко «Курс низших растений» М., «Высшая школа» 1981 г.
   

1. 
   Анатомиялық құрылысы
   
2. 
   Көбеюі
   
3. 
   Практикалық және шаруашылық маңызы
   
4. 
   Кипаристер туысы
   

Қазіргі кездегі флорада бұл класс ашық тұқымдылардың ішіндегі түрлерінің саны жағынан ең көбі (600 дей түрі бар). Негізінен солтүстік ендікте кең таралған, бұл жерлерде бір немесе бірнеше түрлерден тұратын туыстары: қарағай, шырша, май қарағай, бал қарағай үлкен қылқанжапырақты орман түзеді. Оңтүстік ендікте қылкан жапырақтылар қоңыржай климатты орман түзеді (Огненная Земля, Патагония, Жаңа Зеландия, Тасмания). Тропикалық облыстарда олар тек таулы жерлерде өседі.

Қылкан жапырақтылар поляр шеңберіне жақын жерлердегі үлкен кеңістіктерде және тауларда орман түзеді. Оны тайга деп атайды. Тайга көптеген өнеркәсіпке керекті аңдардың, құстардң және пайдалы насекомдардың мекендейтін жері. Қылқан жапырақты ағаштар кұрылысқа және әртүрлі ағаш бұйымдарын жасауға керекті материалдарды береді. Қарағайдың сүрегін химиялық жолмен өңдеу арқылы, одан жібек жіптерше ұқсас жасанды талшық алады. Ашық тұқымдылардың діңі, өндірістің көптеген саласына қажетті құнды шикізат. Олардан бальзамдар, смолалар, камфора, спирт, целлюлоза, жібек және басқада көптееген заттар алынады. Сонымен бірге қылқан жапырақтылар медициналық препараттар алуға да қажетті шикізат есептелінеді.

Сібір қарағайын, Сібірде кедр деп атайды. Нағыз ке Солтүстік Африканьщ таулы жерлерінде, Жерорта теңізі облысының шығысында және Гималаи тауында өседі. Бұрынғы Одақтас республикалардың территориясында, оларды Кавказдың Каратеңіз жалғауларында және Қырымда қолдан өсіреді. Сібір қарағайының дәнінен (жаңғағынан) тамаққа пайдаланатын жақсы "кедр" майын алады. Сонымен бірге қылкан жапырақтылардың көпшілігі, көшеге көрік беретін сәндік өсімдіктер, сондықтанда олардың бірқатарын қазіргі кезде мәдени жағдайға ендірген. Оларды ботаникалық бақтарда, дендропарктерде, демалыс парктерінде, скверлерде және көшенің бойларында сәндік өсімдіктер ретінде отырғызады.

Классификациясы. Қылкан жапырақтылар класы 7 қатардан тұрады. Олар мыналар: 1) вольцилар қатары (вольциевые - Voltziales); 2) подозамиттер қатары (подозамитовые Podozamitales); 3) араукариялар қатары (араукариевые - Araucariales ); 4) қарағайлар қатары (сосновые - Рinales ); 5) кипаристар қатары (кипарисовые - Cupressales); 6) подокарпустар қатары (подокарповые - Podocarpales); 7) тиссалар қатары (тиссовые -Taxales). Олардың ішінде бұрынғы одақтас республикалардың территориясында үшеуінің (қарағайлар, кипаристер және тиссалар қатарлары), ал Қазақстанда тек екеуінің ғана өкілдері (карағайлар және кипаристер қатарлары) кездеседі. Сондықтанда біздер осы Қазақстанда кездесетін қатарлармен шектелуді жөн көрдік.
Қарағайлар қатары – Finales
Қарағайлар қатары (сосновые - Finales) бір ғана қарағайлар (сосновые - Ріпасеае) тұқымдасынан тұрады. Бұл тұқымдаста 10 туыс, 250-дей түр бар. Аса кең тараған туыстарына мыналар жатады: май қарағай (пихта - Abies), шырша (ель - Рісеа), бал қарағай (лиственница - Larix), қарағай (сосна - Pinus).

Май қарағай туысы (пихта - Abies). Май қарағайдың дүние жүзі бойынша 40-тай түрі бар. Олар Солтүстік Америкада (15 түрі), Оңтүстік- Шығыс Азияда (7-8 түрі), Жерорта теңізі жағалауында, Орталық Европада, Кавказда және Гималай тауларында, Сібірде өседі. Май қарағайлар аса үлкен ағаштар, бұтақтары топтасып орналасады. Қылқаны жалпақ болып келеді және жалғыздан орналасады, оның төменгі жағында, көп жағдайда екі ақ түсті балауыздан тұратын жолағы болады. Аналық стробилі көп жағдайда тік орналасады, бір вегетациялық кезеңде пісіп жетіледі, содан соң шашылып түсіп қалып отырады.

Бұрынғы одақтас республикалардың флорасында май қарағайдың (пихта - Abies) 9 түрі, ал Қазақстанда 2 түрі кездеседі. Сібір май қарағайы (пихта сибирская - A.sibirica) бұрынғы одақтас республикалардың европалық бөлігінің, солтүстік шығысында, Батыс, Орталық және Шығыс Сібірде, Тува автономиялы облысында және Монголияда өседі. Үлкен алқапты қамтып орман түзеді. Тегістікте де, таулы жерлерде де өседі. Ағашы жұмсак, құрлыс материалы ретінде де, әртүрлі бұйымдар жасауға да пайдалынады. Сонымен бірге оны қағаз өндірісінде шикізат ретінде пайдаланады. Қылқанынан лак жасауға қажетгі эфир алынады. Жас бұтақтарында борнеол (камфара) болады. Май қарағай бальзамы жараны жазуға бірдер-бір қажетті дәрі. Ақ май қарағай (пихта белая – A.alba) бұрынғы одақтас республикалардың батыс аудандарында, Орта Азияның, Онтүстік және Батыс Европаның тауларында 2 мың метр биіктікке дейін түзеді. Кавказ май қарағайы (пихта кавказская – A. nordmanniana) букпен қосылып Кавказ тауының батыс бөлігінде, тауларында 2 мың метр биіктікке дейін орман түзеді. Өте сәндік ағаш. Украина мен Белоруссияда оны қолдан өсіреді.

Бұрынғы одақтас республикалардың флорасында 10 түрі, ал Қазақстан флорасында 2 түрі (Шренк шыршасы — ель Шренка - P.schrenkiana; сібір шыршасы - ель сибирская - P.obovata) кездеседі. Кәдімгі шырша (ель обыкновенная - P.abies). Батыс Европада және бұрынғы одақтас республикалардың европалық бөлігінде кеңінен таралған. Көптеген кеңістікті алқапта, таза шыршалы немесе қайыңмен және қарағаймен қосылып, аралас ормандар түзеді. Ағашын құрылыс материалдарына, әртүрлі бұйымдар жасауға, отынға және қағаз жасауға қажетті шикізат ретінде пайдаланады. Ағашынан айыру жұмыстарын жүргізу арқылы смола, канифоль, вар, скипидар алады. Қабығында тері илеуге қажетті заттар (дробильные вещества) болады. Сібір шыршасы (P.obovata) бұрынғы одақтас республикалардың солтүстік-шығысынын да және Батыс Сібірде өседі. Кәдімгі шыршаға өте жакын. Тек аналық стробилдерінің ұсақтығымен ажыратылады. Бұлақ шыршасы (ель ключевая- P.pungens) Солтүстік Американың тауларының жартастарында өседі, қылқандары күміс түсті, өте әдемі болып келеді. Оны сәндік ағаш ретінде бұрынғы одақтас республикалардың территориясында және Батыс Европада мәдени жағдайда өсіреді.

Бұрынғы одақтас республикалардың флорасында 7 түрі, ал Қазақстан флорасында 1 түрі кездеседі. Батыс Европа бал қарағайы (лиственница заподно-европейская- L.decidua) Альпа және Карпат тауларында өседі. Сібір бал қарағайы (лиственница сибирская - L.sibirica) бұрынғы одақтас республикалардың (БОР) европалық бөлігінің шығыс аудандарында және Батыс Сібірде кең таралған. Дауыр бал қарағайы (лиственница даурская - L.dalurica) Шығыс Сібірдің және Қиыр Шығыстың қатал климатына тамаша бейімделген және Шығыс Сібір мен Якутияда діңі биік болып келетін жалғыз ағаш болып табылады.

БОР флорасында 15 түрі, ал Қазақстан флорасында 2 түрі кездеседі. Кәдімгі қарағай (сосна обыкновенная - Pinus sylvestris) БОР европалық бөлігінде кеңінен таралған, Сібірде Охот теңізіне дейін; Батыс Европада Скандинава жартылай түбегінен Пиреней мен Балқанға дейін жетеді. Құмды және жартылай құмды топырақтарда көп жағдайда орман түзеді. Сонымен бірге шыммтезек мүктері басқан батпақтарда (аласа формалары), ал оңтүстікте - известі және борлы жаталарда өседі. Ағашын құрлыс жұмыстарына және әртүрлі бұйымдар жасауға пайдаланады. Діңінен сағыз (живица) алады, одан айыру жұмыстарын жүргізу арқылы (при перегонке) корабль жасауға қажетті смола, канифоль, скипидар алады. Қылқанында көп мөошерде аскорбин кислотасы (витамин С) болады. Жас өркендерін дәрі жасауға пайдаланады, ал тозаңдарын медицинада плаунның спораларының орнына қолданалады. Сібір қарағайы (сосна сибирская, или сибирская кедровая сосна - Pinus sibirica) — діңі үлкен болып келетін, Сібірдің барлық жерінде және Монғолияда кеңінен таралған ағаш. БОР территориясында орман түзеді (кедрачи). Қылқандары бесеуден топтасып орналасады. Аналық стробилдері тік орналасады, тұқымдары (жаңғақшалары) ұрықтанғаннан кейін, екінші жылы күзде піседі. Жаңғақшалары пісіп жетілгенмен стробилдері ашылмайды. Дәнінің қанатшасы болмайды, спермодермасы қатты болып келеді. Күнделікті өмірде дәндерін кедр жаңғакшасы деп атайды, оларды тамаққа және май алуға пайдаланады. Діңінен құңды ағаш, смоласынан скипидар және канифоль алынады. Жатаған кедр (кедровый стланник - P. рumela) жерге төселіп өтетін бұта немесе кішілеу ағаш. Шығыс Сібірде, Куриль аралдарында, Жапонияда өседі. Үлкен кеңістікті алып жататын бұталы, қалың қопа (тоғай) түзеді. Оны терісі құнды аңдар: тиіндер және бұлғындар мекендейді. Дәні жеуге келеді. Паллас қарағайы (сосна паласса- P.pallasiana) Кырымда, Закавказьенің батысында, кіші Азияда және Балканда орман түзеді. Пицунд қарағайы (сосна писундская - P.pithynsa), БОР территориясында Пицунда мысында өседі, реликті түр болып табылады.

1. 
   Қылқан жапырақтылар мен гнеталардың көбеюі, даму процестері қалай өтеді?
   
2. 
   Қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар?
   
3. 
   Қылқан жапырақтылардың таралуы мен маңызы
   

1. 
   Жуковский П.М. «Ботаника» М., 1964 жыл, 308-322 беттер.
   
2. 
   Петренко А.З. «Систематика растений» электрондық нұсқасы Орал, 2004 жыл
   
3. 
   Богданов «Практические занятия по систематике растений» С. 80, 41 сурет.
   
4. 
   Мейер «Практический курс морфологии и систематики высших растений»
   
5. 
   Тарасов А.О. «Введение в изучение систематики высших растений» Саратов., 1963 жыл