57
2
ҚАЗАҚ
ҰЛТТЫҚ
МУЗЫКАСЫ
–
СТУДЕНТТЕРДІ
ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ
2.1 Қазақ ұлттық музыкасының жіктемесі
Қазақтың ұлттық музыкасы ұлттық-дербес бейненің жарқын сапасын
танытатын жоғары көркем ойларды білдіреді. Оның жанрлары сан алуан.
Жанр түсінігі (французша genre, латынша. genus - түр) өнердің барлық
түрлерінде бар. «Музыкалық жанр» ұғымының көпжақтылығы мен ерекшелігі
«музыкалық шығарманың түрлері мен қалыптасу тарихына, олардың
қабылдауы мен өмірлік мәніне, қабылдауы мен орындау шарттарына,
тәсілдеріне, сондай-ақ мазмұны мен формасының ерекшеліктеріне» қарай
анықталады [142]. Музыкалық жанрдың мазмұны мен формасының шеңберінде
кешендік мәнерлі құралдарды қолдану арқылы шығарманың объективті
мазмұны беріледі.
Музыкалық жанр өзінің дамуында эволюцияға ұшырады. Музыкалық
тілдік дамуы, халықтың музыкалық шығармасы мен кәсіби өнерінің бірлестігі,
өзгеру жағдайындағы музыкалық шығармалар ескі жанрлардың түрленіп, жаңа
туындылардың пайда болуына алып келді.
Музыкалық жанрдың мәні адамның өмірлік қажеттілігіне қатысты
(өнердің аралас түрлерінен бөлінбеген кезеңде пайда болған музыка жанрының
халықтық-тұрмыстық және тұрмыстық еңбектердің үдерістерінде, салт-
дәстүрлік қызметте қолданды) және белгілі бір өмірлік-тұрмыстық қызметтерге
жатпайтындар деп бөлінді.
60-70 жылдары музыкалық жанрдың мәселелерін Б.B. Aсафьева зерттеді.
Музыканың эстетикалық және әлеуметтік әлеуетін негіздеді. Л.A.Mазеля және
B.A.Цуккерман [143, 144] еңбектерінде музыкалық жанрдың белгілі бір
кешендік мазмұнға құрылатыны дәлелденді. Зерттеушілер музыкалық жанрдың
алғашқы негізі (B.A.Цуккерман) ән мен күй, (C.C.Cкребков) декламациондық –
моторлық – ән айту десе, онда A.H.Coxop оларға дыбыстық және әуендік
өнердің аспабын қосады. Күрделі музыкалық жанрдың жіктелуі оның
факторларын анықтауына байланысты біркелкі болмайды. Сондықтан
музыкалық ғылымда музыкалық жанрдың жіктемесіне қатысты әртүрлі
жүйелер қалыптасты. Олар негізгі сападағы факторларға қатысты
қарастырылады. Мысалы, егер B.A. Цуккерман бірінші жоспарға типтік
мазмұндағы жанрды анықтайтын мазмұндық факторды алға шығарса, онда
A.H.Coxop – анықтаушы фактор ретінде қоғамдық тұрмыстық, өмірлік музыка
мен оның орындалу және қабылдау жағдайына қарай анықтаған. Орындау
факторына қарай музыкалық шығарманы қабылдауда тыңдаушылардың
белсенділігі – дене бітіміне дейін орындауға қатысады (қонақ асы дәстүрі)
[145].
Қазақ әндері мен күйлерінің ең маңызды ерекшелігі студенттердің
эмоционалдық қасиетін оятуы, яғни, бұл шығармашылық іс-әрекеттің қажетті
шарты болып табылады. Қазақ музыкасы жастарды эстетикалық әсерге бөлеп,