болып табылады, ол ұзақ уақыт аралығында үлкен дөлдікпен
есептеуге мүмкіндік береді. Алайда осы заңға сүйеніп барлық
оқиғаларды алдын-ала ескеру мүмкін емес. Ауа райын болжау
үшін
өте
көп бастапқы
ақпаратты
өңдеу қажет деп
есептелінетін. Істін, мәні тек мұнда ғана емес екен, себептері
өзгеде больш шықты. Дербес кдрастырғанда, атомдық және
субатомдык, бөлшектер қозғалысы ньютондық механика емес,
кванттық механика
зандылықтарьша
бағьшатын
больш
шықты.
Ал
кванттық
механикада
барлық
шамалар
ықтималдылық
кдсиетке
ие
болады,
яғни
физикалық
шамаларды, кейде, бір мәнді деп есептей алмаймыз. Ал
материя құрылысын зерттегенде статистика зандылықгары,
яғни көп шамалардьщ орташа мәнін анықтау фундаментадцы,
түбегейлі болып табылады. Мүндай көзқарасты көптеген
физиктер қолдавды, бірақ та өткен ғасырдың ең тұлғалы
физигі А. Эйнштейн бұл пікірмен келісе алған жок. Мүмкін
сұрақгьщ қойылуьшың өзі дұрыс емес болар. Жоғарьща біз зат
құрылысының үздікгі-үздіксіз дилемм асы н (немесе табиғатты
сипаттаудағы
‘ ‘ корпускул алы - континуалды ’ ’
көзқарас)
келтірген
болатьшбыз.
Бүл
көріністе
кейде
объектінің
корпускулалық
сипаттамасы
бірінші
болса,
кеңде
континуалды сипаттама алға шығады- Осындай шексіз саты
динамикалык,
және
статист икалык,
заңдылыкщарды
зерттегенде де пайда болады. Негізінде бұлар физиканың
философиялық жақтары больш табылады. Таты да бір мысал:
шоғырланған жүдцы здардьщ массасын жеке әр жұдцыздьщ
жылдамдықтарын
білу
арқылы
анықтауға
болады.
Ал
жылдамдықтардың шамасын тек жуықгап кдна табуға болады;
сондықтан есептің ең басында белгілі дәлдікпен жуықтау
әдістері пайдаланылады.
Егер көп денелік (атомдар, бөлшектер, денелер) есептерді
қарастырмайтын болсақ, онда өткен ғасырдың ғалымдары,
негізінде, бірмәнді дәл анықталатын зандылықгар ашумен
“айналыскдн” болып табылады. Дара дене қозғалысын
сипатгайтын Ньютонның үиі заңы 1687 жылы жарық көрді,
денелердің деформациясы Гуктың заңымен анықгалады. Ал
газдар мен сүйықтар үшін біздің эрамыздан 3 ғасыр бұрын
Архимед зандары, бертін келе Паскаль, Джоуль және т.б.
зандар ашыдды.
Ғылым мен практика тұрғысынан қызықгы факт: көптеген
физикалық зандар
бірнеше
кдрапайым
зандылықгардан
17
шығатыны
анықгалды.
Сұйықтар
үшін
Паскаль
заңы
Ньютонның қозғалыс теңдеулерінен шығады. Ал егер Жердің
тартылыс күшін ескеретін болсақ, онда Архимед заңын
шығарып алуга болады.
Ньютонның заңдарын, одан гөрі жалгты принциптерден,
мысалы, ең аз эсер принципінен қорытып шығарып алуға
болады. Ол принцип бойынша, кез-келген системаның эсер
функциясының вариациясы минимум мәнін қабылдайды, ал
осы функцияға сәйкес әсерлесу мәні де ең аз мәніне ие
болады. Бұл туралы толық айтуға біздің кдзір мүмкіншілігіміз
жоқ. Физикада механиканы түгелдей кдмтиты н баскд да
принциптер
бар,
бірақ
та
оларды
қарастыру
біздің
мақсатымызға жатпайды.
Механикалық, жылулық, электромагниттік және де барлық
қүбылыстардың қайсыбір ортақ сипаттамасы, барлық осы
қүбылыстарды байланыстыратын жалпы ортақ кдсиеті бар, ол-
энергия.
Энергияның сакщалу заңы, баска да физикалык, шамалардың
(импульстің, электр зарядының және т.т) сакщалу заңдары
сііякупы, табиғаттың ең алғашкрі, терең крсиетт ерімен
байланысты
фундаменталды
тубегейлі
физикалык,
принциптерінің біріне жатады. Берілген накщы жағдайда
энергияның сакщалуы уакріт жүрісінің біркцлыптылығына
байланысты. Сағаттық механизмдердің емес, атап айтсақ,
уақыттың өзіне. Демек, табиғатта барлық процестердің өтуінің
салыстырмалы жылдамдығы әруақытта бірдей болып кдлады.
Ал егер бір механизмнің жумыс істеуі өзгерсе, онда ол тек
механизм
бөлшектерінщ
ескіруінен
немесе
климаттың
өзгеруінен болтаны, тек уақыт жүрісінің өзгеруінен емес.
Салыстырмалылық теориясы (бұл туралы сөз әлі адда)
көрсеткеніндей уақыт жүрісі санақ жүйесі қозғалысының
күйіне (оның жылдамдығьша) және гравитация шамасына
тәуелді.
Жоғарыда айтылған заңмен қоса механиканың барлық
зандары нақгы физикалық мағынаға ие болады; бұл реадды
өмірді
сипаттай
алатындығының
дәлелдемесі.
Мүндағы
түсіндіруге ең “крлайсыз” зандылықтар инерция күштерімен
байланыскдн.
Инерция күиітері удемелі (үдеуі болатын) жүйелерде пайда
болады. Мүның барльщ баска күштерден айырмашылығы-бүл
18
күштер
эсер
ететін
жащпа
денелер
жок,.
Мұндағы
зандылықгарды түсіну үшін қосымша талдаулар жүргізейік.
Бәрімізге белгілі автобус қозғалысын тежей бастағанда,
ондағы отырған адамдар ілгері қарай қозғалады. Адамдардың
автобускд
кдрағанда
ілгерілеп
қозғалуы
олардың
инерция
бойымен
қозғалуынан
деп
түсіндіріледі.
Крзғалыс
бағыты
бойымен әрбір адамды
бірдей
күшпен
итергендей болады, ал
осы куш -инерция күиіі
деп
аталады.
Бұл
күштің әсерінен пайда
болатын
сезім-шьш,
реалды; жүйеге кдтысты
дененің
үдеуі
пайда
болады,
Ньютонньщ
екінші заңы бойынша
Ғ —та. Бірақ та кұш
эсер еткен жақта нақгы
реалды дене жоқ. Бүл жағдайдың көптеген түсінікгемелері
бар, ең маңыздысы-осы күштің пайда болуыньщ физикалық
мәнін елестете білу. Баскд жағдайларда инерция күштерінің
пайда болуъш түсіндіру күрделірек.
Белгілі бір биіктіктен (1.1-сурет, 1-нүкте) дене жерге-
сызықгық “и” жьщцамдықпен құласын. Осы биіктіктегі
дененің
айналуьшьщ
(Жердің
айналуьшьщ
есебінен
атмосфераны
қоса)
сызықтық
“о”
жылдамдығы
онъщ
астындағы жердегі (2-нүкте) жылдамдықтан көп. 1.1-суреттеіі
г7-Жер осі төңіреііндегі айналыс радиусы, ал г2-Жер бетіңдегі
радиус. Бірдей бұрыштық “&>” жылдамдықта: г2> г2, сызьпдгық
жьщцамдық айналу радиусы на пропорцион ал ( V — СОТ ).
Жердің өз осінен “<»” бүрыштық жылдамдықпен айналу
салдарынан дененің сызықтық жылдамдығы одан жерге
жақын денелерден жылдамдығы артық болады. Сондықтан
инерция бойымен еркін құлап келе жатқан дене шығысқа
қарай ауытқидьі. Келтірілген мысаддағы инерция күшінщ
1.1-сурет. Дененің жерге құлауын
сипаттау
19
Достарыңызбен бөлісу: |
