адамдардың белгілі бір тідде сөйлеуі аткдрған (особь-
оңашаланған өз алдына өмір сүретін организм).
Алайда, лингвистикада А.ІІІлейхер теориясыньщ орньш
басқа тілтану теориясы —младограмматизм-басып алды. Бұл
теория-математика әдістері мен басқа да заңдылықтар
аналогиясында құралған біздің ғасырымыздың ең үлкен
жетістіктерінің
бірі
болатьш
құрылымдық лингвистика.
Құрылымдьгқ
әдіс
физикадағы
модельдеу
әдістерін
пайдаланьш,
структурализм
көптеген
кдзіргі
қоғам
мәселелерін
қайтадан
қарауға
және
гуманитарлық
ғылымдардың дамуына септігін тигізді.
Міне, осы келтірілген аналогиялардьщ өзінен, олардың әр
түрлі құбылыстар мен процестердің мәнін тереңірек түсінуге
көмектесетінін көруге болады. Сонымен қатар, жоғарыда
келтірілген барлык, жеке-дара заңдылыщпарды, әсіресе, физика
заңдылыкрпарын
пайдалану
барысында
олардың
крлдану
шекарасын білу кджет және бүл зандылықтарды басқа
жағдайларға да жатқызып, орынды болады деп қолдана беруге
болмайды. Өкінішке орай мүндай жағдайлар әлі де кездеседі;
ол теорияда, пракгикада және өндірісте де кдтеліктерге әкеліп
соқгырады, шығынға үшыратады. Бұл барлық шаруашылық
облыстарына да және саяси-әлеуметтік сфераға да тән нәрсе.
Физика
концепцияларьша
оралайық.
Жоғарыда
айтылгандай, мысалы, мұздьщ еру зандылықтары тек белгілі
температура мен сыртқы қысымның интервалдарында ғана
орындалады. Әсіресе, әлі де макроэлем деп аталынатын
физика дүниесінін, зандары элементар бөлшектер дүниесі-
микроәлемнен кілт ерекше бөлінеді. Олардың арасына айқын
шекара жүргізуге болмайды, көбінесе, оны атомдар мен
молекулалар деңгейінде жүргізеді. Ірі молекулалар және
молекулалар
тобы
19-ғасыр
физикасы
деңгейімен
түсіндіріледі, ал өте үсақ объектілер үшін кванттық механика
түсініктерін пайдалану керек. Макро-және микроәлемдерді
ажырату
принципі
Гейзенбергтің
анықталмағандық
қатыстарьша негізделген; бүл мәселеге әлі тоқгаламыз.
Космостық денелер дүниесін, кейбір кезде, мегаөлем деп
атайды.
Оның
макроәлемнен
айырмашылығы,
мүнда,
негізінде,
гравитациялық
күштер
ескеріледі.
Кейде
әдебиеттерде
"гиперәлем" деген
термин
кездеседі.
Ол
Ньютонның бүкіләлемдік тартылыс теориясына енгізілген
салыстырмалылық теория түзетулері орындалатын және
11
жаңадан, мүмкін әлі бізге белгісіз зандылықтары болатьш
дүниені көрсетеді. Сол сияқгы гипоөлем туралы да сөз қозғауға
болады.
Ол-элементар
бөлшектер
қүры л ы мы ндағы
гипотетикалық дүние; мүнда бәлкім біз, принципінде, әлі
белгісіз субкванттық зандарға душар болармыз.
1.3.
Зат және өріс
Физикалық құбылыстар өртүрлі титтгі болады. Бүкіл
әлемдік тартылыс заңына сәйкес бір-біріне тартылыстағы екі
планетаны кдрастырайық. Планеталар-астрофизиканың, яғни
аспан денелері физикасьшьщ зерттейтін объектілері. Ал
тартылыс? — Бұл да физиканың зерттейтін объектісі; дегенмен
де планеталар мен тартылыс-мүлдем бір-бірінен өзгеше
объекгілер.
Егер планеталар-атомдардан, молекулалардан,
одан да күрделі қосылыстардан тузілген ірі денелер болса, ал
тартылыс-крриіаган кеңістікте таралған денелердің кдсиеті.
Дегенмен де, ол-массасы, тығыздығы бар және баскц да
сипаттамсыарға ие болатын, сонымен кртар гравитон деп
аталынатын бөлиіектерден күралған материялык, объект,
"өріс". Әзірге гравитациялық өріс туралы ақпарат көп емес,
есесіне, атомдар мен молекулаларды бугіндей және де бүкіл
тіршілік
дүниесін
біріктіріп
байланыстыратын
элекгромагниттік өріс жайлы деректер мол. Барлығымызға
белгілі, жалпы күштік өріс деп берілген күш әсері сезілетін
кеңістікті айтамыз. Электромагниттік күнггер гравитациялық
күштерге қарағанда әлдекдйда күпггірек. Электромагниттік
күштер кейбір мезеттерде білінбейді, өйткені оларльщ әрі
тартылыс және әрі тебіліс күштері болып келуінде. Сондықтан
да система үшін бүл қарама-кдрсы күштер бірін-бірі өте дөл
компенсациялап тұрады. Ал гравитадиялық күиггер тек
тартылыс күштері болып табылады.
Эл ектромагн иттік
өрістін,
"бөлшектері"-фотондар-сәуле
ыгығаруіны денеден жарық порциясы немесе радиотолқын
(дәлірек айтсақ-өріс энергиясыньщ порциясы) ретінде өз
еркімен қозғалып жүре алады. Кдзіргі кванттық механикаға
сай кез-келген бөлиіекке толкрм немесе толқынның үзілісі
сәйкес
келеді.
Тағы
да
әрбір
бөлшекке
өзінің
өрісі
сәйкестендіріледі. Мұндай мағынада бөлшектер мен өрістің
табиғаты бір екенін көруге болады. Алайда екеуі бір-біріне
12
келтірлмеңді; кезінде бөлшекті өрістің бөлігі деп көрсетпекші
де болған. Қазіргі кезде бұлар корпускулалык, және толктындык,
аспектілердің бірлігі деп кдрастырылады. Өте тереңгі деңгейде
қарастырғанда микрообъектілер бөлшектер де, толқындар да
емес.
Гравитациялық
және
электромагниттік
өзара
әсерлесулерден баскд, элементар бөлшектер әлемінде өзара
әсерлердің басқа да түрлері кездеседі. Олардьщ, мысалы, атом
бомбаларындағы және ядролық реакторлардағы жүріп жатқан
ядролық реакцияларда, сәуле шығарып тұрған жұлдыздардағы
термоядролық реакцияларда (бұл туралы төменде айтылады)
алатын орны үлкен, мәні зор.
Табиғаттағы
барлық процестерді жеке
бөлшектердің,
денелердің және өрістердің өзара әсерлесуінің нәтижесі деп
қарастыруға болады. Бүкіләлемдік тартылыс мұның айқьш
мысалы.
Жоғарыда
келтірілген
тартылыс
заңының
классикалық ньютондық түжырымы тек салыстырмалы әлсіз
өрістер үшін орынды. Күшті гравитациялық өрістер үшін және
таіы да үлкен жыддамдықгағы қозғалыстар үшін дәлірек
сипаттаманы жалпы салыстырмалылық теориясы береді; оньщ
негізгі концепциялары осы оқу құралыньщ 1.9-бөлімінде
қарастырылады.
1925 жылы А.Эйнштейн біртұгас өріс теориясьш құру
туралы проблема көтерді. Жогарғы температураларда әртүрлі
өзара әсерлесулерді бір-біріне бере алатын барлық бөлшектер-
фотоңцар және гравитондар,
сонымен
кдтар глюондар
(кварктерді байланыстыратьш; күшті ядролық өзара әсерлесу)
және аралықгағы векторлық бозондар (әлсіз өзара әсерлесу),
осылардьщ барлықтары суперкүштің әсерін жеткізе отырып
бірігуі
кджет.
Атап
айтсақ,
дәл
осындай
суперкүш
сингулярлық моментте Үлкен Жарылыскд әкелген болуы
керек (1.16 б. кдраңьіз), бірақга біртүгас өріс теориясы әлі
шешілген ж оқ (1.12 б. кдраңыз).
1.4. Табиғатқа континуалдық ж әне корпускулалық
көзқарас
Зат және өріс, бөлшектер және толкртдар-бүлар алтшкрі
материят екі көзщрас болып табылады. Яғни, бір затты
немесе күбылысты түсіндірудің принцтті әртүрлі жолдары.
13
Достарыңызбен бөлісу: |
