118
қасиеттері жүйелі. Сәйкесінше оған кіретін элементтерге тәуелді, яғни
олардың бар және жоқтығына, дамуы немесе жүріс тұрысының
траекториясына қатысты. Куматаид тек бір қасиетпен немесе бірнеше
қасиеттерімен жекешелендіруге болмайды. Бүкіл әлеуметтік өмір
осындай жүзуші куматаидтармен толы. Оның тағы бір сипаттамасы -
қызмет етуінің белгілі бір предикативтігі: халық болу, мүғалім болу, бір
топтың мүшесі болу, Куматаидтан жүріс-тұрыстық біршама типтік
ерекшеліктерінің қалыптасуын күтуге болады.
Жаңа ғылыми ізденістер білімнің қағидалы гипотетикалығына назар
аударады. Постклассикалық емес әлем бейнесін суреттеуде флуктуацияға
(бастапқы шарттардың кездейсоқ өзгеруі) қарамастан мүмкін
траекториялар жиынтығы (жүйенің эволюциялану жолы) анықталады
және шектеледі. Кездейсоқ флуктуациялар мен бифуркация нүктелері
жүйе траекториялардың өздері белгілі бір атракторға тартылады және
соның нәтижесінде жүйенің алғы шарттарын болар болмас өзгертіп,
тұрақты жағдайға әкеледі.
Синергетикалық парадигмада жүйелердің асқынған жүріс тұрыс
режимі танылады. Синергетикалық объектінің күрделілік критериі
өзіндік ұйымдастыру белсенділігінің көрсеткіші болып табылады.
Синергетика тең емес жүйелерді немесе теңдіктен алшақ тұрған жүйені
зерттейді. Мұндағы тұрақсыздық белгілі бір параметрлер саласындағы
кездейсоқ қозғалыстар дегенді білдіреді. Ғалымдар белгілі бір
жағдайларда кеңістік бейненің уақытында үнемі өзгеріп отыратын
өзіндік ұйымдасудың макроскопиялық құбылысы мозаика, сақина,
спираль, т.б. түрінде пайда болады деген тұжырым айтады. (Г. Николис,
И. Пригожин) "Тұрақсыздық біткен жерде жаңа құрылым туындайды
дейді "- Г.Хакен.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Таным әрекетінің мақсаты не және оны жүзеге асыратын ережелер
қандай?
2. Синергетика ұғымы қазіргі ғылым философиясы мен методологияда
қандай мағынаны білдіреді?
3. Бифуркация, флуктуация, диссипация, атракторлар терминдерін
анықтау.
4. Синергетика әдіс және әдіснама ретінде.
5. Синергетика және формалардың өзгеруі.
6. Қазіргі ғылым және ғылым философиясындағы пәнаралық синтез
статусы.
7. Синергетика- дүние картинасы: методология және танымдық үрдіс.
8. Сциентизм
және
антисциентизм:
негізгі
бағалаулары,
концепциялары.
119
ІІ БӨЛІМ
Ғ
ЫЛЫМИ БІЛІМДЕРДІҢ
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
120
5 ТАРАУ. МАТЕМАТИКАНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Математика (грек тілінен mathema-ғылым)-нақты дүниенің
сандық қатынастары мен кеңістік нысандары туралы ғылым. Оған
кіретіндер: арифметика, алгебра, геометрия, тригонометрия, жоғарғы
математика
(талдамалы
геометрия,
сызықтық
алгебра,
дифференциалды және интегралды есептеу) ж.т.б.
Сан-математиканың маңызды ұғымы. Өның мазмұны
ғасырлар бойы өзгерген болатын. Есептеуге байланысты бүтін оң
сандар туралы ұғым пайда болды, содан кейін Евклид және Архимед
(б.з.д. 3 ғ.) натуралды сандар қатарының шексіздігі ұғымын енгізді.
Үнділіктер сандарды он белгі көмегімен натуралды санды жазу үшін
ойлап тапқан.
Үлестерін ажырату көзделген, ұзындықтарды, алаңдарды өлшеу
мәселелері m/n түріндегі рационалды санға әкелген болатын, онда m
және n бүтін сандар және n тең болмайды нөлге. Кері сандар ұғымы
үнділіктерге УП-Х1 ғғ. пайда болған. Өлшемдер қатынастарын
нақты көрсету қажеттілігі иррационалды сандарды енгізуге әкелген.
Көне Грекияда иррационалды сандар тіркелген, бірақ олар сандар
статусына әлі ие болмаған. Иррационалды сандар шексіз мерзімсіз
ондық бөлшектермен көрсетілген және рационалды сандар арқылы
жуық көрсетіледі.
ХУІ ғ. шаршы және текше теңдеулерді шешуге байланысты x+iy
түріндегі кешенді сандар енгізілді, ондағы x және y-нақты сандар, i-
жалған бірлік.Сонымен қатар жалған сан ұғымы пайда болды. ХУП ғ.
ірі ғалымдары үшін жалған өлшемдердің алгебралық және
геометриялық мәні түсініксіз, сиқырлы және мистикалық көрінді.
Г.Лейбниц келесі сөздердің иесі: «Жалған сандар - құдай рухының
ғажайып және әдемі баспанасы, болмыс пен болымсыздың
амфибиясы». Физикада микроәлемнің заңдылықтары кешенді
өлшемдермен суреттеледі. Математикалық тіл сыйымдылық,
нақтылық
және
икемділік
арқасында
көрнекті
көріністер
шекараларынан шығатын қатынастарды көрсетуге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күнде математиктер кешенді ұғымды нақты емеспен ұқсатуды
қателік екеніне көзі жетті.
Математика былай негізделінеді:
- оның ұғымдарының жоғары абстрактілігі дәрежелігімен
(өлшемсіз нүктелермен, жуандылығы жоқ сызықтармен, кезкелген
пәндердің көптілігімен);
Достарыңызбен бөлісу: |
