Ылым тарихы мен философиясы

 
 
159 
9.1
Жаратылыстану  
және   әлеуметтану 
ғылымдарының  
       өзара байланысы 
 
9 ТАРАУ. ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ 
ҒЫЛЫМДАРДЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ 
ПРОБЛЕМАЛАРЫ 
 
 
ХХ  ғасырдың  басындағы  ғылыми 
революциялар 
бейклассикалық 
физика  туындауымен,  жаратылыс-
тануды 
математикаландырудың 
таралуымен  байланысты  және 
соңғысын  сапалы  жаңа  деңгейге  көтерді.  Нақты  ғылымдардың 
жетістіктері  «ғылымның»  кемеңгерлігі  елесін,  ғылыми-техникалық 
өрлеудің арқасында әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкіндігін тудырды. 
Ғылым  өз  кезегінде  бірегей  сенімді  және  шынайы  білім  түрі  болуымен 
белгіленді,  ұтымды  үлгі  бола  бастады.  Осы  жетістік  арқылы  өмірге 
келген  позитивизм  тек  филисофиялық  бағыттардың  бірі  ғана  емес, 
сондай-ақ  барлық  ғылымдарға  енетін  ойлаудың  үстемдік  ететін  түрі 
болып  шықты.  Жаратылыстану  ізденістерінің  әдістерін  гуманитарлық 
ғылымға  ауыстыруға  бағытталған  әрекеттер  де  болған.  Ғылымдағы 
шұғыл  бұрылысты  жағдай  гуманитарлық  білімнің  ғылыми  сала  үшін 
маңыздылығын  мойындауға,  оның  өзіндік  бағасын  нақтылауға, 
гуманитарлық 
ғылымның 
жеткіліктілігін 
белгілеуге, 
оның 
жаратылыстанудан 
өзгешелігін 
айқындауға 
септігін 
тигізді. 
Гуманитарлық  ғылымдар  жаратылыстану  ғылымдарының  мәртебесімен 
теңесуге  үміткер  болғандықтан,  ең  бастапқы  кезден  бастап  олардың 
өзара  қатынастары,  өзара  байланысы  мәселесін  шешуге  тура  келді. 
Барлық  білім  саласына  жаратылыстану  әдістерінің  ұстамсызданып 
қойылуы  гуманитарлық  ғылымның  мәртебесі  және  өмір  сүру  құқығы 
туралы  сұрақ  мәнді  және  барлық  ғылымдар  мен  әдіснамалардың 
мәселесіне  айналды.  Жаратылыстану  ғылымдарындағы  таным  амалы 
неғұрлым  тар  әрі  шектелген  сала,  рационалды  тип  ретінде  көрсетіледі 
және  осы  рационалдылық  пен  таным  әдісі  бірегейлік  пен 
әмбебаптылыққа құқты береді.  
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарда өздерінің құрылымының екі 
құрамдылығын 
танытатын 
«антропологиялық 
параметр» 
және 
«антропологиялық  таным»  бар.  Бір  салада  ұқсастырылған  бірегейлігі, 
абстракция  қолданудан  алынған  әмбебап  құрылым  (типтерге  енетін 
антропологиялық және әлеуметтік белгілердің іске асуы, қайта қалпына 
келуі,  кезектесуі)  сияқты  типизация  қабаты  біріктіріледі.  Басқа  салада 
жекелену  қабаты  жинақталады,  оларға  өзгеше  жағдайларда  қимыл 
агенттерінің  мәліметін  жіберіп  отыратын  әмбебап  құрылымдар 
(әлеуметтік және гуманитарлық субъектілер) жатады.  

 
 
160 
Жаратылыстану-  табиғаттың  өзгертілмеген  шынайылығымен 
алғашқы  объективті  зерттеулеріне  бағытталған  кең  танымдық  сала; 
жаратылыстану  ғылымынан  туған    білім  нысаны  ретінде  көпжақты;  ол 
Materia  naturata-ның    жалпы  пәндік  базисін  теориялық  меңгеруге 
негізделген білім қабаттары, көптеген пәндерді қамтиды.   
Сонымен  қатар  осы  танымның  фокусында  материяны  жан-жақты 
сараптау  операциялары,  нысандар,  механизмдер,  құрылымдар, 
элементтер, салалы-тірек білім, шекара, өлшем, оның тіршілігінің тиімді 
және қауіпті жағдайларын суреттеу, ортамен өзара әрекеті; типологиялық 
көзқараспен 
алғанда 
жаратылыстану 
эмпирико-феноменалистік 
(суреттеуші) және теоретико-эссенциалистік (түсіндіруші) теориялармен 
қосылады.  
 Бұдан  басқа  оның  гносеологиялық  өзгешелігі  жаратылыстанудың 
онтологиялық  өзгешеленуін  қамтамасыз  ететін  шынайылықтың  белгілі 
бір бөлігімен сәйкес келетіндігінде.  
 Жаратылыстану  және  әлеуметтік-гуманитарлық  ғылымдардың 
құрылуы  мен  дамуы  аясында  анықтау,  салыстыру,  ұқсастықтары  мен 
айырмашылықтарын табу үрдісі бар. ХХ ғасыда тарих, әлеуметтану, тіл 
білімі,  эстетика,  этика,  құқық,  дін  және  мәдениет  тарихы  сияқты 
пәндердің  дамуы  жаратылыстану  ғылымдары  және  математиканың 
ғылыми білімнің жалпыға ортақ нысаны ретінде одан ары қарастырыла 
алмайтындығын түсінуімізге септігін тигізді.  
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар негізінің қалануы сол заманда 
дамыған табиғат туралы ғылымдардың белсенді әсерінен басталды; бұл 
әсер  жаратылыстану  саласының  әлеуметтік-гуманитарлық  зерттеу 
саласына  парадигмалық  импликация  сериясы  ретінде  іске  асты;  осы 
үрдістің  алғашқы  кезеңінде  шешуші  рөлді  ХVІІІ  ғасырдағы  ғылыми 
дамудың  неғұрлым  дамыған  түрі  ретінде  механика  алды;  механикалық 
әлем көрінісі жалпы ғылыми әлем көрінісі қызметін атқарды. Сондықтан 
қоғам  мен  адам  туралы  ғылымның  қалыптасуы  ғылыми  әлем 
көрінісіқағидасын  қолдануға  негізделгенәлеуметтік  механика  ретінде 
жүзеге  аса  бастады.  Осы  ғасырдың    ғылымы  механикалық 
жаратылыстануды өзінің зерттеу бағдарламасы ретінде қолдану арқылы 
қоғам  мен  адам  туралы  ғылыми  білім  құруға  ұмтылды;  әлеуметтік 
нысандарды  жай  ғана  механикалық  жүйе  ретінде  қарастыру  жеңілдету 
болып есептелді. Әлеуметтік нысандар өзіндік қиындығы бар, адам мен 
оның  санасын  қосатын  объектіге  жатады;  бұл  нысандар  өздерін 
зерттеуде  ерекше  әдістерді  қажет  етеді.  Мысалы    О.Конт  өзі 
қалыптастырған  әлеуметтік  шынайылық  картинасына  қоғамның  негізгі 
сипаттамасын  көрсететін  оның  тарихи  дамуы  туралы  ойларын  қосқан; 
оның  тұжырымдамасында  қоғам  механизм  ретінде  емес,  барлық 
бөліктері  толық  бірлескен  ағза  ретінде  қарастырыла  бастайды; 

 
 
161 
байланыстағы әлеуметтік тұжырымдамаға биологиялық ұсыныстар әсер 
етеді. 
Тағы  да  бір  ерекшелік  –  әлеуметтік-гуманитарлық  білімнің 
парадигмалық  үлгілерін  өзгертудің  маңызды  сатысы  әлеуметтік  таным 
әдіснамасының  ойталқысы  және  қоғам  мен  адам  туралы  ғылымдағы 
зерттеулердің  идеалдары  мен  нормалары  жайлы  түсініктің  өзгеруі 
болады.  
Ғылым  тарихынан  белгілі,  Дильтей  рух  пен  ғылымның  табиғат 
туралы  ғылымнан  қағидалық  айырмашылықтары  туралы  тезис 
қалыптастырды.  В.Дильтей,  В.Виндельбанд  және  Г.Риккерт  түсіну  мен 
түсіндіру,  жекелену  мен  генерализация,  бірегей  тарихи  оқиғаларды 
суреттеуге  бағытталған  идеографиялық  әдіс  пен  жалпылама  заңдарды 
мақсат  тұтатын  номотетикалық  әдісті  бір-біріне  қарама-қарсы  қою 
арқылы  айырмашылықтарын  ажыратады;  әлеуметтік-гуманитарлық 
ғылым  нормалары  мен  идеалдарын  баяндауда  екі  соңғы  жиек 
айқындалды:  біріншісі  олардың  жаратылыстану  ғылымындағы 
зерттеулері  идеалдары  мен  нормаларының  біркелкілігін  көрсетсе, 
екіншісі олардың қарама-қайшылығын көрсетті. 
Ал  ғылымилықтың  дәстүрлі  идеалын  және  ғылым  мен  білімнің 
басқа  да  құндылықтарына  бағыт  көрсеткен  сыншылардың  ең 
алғашқыларының  бірі  Ф.Шлейермахер  болған;  оның  пайымдауынша 
философия  таза  ойлауды  (теориялық  және  жаратылыстану  ғылымы) 
емес, күнделікті қалыптасқан өмірді зерттеу керек; философия тарихтан 
және  нақты  адам  тәжірибесінен  алшақтай  алмайды,  оған  өнер  анализі, 
дін,  этика,  саясат,  тіл  жатады.  Ф.Шлейермахердің  В.Дильтейге  үлкен 
әсер еткен маңызды белгілеуінің бірі – біркелкі және жекеленген заңның 
жалпыламаға өту танымындағы өзгерістің қажеттілігі.  
Ф.Шлейермахерден  Г.Риккертке  өтетін  дәстүр  ғылыми  танымды 
жекеленуге  бағыттайды;  соған  сәйкес,  «табиғат  туралы  ғылым» 
(жаратылыстану  және  математика)  бірден  «мәдениет  туралы  ғылымға» 
қайшы  келе  бастайды.  Риккерттің  айтуынша,  егер  де  оның  соңғы 
мақсаттарын  ескерген  жағдайда,  тарихты  жекеленетін  мәдениет  туралы 
ғылым деп атауға болады. 
Тілді,  шығармашылықты,  адамның  мінез-құлқын  тану  мүмкіндігі 
туралы  мәселені  талқылай  келе,  Дильтей  Шлейермахердің  ізімен 
танымның  түсінікпен  бірге  жаңа  типін  байланыстырады.  Сондықтан 
оның  ойынша  түсінік  –  бұл  күрделі  герменевтикалық  үрдіс,  оған  үш 
әртүрлі  ерекшелік  кіреді:  өзінің  және  өзгенің  өмірін,  оның  объективті 
және  жалпыға маңызды сараптамасы (түсінік пен жалпылауға сүйенетін) 
және осы өмірдің семиотикалық реконструкциясын интуитивтік жетістік. 
Дилтей  үшін  түсінік  пен  онымен  байланысты  гуманитарлық  таным 
зерттеушілердің 
белгілерімен 
(қағидасымен, 
құндылықтарымен)