Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Сөйлеу аппаратының орталық бөлігінің құрылысы және функциялары.
2. Сөйлеу аппаратының шеткі бөлігінің құрылысы. Белсенді және енжар
мүшелері.
3. Физиологиялық және сөйлеу кездегі дем алудың айырмашылығы.
4. Дауыс шығару механизімін ашып айтып беру.
5. Артикуляциялық аппараттында кездесетін әр түрлі ақаулықтар. Олардың
сөйлеу тіліне тигізетін әсері.
6. Сөйлеу аппаратының кескінін сызу. Артикуляциялық мүшелерін көрсету.
7. Сурет және мүсіндер арқылы қабысу ақаулықтарын көрсету.
Ұсынылған әдебиеттер
1. Логопедия. Л.С.Волкованың ред . М., 2007.
2. Основы теории практики логопедии. Р.Е.Левинаның ред . М., 1969.
3. Өмірбекова Қ.Қ., Серкебаев Қ. Логопедия. Алматы, 1996.
4. Ляпидевский С.С. және б. «Анатомо-физиологические механизмы речи.
Расстройства речи у детей и подростков» атты жинағында. С.С.
Ляпидевскийдің ред. М., 1969.
5. Қ.Қ.Өмірбекова, Тулебиева Г.Н., т.б. «Логопедия негіздері». Алматы, 2009
6. Энциклопедический словарь медицинских терминов: В 3-х томах /Б. В.
Петровскийдың ред. – М.: Сов. энциклопедиясы.-Т. 3.-1984.- 27б.
24
3 БӨЛІМ.
СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Баланың сөйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін көптеген авторлар
дәлелдеген. Ол онтогенез барысында адамның әлеуметтік дамуымен
байланысты. Сөйлеу тілінің дамуы мидің орталықтарының және оларды
жалғайтын жолдарының қалпына, баланың ой-өрісі мен дене дамуына
байланысты болады.
Баланың сөйлеу тілі дамуын зерттеген ғалымдардың көпшілігі (А. Н.
Гвоздев, Г. А. Розенгард-Пупко, А. Н. Леонтьев) екі негізгі кезеңге бөледі:
сөйлеу тілі шыққанға дейінгі (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және
сөйлеу тілі шыққан кезен (бір жастан кейін).
Сөйлеу тілі шыққанға дейінгі
кезеңді дайындық кезен, деп атайды.
Өйткені бұл кезде баланың сөйлеу тілін меңгеруге дайындық жүреді.
Баланың туылған кезінен бастап дауыс реакциялары пайда болады.Олар
айқай және жылау. Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің дыбыстарынан
бөлек. Сонда да айқай да, жылау да, сөйлеу аппаратының үш бөлігінің
(демалу, дауыс шығару, артикуляция) әр түрлі қимылдарының дамуына
әсерін тигізеді. Екі аптадан кейін бала айналасындағы сөйлеген адамның
дауысына назар аударады, жылауын қояды, адамдар оған сөйлегенде
«тыңдайды». Бір айдың аяғында баланы әлдилеп жұбатуға болады. Сөйлеген
адамға басын бұрып және оның артынан көзімен қарайтын болады.
Интонацияға (дауыс ырғағына) реакция береді: жылы және қатты сөйлегенді
сезеді. Бұл кезде баланың уілдеуі әр түрлі интонациямен шығады. Ең бірінші
пайда болатын дауысты дыбыстар (а, о, у, э). Содан кейін еріндік дыбыстар
(б,п,м) пайда болады. Бұл физиологиялық ему процесіне байланысты. Ең
соңында шығатын тіларты дыбыстар (к,г,х). Бұл физиологиялық жұту
процесіне және тілдің түбінің көтеріңкі болуына байланысты (баланың
шалқасынан жатуы). Уілдеу баланың еркіне байланысты емес. Ол өз бетімен
пайда болады (рефлекторлы). Баланың 5-6 айында былдыр пайда болады (ба-
ба-ба, ма-ма-ма, па-па-па, т.б.).
Былдыр
дегеніміз белгілі дыбыстық комплекстердің, дауыссыз және
дауысты дыбыстардың тіркестерінің пайда болуы. Уілдеу мен былдыр
қарым-қатынас қызметін атқармайды.
7-8 айында бала ересектердің сөйлеу тіліне еліктейді. Бала естіген дыбыс
тіркестерін заттармен және олардың іс-қимылдарымен сәйкестендіреді (тик-
так, бух, бах). Бала міндетті түрде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін есту
керек. Бірақ бала әлі де ситуацияға, интонацияға, сөзге бір реакция береді. Ал
10-11айында сөздің өзіне реакция беретін болады (ситуацияға және
интонацияға сүйенбей ақ). Бірінші жылдың аяғында балада алғашқы сөздер
пайда болады. Осы кезеңде баламен жиі қарым - қатынаста болу керек.
Баланың сөйлеу тілінің дамуы оның жеке ерекшеліктеріне байланысты. Бір
бала бірнеше сөз айта алатын болса, екінші бала он шақты сөз қолданады.
Бұл баланың соматикалық жағдайына, нерв жүйелерінің түріне, тәрбиесіне,
25
т.б. байланысты. Баланың алғашқы сөздері шыққаннан бастап дайындық
кезеңі аяқталады.
Достарыңызбен бөлісу: |
