Грамматика: просто о сложном


Давно прошедшее время (очевидное)



жүктеу 9,27 Mb.
бет27/37
Дата16.02.2018
өлшемі9,27 Mb.
#9844
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   37

9. Давно прошедшее время (очевидное)


Бұрынғы өткен шақ

Давно прошедшее время (очевидное) обозначает действие, завершившееся в прошлом или до начала другого действия в прошлом, причём говорящий был очевидцем этого действия или уверен в нём. Это время глагола образуется с помощью суффиксов қан/кен, которые добавляются после глухих согласных и ған/ген, которые добавляются в остальных случаях, затем следуют Личные окончания-1. Надеюсь, вы не забыли, что после сонорных м, н, ң в первом лице множественного числа следуют окончания быз/бiз, а суффиксы данного времени как раз заканчиваются на сонорную н.



1     Мен  
       Бiз  

глагол +

ған / ген 
қан / кен

+




мын / мiн
быз / бiз

2     Сен  
       Сендер  
       Сiз  
       Сiздер  

сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз 
сыздар / сiздер

3     Ол, Олар  



Примеры:

Біз ауылға хат жібергенбіз. – Мы в аул письмо отправили.   Мен дүкенге барғанмын. – Я ходил в магазин.     
Сен далада тұрғансың. – Ты на улице стоял.   Біз үйде болғанбыз. – Мы дома были.     
Сіз тамаша ән айтқансыз. – Вы прекрасную песню спели.   Ол былтыр көшкен. – Он в прошлом году переехал.     
Жұмыс жексенбiде аяқталған. – Работа в воскресенье была завершена.     

Не забывайте, что с глаголами қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю – следует дополнительная й (жайған – расстилал, қойған – ставил).


А с глаголами оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу – следуют дополнительные ы или i в зависимости от твёрдости или мягкости слова (оқыған – читал,   таныған – узнавал,   естiген – слушал)

Отрицание
Отрицательная форма давно прошедшего времени (очевидного) образуется двумя способами, причём второй наиболее употребительный:

1) При помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффиксы данного времени и Личные окончания-1.

Біз ауылға хат жібермегенбіз. – Мы в аул письмо не отправили.   Мен үкенге бармағанмын. – Я не ходил в магазин.     
Сен далада тұрмағансың. – Ты на улице не стоял.   Сіз тамаша ән айтпағансыз. – Вы прекрасную песню не спели.     
Ол былтыр көшпеген. – Он в прошлом году не переехал.     

2) При помощи отрицаний жоқ и емес, при этом суффиксы добавляются к основному глаголу, а Личные окончания-1 к отрацинию жоқ или емес. Так как жоқ и емес заканчиваются на глухую согласную, то личные окончания в первом лице единственного числа – пын/пiн, а множественного числа – пыз/пiз:

Біз ауылға хат жіберген емеспіз. – Мы в аул письмо не отправили.   Мен дүкенге барған емеспiн. – Я не ходил в магазин.     
Сен далада тұрған жоқсың. – Ты на улице не стоял.   Сіз тамаша ән айтқан жоқсыз. – Вы прекрасную песню не спели.     
Ол былтыр көшкен жоқ. – Он в прошлом году не переехал.     

(емес – более категоричное и полное отрицание, чем жоқ)



Таблицы с примерами:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу
 жазғанмын
 жазғанбыз
 жазғансың
 жазғансыңдар 
 жазғансыз
 жазғансыздар
 жазған

 айту
 айтқанмын
 айтқанбыз
 айтқансың
 айтқансыңдар 
 айтқансыз
 айтқансыздар
 айтқан

 көру
 көргенмiн
 көргенбiз
 көргенсiң
 көргенсiңдер 
 көргенсiз
 көргенсiздер
 көрген

 iшу
 iшкенмiн
 iшкенбiз
 iшкенсiң
 iшкенсiңдер 
 iшкенсiз
 iшкенсiздер
 iшкен

 оқу
 оқығанмын
 оқығанбыз
 оқығансың
 оқығансыңдар 
 оқығансыз
 оқығансыздар
 оқыған

 есту
 естiгенмiн
 естiгенбiз
 естiгенсiң
 естiгенсiңдер 
 естiгенсiз
 естiгенсiздер
 естiген



Отрицание:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу  (1)
 жазбағанмын
 жазбағанбыз
 жазбағансың
 жазбағансыңдар 
 жазбағансыз
 жазбағансыздар
 жазбаған

 жазу  (2)
 жазған жоқпын
 жазған жоқпыз
 жазған жоқсың
 жазған жоқсыңдар 
 жазған жоқсыз
 жазған жоқсыздар
 жазған жоқ

 айту  (1)
 айтпағанмын
 айтпағанбыз
 айтпағансың
 айтпағансыңдар 
 айтпағансыз
 айтпағансыздар
 айтпаған

 айту  (2)
 айтқан жоқпын
 айтқан жоқпыз
 айтқан жоқсың
 айтқан жоқсыңдар 
 айтқан жоқсыз
 айтқан жоқсыздар
 айтқан жоқ





 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 көру  (1)
 көрмегенмiн
 көрмегенбiз
 көрмегенсiң
 көрмегенсiңдер 
 көрмегенсiз
 көрмегенсiздер
 көрмеген

 көру  (2)
 көрген жоқпын
 көрген жоқпыз
 көрген жоқсың
 көрген жоқсыңдар 
 көрген жоқсыз
 көрген жоқсыздар
 көрген жоқ

 оқу  (1)
 оқымағанмын
 оқымағанбыз
 оқымағансың
 оқымағансыңдар 
 оқымағансыз
 оқымағансыздар>
 оқымаған

 оқу  (2)
 оқыған жоқпын
 оқыған жоқпыз
 оқыған жоқпың
 оқыған жоқсыңдар 
 оқыған жоқсыз
 оқыған жоқсыздар
 оқыған жоқ



10. Давно прошедшее время (не очевидное)


Бұрынғы өткен шақ

Давно прошедшее время (не очевидное) обозначает действие, завершившееся в прошлом или до начала другого действия в прошлом, причём говорящий не был очевидцем этого действия, или в его достоверности не уверен. Образуется с помощью суффиксов ып/іп/п затем следуют Личные окончания-1. Так как суффиксы заканчиваются на глухую согласную п, то и личные окончания в первом лице будут "глухие", то есть в первом лице единственного числа – пын/пiн, а множественного числа – пыз/пiз. Обратите внимание, что в третьем лице окончания – ты/тi. При переводе на русский язык логично добавлять слово "оказывается".



1     Мен  
       Бiз  

глагол +

ып / iп / п

+




пын / пiн
пыз / пiз

2     Сен  
       Сендер  
       Сiз  
       Сiздер  

сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз 
сыздар / сiздер

3     Ол, Олар  

ты / тi

Примеры:

Ол өзінің досымен кездесіпті. – Он со своим другом встречался, оказывается.     
Сен жазда Алматыда болыпсың. – Ты, оказывается, летом в Алматы был.     
Сіздер емтиханға көп дайындалыпсыздар. – Вы к экзамену много готовились.     
Сендер былтыр мектеп бітіріпсіңдер. – Вы в прошлом году школу закончили.     
Біз мына үйде тұрыппыз. – Мы в этом доме, оказывается, останавливались.     
Мен кеше дүкенге барыппын. – Я вчера в магазин ходил.     
Мен оны көріппін. – Я его, оказывается, видел.     
Менің ағам ауылға хат жазыпты. – Мой старший брат в аул письмо написал.     
Сенің отбасың Астанаға көшіпті. – Твоя семья в Астану переехала, оказывается.     

Отрицание
Отрицательная форма образуется при помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффикс п и Личные окончания-1.

Ол өзінің досымен кездеспепті. – Он со своим другом не встречался, оказывается.     
Сен жазда Алматыда болмапсың. – Ты, оказывается, летом в Алматы не был.    
Сендер былтыр мектеп бітірмепсіңдер. – Вы в прошлом году школу не закончили.     
Біз мына үйде тұрмаппыз. – Мы в этом доме, оказывается, не останавливались.     
Сенің отбасың Астанаға көшпепті. – Твоя семья в Астану не переехала, оказывается.     

Таблицы с примерами:



 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу
 жазыппын
 жазыппыз
 жазыпсың
 жазыпсыңдар 
 жазыпсыз
 жазыпсыздар
 жазыпты

 көру
 көрiппiн
 көрiппiз
 көрiпсiң
 көрiпсiңдер 
 көрiпсiз
 көрiпсiздер
 көрiптi

 ойнау
 ойнаппын
 ойнаппыз
 ойнапсың
 ойнапсыңдар 
 ойнапсыз
 ойнапсыздар
 ойнапты

 оқу
 оқыппын
 оқыппыз
 оқыпсың
 оқыпсыңдар 
 оқыпсыз
 оқыпсыздар
 оқыпты

 қою
 қойыппын
 қойыппыз
 қойыпсың
 қойыпсыңдар 
 қойыпсыз
 қойыпсыздар
 қойыпты



Отрицание:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу
 жазбаппын
 жазбаппыз
 жазбапсың
 жазбапсыңдар 
 жазбапсыз
 жазбапсыздар
 жазбапты

 көру
 көрмеппiн
 көрмеппiз
 көрмепсiң
 көрмепсiңдер 
 көрмепсiз
 көрмепсiздер
 көрмептi

 ойнау
 ойнамаппын
 ойнамаппыз
 ойнамапсың
 ойнамапсыңдар 
 ойнамапсыз
 ойнамапсыздар
 ойнамапты

 оқу
 оқымаппын
 оқымаппыз
 оқымапсың
 оқымапсыңдар 
 оқымапсыз
 оқымапсыздар
 оқымапты

 қою
 қоймаппын
 қоймаппыз
 қоймапсың
 қоймапсыңдар 
 қоймапсыз
 қоймапсыздар
 қоймапты




11. Переходное прошедшее время


Ауыспалы өткен шақ

Переходное прошедшее время обозначает длительное, повторяющееся или привычное действие в прошлом. (Например, когда говоришь, что в течении определённого времени я этим занимался). Образуется данное время с помощью суффиксов атын/етiн и йтын/йтiн. После согласных добавляются суффиксы атын/етiн в зависимости от твёрдости или мягкости слова, а после гласных – йтын/йтiн. Затем следуют Личные окончания-1. Так как все суффиксы заканчиваются на сонорную н, то в первом лице единственного числа добавляются личные окончания мын/мiн, а в первом лице множественного числа – быз/бiз.



1     Мен  
       Бiз  

глагол +

атын / етiн
йтын / йтiн

+




мын / мiн
быз / бiз

2     Сен  
       Сендер  
       Сiз  
       Сiздер  

сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз 
сыздар / сiздер

3     Ол, Олар  



Суффиксы легко запоминаются, если сравнить их с уже изученными. Суффиксы а, е, й – суффиксы переходного времени. А суффикс ты – прошедшего времени. Если их соединить и добавить одну букву н, то получаются суффиксы переходного прошедшего времени. Примеры:

Біз мына үйде тұратынбыз. – Мы в этом доме останавливались.     
Сендер үйде отыратынсыңдар. – Вы дома сидели.     
Ол теледидар көретін. – Он телевизор смотрел.     
Сіз кітаптарды балаларға беретінсіз. – Вы книги детям отдавали.     
Мен көп ауыр жұмыс істейтінмін. – Я много тяжелой работы делал.     
Сен диванда ұйықтайтынсың. – Ты на диване спал.     

Не забывайте про глаголы-исключения (см. Переходное время глагола).


К глаголам қою, сою, құю, жаю, шаю присоединяется й+атын=ятын. (қоятын – ставил,   жаятын – расстилал).
К глаголу сүю – й+етiн (мен сүйетiнмiн – я любил).
К глаголам оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу – присоединяются дополнительные ы или i, затем йтын или йтiн, то есть образуются суффиксы итын или итiн: (оқитын – учил,   ренжитiн – обижался)

Отрицание
Отрицательная форма образуется при помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффиксы переходного прошедшего времени йтын/йтiн и Личные окончания-1.

Біз мына үйде тұрмайтынбыз. – Мы в этом доме не останавливались.     
Ол теледидар көрмейтін. – Он телевизор не смотрел.     
Мен көп ауыр жұмыс істемейтінмін. – Я много тяжелой работы не делал.     
Сен диванда ұйықтамайтынсың. – Ты на диване не спал.     
Жан сабаққа әзірленбейтін. – Жан к уроку не готовился.     

Таблицы с примерами:



 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу
 жазатынмын
 жазатынбыз
 жазатынсың
 жазатынсыңдар 
 жазатынсыз
 жазатынсыздар
 жазатын

 көру
 көретiнмiн
 көретiнбiз
 көретiнсiң
 көретiнсiңдер 
 көретiнсiз
 көретiнсiздер
 көретiн

 төлеу
 төлейтiнмiн
 төлейтiнбiз
 төлейтiнсiң
 төлейтiнсiңдер 
 төлейтiнсiз
 төлейтiнсiздер
 төлейтiн

 оқу
 оқитынмын
 оқитынбыз
 оқитынсың
 оқитынсыңдар 
 оқитынсыз
 оқитынсыздар
 оқитын

 қою
 қоятынмын
 қоятынбыз
 қоятынсың
 қоятынсыңдар 
 қоятынсыз
 қоятынсыздар
 қоятын



Отрицание:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу
 жазбайтынмын
 жазбайтынбыз
 жазбайтынсың
 жазбайтынсыңдар 
 жазбайтынсыз
 жазбайтынсыздар
 жазбайтын

 көру
 көрмейтiнмiн
 көрмейтiнбiз
 көрмейтiнсiң
 көрмейтiнсiңдер 
 көрмейтiнсiз
 көрмейтiнсiздер
 көрмейтiн

 төлеу
 төлемейтiнмiн
 төлемейтiнбiз
 төлемейтiнсiң
 төлемейтiнсiңдер 
 төлемейтiнсiз
 төлемейтiнсiздер
 төлемейтiн

 оқу
 оқымайтынмын
 оқымайтынбыз
 оқымайтынсың
 оқымайтынсыңдар 
 оқымайтынсыз
 оқымайтынсыздар
 оқымайтын

 қою
 қоймайтынмын
 қоймайтынбыз
 қоймайтынсың
 қоймайтынсыңдар 
 қоймайтынсыз
 қоймайтынсыздар
 қоймайтын


Вспомогательные глаголы

Вспомогательных глаголов в казахском языке немало, и употребление каждого имеет свои особенности, поэтому раздел будет дополняться.


жүктеу 9,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   37




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау